केशव दाहाल

कहिलेकाहीँ त यस्तो लाग्छ, हाम्रो राजनीति भ्रमहरूको विशाल पर्वतमाला हो । के सक्कली र के नक्कली छुट्याउनै गाह्रो । विचार गरौं त, कुनै समय कांग्रेसमा गिरिजाप्रसाद कोइरालाको सर्वसत्तावादविरुद्ध विद्रोह गर्ने शेरबहादुर देउवा असली हुन् कि, आजका विचारविहीन र गतिविहीन शेरबहादुर असली ?

वैशाख अन्तिम सातातिर अमेरिकामा केही शौक्षिक र प्राज्ञिक व्यक्तित्वसँग भेटघाट गर्ने अवसर मिल्यो । कोही प्राध्यापक थिए, कोही पीएचडी स्कलर । प्रसंगहरूमा विश्वविद्यालय, ज्ञान र विद्धताको कुरा आउने नै भए । कतिपयसँग विषयगत संवाद गरियो । कतिपयको भाषण सुनियो । र, केही विश्वविद्यालयलाई स–शरीर (र, अनलाइन) अवलोकन गरियो । नेपालमा विश्वविद्यालयभित्र चरम राजनीतिक हस्तक्षेप देखेको म, यता ज्ञानको स्वायत्तता देख्दा मन लोभिएर आयो । मनमा प्रश्न उठ्यो– ज्ञान र सत्ताको के साइनो छ ? यो लेख त्यही प्रश्नको वरिपरि केन्द्रित छ ।

प्रारम्भमै जानकारी गराउँछु कि, यो लेख राजावादीहरूमा नभई गणतन्त्रवादीहरूमा समर्पित छ ।  इतिहासको सम्झनाबाट लेख अगाडि बढाऊँ । कुनै जमाना यस्तो थियो कि हाम्रा पुर्खा, बाजेबज्यै, जिजुबा, आमाहरू रैती थिए । अर्थात्, देश नाम गरेको एक विस्तृत जमिनको मालिक थिए राणाहरू । हामी थियौं उनका रैती ।

तपाईं मात्र स्याबासी चाहनुहुन्छ भने राजनीतिमा नआउनुहोस् । कुनै व्यवसाय गर्नुहोस् । अन्यथा, राजनीतिमै हुनुहुन्छ भने आलोचना र प्रश्न सुन्न तयार रहनुहोस् । राजनीतिमा आलोचना र प्रश्न स्वाभाविक मात्र होइन, अनिवार्य हुन्छ । किनभने, कुनै पनि राजनीतिक दल दलका सदस्यको मात्र सरोकारको विषय होइन । कुनै नेता त्यो दलको मात्र नेता हुँदैन । ती यसकारण सार्वजनिक हुन्छन् कि उनीहरूले गर्ने निर्णयले सार्वजनिक जीवनमा प्रभाव पारिरहेका हुन्छन् ।

सन् २००४ को जनवरीमा म मुम्बईमा थिएँ । पहिलो पटक मेधा पाटकरलाई देखेको त्यसैबेला हो । उनी एउटा भीडमा बोल्दै थिइन् । अर्थात्, त्यो दिन उनी काँचको संसारमा झिलिमिली देखिने मुम्बईका अँध्यारा गल्लीका कथा सुनाउँदै थिइन् ।

व्यक्ति वा पार्टी निर्वाचित हुने प्रचलित चुनावभन्दा माथिबाट लोकतन्त्रलाई हेर्दा कस्तो देखिन्छ ? के लोकतन्त्र भनेको सधैं र सबै प्रयोजनमा अल्पमत र बहुमतको खेल हो ? जसरी आम निर्वाचनमा अल्पमत र बहुमतले काम गर्छ, त्यसरी नै हाम्रा अन्य सामाजिक, आर्थिक र राजनीतिक मुद्दामा पनि लोकतन्त्रले काम गर्छ ? लोकतन्त्रमा संख्याको महत्त्व र सीमा के हो ? आज हामी यी र यस्तै विषयमा चर्चा गर्नेछौं । 

सन् २००४ अर्थात् झन्डै बीस वर्षअगाडिको कुरा हो । त्यो वर्ष, हामी दर्जनौं राजनीतिक तथा सामाजिक कार्यकर्ता नेपालबाट विश्व सामाजिक मञ्च, मुम्बईमा सहभागी हुन पुगेका थियौं, जहाँ झन्डै सय देशका हजारौं अभियन्ता उपस्थित थिए । दर्जनौं विचार मन्थन, प्रदर्शन, झाँकी, सांगीतिक कार्यक्रम, नाटक, चलचित्र ।

मेरा एक नातेदार छन् । पुराना प्रधानपञ्च, २०४६ सालपछि कम्युनिस्ट भए । अहिले फेरि राजावादी भएका छन् । गत मंसिरमा मधेश झर्दा उनीसँग भेट भयो । भेट हुनासाथ उनले भने, ‘अब यो देश राजाले मात्र बचाउन सक्छन् ।’ आजकल उनको सनातनी नारा छ— ‘राजा आऊ, देश बचाऊ’ । मैले उनलाई सोधें, ‘काका, तपाईं स्वयं राजा बन्न छोडेर किन अरूलाई राजा बनाउन हत्ते गर्नुहुन्छ ?’

मलाई नदीसँग खास लगाब छ । करोडौं वर्षदेखि अनवरत बग्ने नदीहरू देख्दा मेरो मन जीवनप्रतिको अथाह प्रेमले भरिन्छ । एक क्षण नबिसाई कसरी बग्न सकेका होलान् नदीहरू ? के नदीहरू पनि रुन्छन् ? के नदीहरू पनि हाँस्छन् ? के नदीहरू पनि प्रेम र वियोगमा हुन्छन् ? के नदीहरू पनि आफ्ना यादलाई सँगै बोकेर यात्रा गर्छन् ?

देशमा गम्भीर राजनीतिक विमर्श हुन छाडेको धेरै भयो । हुन्छ त फगत हल्ला, तमासा र लोकरिझ्याइँ । न नेताहरू विमर्शमा छन्, न त बौद्धिक समुदाय । लाग्छ, सर्वत्र अध्ययन, अनुसन्धान र ज्ञानको ढोका बन्द छ । स्थिति यस्तो छ कि, दलहरूमा ज्ञानको भन्दा धेरै गालीको खेती हुन्छ ।