पहाडमा तरकारी क्रान्ति !

पौरखी यी दम्पतीका बारीमा अहिले खुर्सानी, काउली, बोडी, टमाटर, करेला र सिमी लहलह छन् । ‘फेरि साग रोप्ने तयारी छ,’ उनले भनिन्, ‘अहिले १५ रोपनीमा तरकारी खेती छ ।’ त्यसबाहेक बारीमा उखु रोपेका छन् । भुइँकटहर पनि राम्रो भएको छ । ‘खुदो पनि बिक्री गर्छौं,’ उनले भनिन्, ‘अब मकै छाडेर सबै बारीमा तरकारी रोप्ने सोच छ ।’ तरकारी बेचेर छोराछोरी पढाएको उनले बताइन् । ‘बाख्रा किन्न पुगेको छ,’ उनले भनिन्, ‘भैंसी खरिद गर्दा तरकारीकै आम्दानीले थपथाप भो ।’ बिरामी हुँदा उपचार खर्चका लागि कसैलाई गुहार्नु नपरेको उनले बताइन् । ‘यसपालि डल्ले खुर्सानी राम्रो फलेको छ,’ उनले भनिन्, ‘काउली, सिमी, काँक्रा र टमाटर तयार छन् ।’ न्यौपाने दम्पती प्रतिदिन दुई घण्टा उकालो उक्लेर डाँडापोखरीमा रहेको संकलन केन्द्रमा आउँछन् । ‘लौरो टेकेर आउँछौं,’ उनले भनिन्, ‘खेताला पाइँदैनन्, आफैं दु:ख गर्छौं ।’ अहिले यहाँका डाँडापाखा हरिया छन् । प्रत्येक घरमा तरकारी खेती गरिएको छ । यस्तो खेतीमा विविधता छ । जसले गर्दा सर्वसाधारणले बाह्रैमास आम्दानी गरिरहेका छन् ।

छत्रकोट–४ डाँडापोखरीका शारदा र नीलकण्ठ न्यौपाने दम्पती व्यावसायिक किसानका रूपमा कहलिएका छन् । बाँदरले मकै स्याहार्न नदिएपछि बसाइँ सर्ने सोचमा पुगेका थिए । जन्मेहुर्केको बस्ती छाड्न मन लागेन । बाँदरले हानि नपुर्‍याउने खेती गर्ने सोच बनाए । ‘सुरुमा काउली र आलु खेती थाल्यौं,’ नीलकण्ठले भने, ‘त्यसमा हानि पुर्‍याएपछि डल्ले खुर्सानी खेती गर्‍यौं ।’ घर आसपास २० रोपनी बारीमा खुर्सानीलगायत तरकारी खेती गरेका छन् । ‘मिनामकोटमा २२ रोपनीमा खेती गरिरहेका छौं,’ उनले भने, ‘यसपालि ६ हजार खुर्सानीका बोटबाट ५ लाख आम्दानी भयो ।’

^{गुल्मीको छत्रकोट गाउँपालिका–२, पल्लीकोटमा स्थानीय इमानसिंह रानाले टनेल प्रविधि अपनाएर गरेको टमाटर खेती । तस्बिर : दीपेन्द्र/कान्तिपुर}

बारीमा एकपटक रोपेपछि २ देखि ७ वर्षसम्म फल्ने जातका खुर्सानीका बोट छन् । स्थानीय जातका खुर्सानी धेरै छन् । ‘सुरुमा ज्ञान भएन, अलि निराश भइयो,’ उनले भने, ‘अहिले प्राविधिकको सहयोगमा खेती गर्दा खुसी छौं ।’ बचेको बारीमा उखु रोपेका छन् । ‘यहाँको परम्परागत उत्पादन खुदो हो,’ उनले भने, ‘७/८ वर्ष भयो हामी तरकारीमा लागेको ।’ तीनवटा गाई छन् । दिन बिराएर ४५ लिटर दुध बिक्री गरिरहेको शारदाले बताइन् । ‘तरकारी, दूध, गुँड, खुदो र उखु बेचेर वर्षमा ४० देखि ४५ लाख रुपैयाँ कमाइ हुन्छ,’ उनले भनिन्, ‘१४ रोपनीमा स्ट्रबेरी खेती गर्ने तयारीमा छौं ।’ छोराछोरी बुटवलमा छन् । ‘यहाँ मिहिनेत गर्ने बूढाबूढीमात्र हौं,’ उनले भनिन् ।

