राखियो मूलढोकाको चौकोस

४० दिन लगाएर तयार पारेको बुट्टेदार मूलढोका हालैमात्र साइत जुराएर राखिएको छ । पहिलेकै स्वरूपमा मूलढोका निर्माण भएको गोरखा दरबार हेरचाह अड्डाका प्रमुख हरि भुसालले बताए । पहिलेभन्दा एउटै बुट्टा फरक छैनन् ।

भदौ पहिलो सातादेखि काम सुरु भएकोमा मूलढोका राख्न सफल भएको उनले बताए । अब कामलाई तीव्रता दिने उनले दाबी गरे । ‘जमिनमुनिको सतह कस्तो थियो बाहिरबाट हेरेर थाहा हुने कुरो भएन, भत्काइसकेपछि जग कमजोर
भेट्यौँ,’ उनले भने, ‘बनाउनु मात्र ठूलो कुरो रहेन, बलियो र मजबुत बनाउन थप अध्ययन गर्न ४ महिना लाग्यो, यसले पनि काममा ढिलाइ भयो ।’

भुइँतलामा आवश्यक झ्यालढोका तयार भइसकेको पुरातत्त्व विभागका इन्जिनियर नवीन पाण्डेले बताए । उनका अनुसार झ्याल, ढोका तयार भइसकेका छन् । पुरानै स्वरूपमा दरबार पुनर्निर्माण हुने उनले बताए । ‘गुणस्तरमा सम्झौता हुँदैन, काठ, इँटाको गुणस्तर हेर्नुपर्‍यो, सेटिङमा पनि टाइम लाग्छ,’ उनले भने, ‘काममा बाधा व्यवधान नआए दरबार ठडिन समय लाग्दैन ।’ भुइँतलामा ५ ढोका रहनेछन् ।

आगन्तुक र स्थानीय निराश
जिल्लामा बढीभन्दा बढी पर्यटक भित्र्याउन आन्तरिक तयारी सुरु भएको छ । आकर्षकको गन्तव्य दरबार पुनर्निर्माण अस्तव्यस्त बन्दा पर्यटक आवागमनमा बाधा पुग्ने भन्दै स्थानीय चिन्तित छन् । इतिहासको अध्ययन गर्ने आन्तरिक पर्यटक पनि आउँछन् । तर दरबारको अवलोकन गर्न नपाएर आगन्तुक भने निराश भएर फर्किन्छन् ।

‘निर्माण सामग्री यत्रतत्र छरिएका छन् । इँटाले बाटो छेकेको छ । चारैतिर घुम्न पनि नमिल्ने रहेछ,’ घुम्न आएका प्रकाश थापाले भने, ‘बारेर राखेको ठाउँमा जबर्जस्ती जानु पनि नमिल्ने, फेरि गोरखकालीबाट गोरखनाथ मन्दिर पुग्न सकस रहेछ ।’ देशकै महत्त्वपूर्ण सम्पदालाई जतिसक्दो चाँडो पुनर्निर्माण सक्न उनले माग गरे ।

पर्यटक घट्दा व्यापार व्यवसाय चौपट बनेको स्थानीय श्याम रानाले बताए । ‘दुई जना बढी मान्छे आए दुई कप चिया बिक्थ्यो, उनले भने, ‘मान्छे कम छन, आएकाहरू पनि दरबार किन बनेन सोध्छन् के उत्तर दिने । म्यासेज नराम्रो गयो, मान्छे दरबार छैन किन जाने भन्न थाले ।’ नेपाललाई चिन्ने भनेकै गोरखाबाट भएकाले दरबार छिटो बनाउनुपर्नेमा उनको जोड छ । दरबार पुग्ने पैदलमार्ग सुधारको आवश्यकता पनि रहेको उनले बताए ।

फागुन मसान्तसम्म ठडिने ठेकेदारको दाबी
दरबार पुनर्निर्माणको जिम्मा पचली सिवाको जेभी कन्ट्रक्सनले पाएको छ । २०७४ कात्तिक २९ मा ठेक्का सम्झौता गरी २०७४ पुस २ बाट जगैदेखि भत्काएर पुनर्निर्माण सुरु भएको हो । आगामी मंसिर मसान्तसम्म पुनर्निर्माण सक्ने सम्झौतामा छ । पुरातत्त्व विभाग, गोरखा दरबार हेरचाह अड्डा र ठेकेदारबीच समन्वयको अभाव देखिएको स्थानीयको आरोप छ । निर्माण सम्पन्न गर्ने अवधि अब ३ महिना मात्र बाँकी छ ।

