परियोजना चौरासी

मुख्यतः यो निर्वाचनले जसलाई बिदा गर्नुपर्थ्यो, गरेन । हार्नुपर्नेमध्ये कसैले छैटौं पटक जिते, कसैले सातौं पटक । अवश्य नै यो निर्वाचनबाट केही नयाँहरू संसद्मा प्रवेश गरे, तर त्यो चमत्कारको अझै ‘रियल फेस’ देखिएको छैन । संक्षेपमा भन्दा, यो निर्वाचनले चाहिँदो उत्साह दिएन । न परिवर्तन दियो, न आशा । हात लाग्यो उही अंकगणित, उही दिशाहीनता, उही निराशा र उही अस्थिरता ।

के आउने पाँच वर्षमा राजनीतिले गुमेको साख, सत्त्व र लय समाउला ? के आउने पाँच वर्षमा देशले पुनर्गठित दल, ताजा नेतृत्व र नयाँ राजनीति पाउला ? अर्थात्, नयाँ, उदार र लोकतान्त्रिक कम्युनिस्ट र फेरिएको कांग्रेस । भरोसायोग्य, ताजा र आजको वामपन्थी, नयाँ पुस्ताको कांग्रेस । अथवा, सुसंस्कृत र विश्वासिलो वैकल्पिक शक्ति । अथवा, यस्तो राजनीति जोसँग आशाको उज्यालो होस्, जसले परिवर्तनलाई संस्थागत गरोस् र मान्छेहरू सुखद भविष्यका लागि एकताबद्ध बनून् । निश्चय नै त्यो सम्भव छ । तर त्यसका लागि कसै न कसैले राजनीतिक पुनर्गठनको शक्तिशाली परियोजना सुरु गर्नुपर्छ- ‘परियोजना चौरासी’ । यहाँनेर ‘परियोजना’ शब्दको प्रयोग ठीक वा बेठीक के होला, छोडौं । आशयमा, अबलाई प्रत्येक राजनीतिक केन्द्रभित्र यस्तो ‘मिसन’ सुरु हुनुपर्छ जसले दलहरूलाई रूपान्तरण गरोस् । अर्थात्, रचनात्मक विद्रोह । परिवर्तनको झिल्को । यस्तो परियोजना कि आउने पाँच वर्षमा या त पुराना दलहरूमा पुनर्गठन होस् अन्यथा दल बाहिरबाट भरोसायोग्य विकल्प बनोस् । नयाँ पुस्तालाई राजनीतिक पुनर्गठनको पाँचवर्षे परियोजना अर्थात् ‘परियोजना चौरासी’ प्रस्ताव गर्नु यो लेखको मुख्य आशय हो ।

प्रश्नहरूको उत्पादन

परियोजना चौरासी आगामी पाँच वर्ष (२०८४ साल) भित्र राजनीतिलाई बदल्ने एउटा ‘संकल्प प्रस्ताव’ हो । यस्तो संकल्प कि दलहरूभित्र क्रियाशील दोस्रो (तेस्रो) पुस्ताले पार्टीमा रूपान्तरणको झन्डा उठाओस् र भनोस्- पुनर्गठन अनिवार्य छ । अवश्य नै फरक दलहरूमा पुनर्गठनको मोडल फरक होला । तर त्यसको सुरुआत होस् प्रश्न, आलोचना र सचेत संकल्पबाट । यथावस्था दलहरूले परिवर्तनको नेतृत्व गर्न सक्दैनन् भन्ने स्पष्टताका साथ नयाँ पुस्ताले आफैंसँग प्रश्न गरोस्, चुपचाप बस्ने कि राजनीति बदल्ने ? जब दलहरू परिवर्तन भएर राजनीतिको स्वाभाविक लयमा फर्कन्छन्, देशले भोगिरहेको लामो अस्थिरता पनि सकिन्छ । प्रतिगमनको कचमच पनि जान्छ । राजनीति फेरिनासाथ परिवर्तनले स्वाभाविक फड्को लिन्छ । यो अर्थमा पनि राजनीतिलाई युगसँगै अझ सुन्दर, सशक्त र परिणाममुखी बनाउनैपर्छ । त्यसका लागि प्रत्येक दलभित्र पुनर्गठनका प्रश्नहरू आँधीजस्तै उठून् र परिवर्तनको आह्वान बनून् । यहाँ दोस्रो पुस्ता भनेको अमुक मान्छे होइन । न उमेर हो, न पद । बरु त्यो हो एक विद्रोही पुस्ता । एक सृजनशील पुस्ता । जसले, आफ्नै हेडक्वाटरलाई औंलो ठड्याएर शक्तिका साथ भनोस्- ‘राजनीति यसरी हुँदैन । अहँ, यसरी हुँदैहुँदैन ।’ निश्चित छ, पुरानै बाटामा हिँडेर नयाँ गन्तव्य भेटिँदैन । नयाँ पुस्ताले पार्टी नेतृत्वमा जमेर बसेको प्राधिकारलाई प्रश्नहरूले घेरोस् र भनोस्- ‘या त बदलाव, अन्यथा विद्रोह ।’