रुरुक्षेत्र–५ बसाडका रामबहादुर नेपाली काउली किसान हुन् । उनको घरवरिपरि बारीमा अहिले काउली फुल्न तयार छ । चाडबाड नजिएकाले उत्साहित छन् । तीजदेखि दसैंसम्म फल्ने गरी मिलाएर खेती गरेका छन् । सात वर्षअघिसम्म मकै खेती गर्थे । सात वर्षदेखि काउली उत्पादन गरिरहेको उनले बताए । काउलीसँगै मुला र धनियाँ उत्पादन गर्छन् । जसले अतिरिक्त कमाइ हुने गरेको नेपालीको भनाइ छ । ‘गत वर्ष काउलीका १६ हजार बेर्ना जमाएर रोपें,’ उनले भने, ‘पाँच लाख बराबरको बिक्री गरें ।’ यसपालि लट अनुसार त्यति नै बेर्ना रोपेको उनले बताए । ‘एक किलो काउली फले ६० रुपैयाँ आम्दानी हुन्छ,’ उनले भने, ‘एक घोगा मकैको ६० रुपैयाँ पर्दैन ।’ काउली खेतीबाट घाटा नहुने नेपालीको भनाइ छ । यहाँका साना किसान आवश्यकताअनुसार स्थानीय पैंचो पसलमा तरकारी बिक्री गरेर नुन, तेल, साबुनदेखि खाद्यान्न लैजान्छन् । ‘ठूला किसानले नगद प्राप्त गरिरहेका छौं,’ उनले भने, ‘पैंचो पसलले घरमै आएर तरकारी संकलन गर्ने भएकाले बजारको दु:ख छैन ।’

रुरुक्षेत्र–५ बम्घाका हिमलाल पुरीले ०४० सालबाट तरकारी खेती गरिहेको जनाए । ‘त्यस बेला जति फल्थ्यो, डोकोमा बोकेर उल्लीखोला र खैरेनी बजार पुर्‍याउँथें,’ उनले भने, ‘त्यति बेला थोरै खेती गर्दा पनि धेरै हुन्थ्यो ।’ किनेर खाने चलन नभएकाले कसैले एक किलो टमाटर मागे १० किलो सित्तैमा दिने गरेको उनले सम्झिए । अहिले ५ रोपनीमा तरकारी खेती गरिरहेको उनले बताए । ‘अहिले करेला र काँक्रो फलेको छ,’ उनले भने, ‘बोडी फल्दै छ ।’ अन्य तरकारीमा सिमी र काउली रोपेको उनको भनाइ छ । उनका तीन छोरा र एक छोरी हुन् । छोरीको बिहे भइसक्यो । एक छोरा काठमाडौंमा छन् । अर्का भारतमा छन् । कान्छा छोरा गाउँपालिकामा रोजगारी गर्छन् । ‘गत वर्ष साढे २ लाखको तरकारी बेचें,’ पुरीले भने, ‘बीउलाई मात्र खर्च हो, बाँकी परिश्रम बूढाबूढीले गर्छांै ।’ पहिले गोरुले जोतेर खनजोत गर्थे । दुई वर्षयता हाते ट्रयाक्टरले जोतिरहेका छन् । बस्तीमा सिँचाइ सुविधा छ । ‘बस्तुको मल हाल्छौं,’ पुरीले भने, ‘यसैको आम्दानीले छोराछोरीलाई डिग्रीसम्म पढाइयो ।’

बम्घामा रहेको स्मार्ट कृषि गाउँका अध्यक्ष चेतनारायण श्रेष्ठका अनुसार स्थानीय १ सय ५० परिवारले तरकारी खेती गरिरहेका छन् । गाउँबाट पैंचो पसलले मात्र वार्षिक २ करोड रुपैयाँको तरकारी खरिद गरिरहेको उनले जानकारी दिए । ‘सोचेको जस्तो भएको छ,’ उनले भने, ‘एकजुट भएर खेती गरिरहेका छौं ।’

यहाँका धेरैजसोले परम्परागत तरिकाबाट खेती गर्थे । धेरै उत्पादन हुँदा बिक्री गर्थे । नत्र घरमै खपत हुन्थ्यो । अहिले किसान आधुनिक बनेका छन् । उनीहरूले आधुनिक प्रविधिबाट खेती गरिरहेका छन् । जसले गर्दा उत्पादन बढेको छ । छत्रकोट–२, पल्लीकोटका इमानसिंह राना आधुनिक प्रविधि प्रयोग गर्नेमध्येका हुन् । भिरालो पाखामा उनले १४ वटा फलामका स्थायी टनेल निर्माण गरेका छन् । ६ वटा बाँसका छन् । ‘१० रोपनीमा टनेल निर्माण गरेर टमाटर खेती गरेको छु,’ रानाले भने, ‘त्यसमै भित्री बालीका रूपमा बोडी, सिमी र काँक्रा खेती गर्छु ।’ जीवनको उर्वर समय भारतमा बिताएको उनले बताए । ‘२० वर्ष भारतमा बसें,’ उनले भने, ‘पूरै भारत घुमेर वेल्डिङको काम गरेको छु ।’