२२ महिना जगमै बितेको छ । काम २० प्रतिशत मात्र सकिएको छ । २०७२ को भूकम्पपछि दरबारमा पानी चुहिने तथा भित्ता ठाउँठाउँमा चर्किएपछि पुनर्निर्माण सुरु भएको हो । ४ करोड ३७ लाखको लागतमा दरबार पुनर्निर्माण सक्ने सम्झौतामा छ ।

पटकपटक डिजाइन चेन्ज हुँदा सम्झौता बमोजिम काम हुन नसकेको ठेकेदार कम्पनीका सुशीलबाबु श्रेष्ठले बताए । ‘पुरानो दरबार चर्किएको हो भत्किएको होइन,’ उनले भने, ‘चार/पाँच महिना दरबार भत्काउनै लाग्यो, भत्काएपछि पुरानो दरबारको जग कमजोर भेटियो भनेर अध्ययन गर्नै समय लगाइदिए ।’ काठ जुटाउन पनि केही समय लागेको उनले बताए । आगामी फागुन मसान्तसम्म दरबार पुनर्निर्माण सक्ने लक्ष्यसाथ काम भइरहेको उनको दाबी छ ।

स्वरूप पुरानै
पुरानै स्वरूपमा निर्माण हुने दरबार पुनर्निर्माणका लागि चाहिने आवश्यक काष्ठकलाका सामग्री, झिँगटी र इँटा अहिलेकै प्रयोग गर्न सुरक्षित ठाउँमा राखिएको छ । दरबारबाट शाहवंशीय राजा राम शाहदेखि पृथ्वीनारायण शाहसम्म्मले शासन गरेको इतिहास छ । पुनर्निर्माण सुरु भएपछि दरबारभित्रका पृथ्वीनारायण शाहले प्रयोग गरेको राजगद्दीलगायत ऐतिहासिक सामग्री सुरक्षित तवरले राखिएको अड्डा प्रमुख भुसालले बताए । ‘काम लाग्ने तीस/चालीस प्रतिशत पुरानै काठपात प्रयोग हुन्छ,’ उनले भने ।

दरबार चारतले बन्नेछ । भुइँतलामा सुत्केरी (कोटले) कन्या, गद्दी र धुनी कोठा रहनेछ । तत्कालीन समयमा पृथ्वीनारायण शाह पनि सोही ठाउँमा जन्मिएको इतिहासमा छ । नवरात्रको दुई दिन फूलपाती र नवमीमा भद्रकाली कन्या कोठामा राख्ने प्रचलन छ । सोही कोठामा दसैंमा १ कुमार, नौ कन्याको पूजा हुँदै आएको भुसालले बताए । ‘त्यो बेला राजा बस्ने गद्दी रहेको कोठा पनि भुइँतलामै हुनेछ,’ उनले भने, ‘गोरखनाथ र दरबारको सम्बन्ध धुनी कोठासँग रहेछ, गोरखनाथमा बलेको धूप गोरखा दरबारको अँगेनामा आउने प्रचलन यथावत् राख्न जगको अध्ययन गरी धूवाँ धुनी कोठासम्म ल्याउने प्रबन्ध मिलाएका छौँ ।’

भण्डार, कोट भण्डार, भाँडाकुँडा राख्ने कक्ष, निसान र पूजा सामग्री राख्ने कोठा दोस्रो तलामा बन्नेछ । तेस्रो तला राजपरिवारको किचन रहेको ठाउँको रूपमा परिचित छ । कटुवाल र टपरी लगाउने कोठा तेस्रो तलामा रहनेछ भने चौथो तलामा उत्तरतर्फ कैलाश कोठा रहनेछ । कैलाश कोठामा सुसारेबाहेक राजारानी र उत्तराधिकारी मात्र जाने प्रचलन रहँदै आएको छ । नवरात्र र चैते दसैंबाहेक कालिका भगवती कैलाश गृहमा राख्ने प्रचलन रहँदै आएको छ ।