चिन्ता नगरौं, विद्रोहको प्रत्येक प्रयत्न सुरुमा सानै हुन्छ र त्यो बढ्दै जान्छ । त्यसैले राजनीतिको प्रत्येक मोर्चामा उभिएर नयाँ पुस्ताले अलमल नगरी दाबी गरोस्- अबको नेतृत्व हामी गर्छौं । उसले आह्वान गरोस्- आन्दोलनदेखि आन्दोलन र चुनावदेखि चुनावसम्मको राजनीति अब फेरौं । २०४६ सालदेखि आजसम्म आउँदा ३२ वर्ष बितेर गए, तर सधैं अस्थिरता, सधैं निराशा । २०४६ मा सडक उराल्ने २० वर्षको युवा आज ५३ वर्ष कट्यो, तर उसको जीवनमा आशाको घाम अझै लागेन । सधैं अँध्यारो, सधैं चिसो । यो अर्थमा, नयाँ पुस्ताले नेतृत्वलाई भनोस्- नेताज्यू, दरबारको पर्खाल तोड्नुहोस् । शिरमा आगो झोस्नुहोस्, सत्ताको सपनाबाट ब्युँझनुहोस् र युगको सन्देश सुन्नुहोस् । अन्यथा तपाईंको इतिहास पतनको भद्दा तमासा हुनेछ ।

प्रश्नहरू आफैंमा परिवर्तनका झिल्का हुन् । प्रश्नहरू स्वयं राजनीतिक पुनर्गठनका उत्प्रेरणा र प्रतीक हुन् । अतः नयाँ पुस्ताले सयौं प्रश्नलाई संगठित गरोस् र भनोस्- राजनीतिक परिवर्तन आजको आवश्यकता हो । त्यसपछि विद्रोह आफैं प्रकट हुँदै जानेछ र त्यो तागत बन्नेछ । त्यही तागतले राजनीतिक पुनर्गठनको परियोजनालाई निष्कर्षमा पुर्‍याउला । अन्यथा नयाँ पुस्ता पनि यथास्थितिमै बस्ने हो भने कसले बदल्छ राजनीति ? कसले ल्याउँछ आशाको उज्यालो ? मानौं, पार्टीभित्र कसैलाई दास बन्नुमै आनन्द छ, उसलाई छोडौं, तर जो दास बन्न इन्कार गर्छ, राजनीतिक पुनर्गठनको नयाँ इतिहास उसले सुरु गर्नुपर्छ । किनभने राजनीतिको प्रत्येक केन्द्रले आफ्नो युगको नायक आफैं खोज्नुपर्छ । यस्तो नायक जसले आउने पाँच वर्षमा राजनीतिक पुनर्गठनको परियोजनालाई निष्कर्षमा पुर्‍याओस् । जब नयाँ पुस्ताले शक्तिका साथ परिवर्तनको शंखघोष गर्नेछ, स्वभावतः बदलावको आगो सल्कनेछ । र, सुरु हुनेछ पुनर्गठनको हजार माइलको यात्रा ।