०७२ सालबाट तरकारी खेती गरिरहेका रानाले भारतको दु:खभन्दा यहीं तरकारीबाट भइरहेको आम्दानी राम्रो भएको बताए । अहिले दिनरात तरकारी हेरचाहमा बितिरहेको छ । ‘रातभरि पनि टमाटरका बेर्ना रोपें,’ उनले भने, ‘आराम छैन, तैपनि दु:खी छैन ।’ उनले दुई जना नियमित कामदार राखेका छन् । उनीहरूलाई प्रतिव्यक्ति मासिक १२ हजार रुपैयाँका दरले पारिश्रमिक दिन्छन् । ‘साँझ एक छाक खाना दिन्छु,’ उनले भने, ‘वार्षिक ६ लाख आम्दानी हुन्छ ।’ जेठा छोरा बुटवलमा व्यवस्थापनमा स्नातक अध्ययन गरिरहेका छन् । कान्छा छोरा घरमै छन् । उनको घरमै तरकारी संकलन केन्द्र छ । त्यसैले आसपासका किसानले उत्पादन यहीं ल्याएर जम्मा गर्छन् । ‘सातामा दुई दिन तरकारी संकलन गर्छौं,’ रानाले भने, ‘पैंचोको गाडी आएर लैजान्छ ।’

छत्रकोट–१ स्थित ठूलापोखरा तरकारी उत्पादन केन्द्र हो । यहाँका प्रत्येक घरमा अहिले टनेलभित्र तरकारी लटरम्म छन् । धेरैले मल्चिङ प्रविधिबाट खेती गरेका छन् । स्थानीयका अनुसार यहाँका ५ सय घरधुरी तरकारी खेती गर्छन् । बिक्री र ज्याला मजदुरी गर्नेसमेत गाउँका ७ सय परिवार तरकारीबाट आत्मनिर्भर छन् । यहाँका २९ वर्षीय भुवन खराल सबैभन्दा धेरै आम्दानी गर्ने किसान हुन् । ‘जिल्लामा सबैभन्दा बढी आधुनिक प्रविधि प्रयोगमा ल्याउने पालिका यही हो,’ खरालले भने, ‘घरैपिच्छे प्लास्टिक टनेल र मल्चिङ विधि अपनाइएको छ ।’ गत वर्ष सबै ठाउँमा गरी आफूले ५० लाखको तरकारी उत्पादन गरेको खरालले जानकारी दिए । आफूले १० वर्षदेखि तरकारी खेती गरिरहेको उनले बताए । ‘घरवरिपरि ८० रोपनीमा तरकारी लगाएको छु,’ उनले भने, ‘पाल्पाको अर्गेलीमा ४ सय रोपनीमा खेतीको तयारी छ ।’

पहिले टमाटर र खुर्सानी यहाँ धेरै उत्पादन गरिन्थ्यो । अहिले रातो मुला, काँक्रो, टमाटर, काउली र बन्दा खेती गरिरहेको खरालले बताए । शिक्षाशास्त्रमा स्नातक भुवनले वैदेशिक रोजगारीमा जाने योजना बनाएका थिए । ‘सुरुमा दाइले तरकारी उत्पादन गरिरहेका थिए,’ उनले भने, ‘पछि विदेश जाने सोच त्यागेर यही खेतीलाई निरन्तरता दिएँ ।’ खेतीका लागि प्राविधिक सहयोग पंैचोले उपलब्ध गराइरहेको उनको भनाइ छ । ‘खेती सुरु गर्ने बेलादेखि पैंचो पसलका कृषि प्राविधिक घरमै आएर सल्लाह दिन्छन्,’ उनले भने, ‘उत्पादन भएपछि पैंचोले सबै तरकारी किनेर लैजाने भएकाले बजारको समस्या छैन ।’ वार्षिक ८ सय क्विन्टल टमाटर, २ सय क्विन्टल काउली, ३ सय क्विन्टल खुर्सानी र १ सय क्विन्टल रातो मुला उत्पादन गरिरहेको उनले सुनाए ।

जिल्लाभरिका किसानलाई सघाउन पैंचो पसल प्रालिले एक जना कृषिमा स्नातकसहित विभिन्न विधाका १६ जना प्राविधिक खटाइरहेको जनाएको छ । ‘बीउ राख्ने बेलादेखि हाम्रा प्राविधिकले किसानलाई सघाउँछन्,’ पैंचो पसलका प्रबन्ध निर्देशक धु्रव न्यौपानेले भने, ‘कृषि उत्पादन गरेर मात्र हुँदैन, बजारीकरण मुख्य भएकाले किसानसित सम्झौता गरेर हामीले सबै तरकारी खरिद गरिरहेका छौं ।’ प्रत्येक गाउँमा संकलन केन्द्र रहेकाले स्थानीय आफ्ना उत्पादन त्यही ल्याएर तौलिने गर्छन् । तौलिएपछि विद्युतीय मेसिनबाट तुरुन्त भुक्तानी गरिन्छ । उक्त भुक्तानी किसानको खातामा जम्मा हुन्छ ।