विकल्पको प्रस्ताव

प्रश्न गरेर मात्र विद्रोह सकिँदैन । प्रश्न गर्नु विद्रोहको सुरुआत मात्र हो । प्रश्नसँगै राजनीतिक पुनर्गठनको अर्को काम हो- ‘बहस र विकल्पको खोजी’ । किनभन विद्रोहले विकल्पको खाका कोर्नुपर्छ । भनिन्छ, राजनीतिक पुनर्गठनका मोटामोटी सात आधार हुन्छन् । पहिलो विचार । दोस्रो संगठन । तेस्रो नेतृत्व । चौथो पार्टी लोकतन्त्र । पाँचौं, मुद्दाहरू । छैटौं, राजनीतिक मूल्य, मान्यता र संस्कृति । सातौं, शासकीय स्वरूप र चरित्रको प्रस्ताव । नयाँ पुस्ताले खाजेको नयाँ कुरा (विकल्प) के हो ? जस्तो, विचारमा खोजिएको नयाँ पन र सृजनशीलता के हो ? संगठनभित्र कहाँ खोट छ र चाहेको विकल्प के हो ? नेतृत्व कस्तो हुनुपर्छ, नेतृत्व कसरी विनिर्माण हुन्छ ? पार्टी प्रणाली र पार्टी लोकतन्त्रमा खोजेको परिवर्तन के हो ? मुद्दाहरू के हुन् ? तिनीहरूलाई सम्बोधन गर्ने नीति र रणनीति के हो ? नयाँ पुस्ताले राजनीतिक मूल्य, मान्यता र संस्कृतिमा चाहेको बदलाव के हो ? यी प्रश्नहरूले विकल्पको माग गर्छन् । विकल्प बनाऔं ।

यथास्थितिमा रमाउनेलाई लाग्दो हो, सबै ठीकठाक छ । संसद् छ । सरकार छ । संविधान छ । संविधानमा लोकतन्त्र र समाजवाद लेखिएकै छ । कसैले भन्ला, पुनर्गठनको बहस फगत बुद्धिविलास हो । तर होइन । वस्तुतः प्रश्न र बहसबाट सुरु हुन्छ राजनीतिक परिवर्तनको नयाँ युग । कसैलाई लाग्दो हो, पुराना नेताहरू उमेरसँगै बिदा हुन्छन् र नयाँ आउँछन् । तर राजनीतिक पुनर्गठन भनेको न व्यक्तिको फेरबदल हो, न त उमेरको लेखाजोखा । यथास्थितिमा न पार्टीभित्र जमेको विकृतिको चट्टान तोडिन्छ, न त भ्रष्टाचार र कुशासन । पार्टीभित्र गजधम्म बसेको तानाशाही सपनालाई नतोडी राजनीति फेरिँदैन । त्यो विचारमा पनि छ, व्यवहारमा पनि । त्यसलाई तोड्न आवश्यक छ नीतिगत बदलाव, प्रणालीगत सुधार, सांस्कृतिक पुनर्गठन । राजनीतिक पुनर्गठन परिवर्तनको यस्तो प्रस्ताव हो, जसका लागि राजनीतिको छानो फेरेर मात्र पुग्दैन, जग फेर्नुपर्छ । विचारको जग । मुद्दाहरूको जग । चरित्रको जग । वस्तुतः यो राजनीतिलाई आजको युगसँग जोड्ने प्रयत्न हो । यथास्थितिमा नेतृत्व फेरेर मात्र राजनीतिक पुनर्गठन हुँदैन ।

संस्थागत हस्तक्षेप

राजनीतिक पुनर्गठनको अर्को पाइला हो- एकता, ध्रुवीकरण र महाधिवेशन । किनभने दस्तावेज लेखेर मात्र राजनीति फेरिँदैन । नयाँ दस्तावेजलाई पार्टीभित्र स्थापित गर्नुपर्छ । यसका लागि विचार मिल्नेहरू (पार्टीभित्र र बाहिर) एक ठाउँमा आउनुपर्छ । त्यसपछि महाधिवेशनमार्फत पुनर्गठनको प्रस्तावलाई संस्थागत गर्नुपर्छ । यो सजिलो छैन । यसका लागि पार्टीमा संगठित हस्तक्षेप चाहिन्छ, जुन राजनीतिक पुनर्गठनको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण, कठिन तर आवश्यक काम हो । जगजाहेर छ, पछिल्लो निर्वाचनमा पार्टीकै महत्त्वपूर्ण नेताहरू हारे । पुरानो पार्टी सत्तामाथि प्रश्नहरू उठे । पार्टीहरूको परम्परागत वर्चस्व र आधार खुम्चियो । यो स्वभावतः प्रत्येक दलले महाधिवेशन बोलाई समीक्षा गर्नुपर्ने अवस्था हो । तर आफ्नो पार्टी सत्ता गुम्ने भयले नेताहरू चुपचाप छन् । यो मौनतालाई तोड्दै नयाँ पुस्ताले आ–आफ्नो पार्टीमा महाधिवेशनको माग गर्नुपर्छ । भन्नुपर्छ- या त महाधिवेशन, अन्यथा विद्रोह । त्यति नगर्ने हो भने मान्छेको उमेर त फेरिएला, राजनीति फेरिँदैन । जब राजनीति फेरिँदैन न सत्ता फेरिन्छ, न त सरकार, न त समाज ।

राजनीति पुनर्गठनको प्रस्ताव समय, चेतना र राजनीतिलाई जोड्ने त्रिवेणी हो । स्पष्ट छ, समाजको चेतना र समय दुवै गतिशील हुन्छन् । तर जब पुरानो विचार, थाकेका नेता र इतिहासको अहंकार मात्र राजनीतिमा हावी हुन्छन्, तब यसले गति गुमाउँछ । जब गति गुम्छ, राजनीतिले युगको नेतृत्व गर्ने तागत गुमाउँछ । त्यसपछि पुनर्गठन अनिवार्य बन्छ । त्यसैले राजनीतिक पुनर्गठनको परियोजना एक नियमित परियोजना हो । यो ऐतिहासिक निरन्तरतामा चल्नुपर्छ । तर अहिले त्यो रोकिएको छ । त्यसैले भनिएको हो- ‘परियोजना चौरासी’ मार्फत नयाँ पुस्ताले त्यसमा गति दिनुपर्छ ।

राजनीतिमा हुने सचेत विद्रोहहरू अपराध होइनन् । यी आफैंमा सुन्दर प्रयोग हुन्, जसले युगलाई बदल्छन् । मानौं, विद्रोह नभएको भए राणा शासन फालिने थिएन । पञ्चायत ढल्ने थिएन । गणतन्त्र आउने थिएन । विद्रोह नभएको भए बीपी बन्ने थिएनन् । पुष्पलाल हुने थिएनन् । मदन भण्डारी हुने थिएनन् । विद्रोही हुनु नयाँ इतिहासको शिलान्यास गर्नु हो । नभुलौं, यथास्थितिमा बस्नेहरू इतिहासका थकित घोडा हुन् । र, प्रत्येक प्रगतिशील विद्रोही त्यो घोडामा सवार नायक हो, जसले इतिहासको थकित घोडालाई चाबुक हान्छ र अगाडि बढाउँछ । अन्यथा समय दगुर्नेछ, घोडा छुट्नेछ र आजको पुस्ताले चाहेर पनि धेरै कुरा छुट्दै जानेछन् । त्यस बेला पछुताउनुभन्दा धेरै केही पनि बाँकी रहँदैन । आउने पाँच वर्षका लागि ‘परियोजना चौरासी’ को नेतृत्व कसले गर्ला ? पुस्ता हस्तान्तरणको माग गर्ने पार्टीभित्र वा बाहिरका नेताहरूसँग इतिहासले सोध्ने आजको खास प्रश्न यही हो ।