अपांगता भएका व्यक्तिहरूको पनि होस् निर्वाचन- विचार - कान्तिपुर समाचार
कान्तिपुर वेबसाईट
AdvertisementAdvertisement

अपांगता भएका व्यक्तिहरूको पनि होस् निर्वाचन

सम्बन्धित संस्था र व्यक्तिले अपांगमैत्री मतदानस्थल र संरचना निर्माणका लागि दबाब दिइरहनुपर्छ ताकि प्रदेश र संघीय चुनावमा पनि उनै व्यवधान र विभेदको सामना गर्नु नपरोस् ।
प्रणेता

प्रमुख निर्वाचन आयुक्त दिनेश थपलियाले यसअघि सम्पन्न स्थानीय तह निर्वाचनलाई ‘राष्ट्रिय उत्सव’ का रूपमा ग्रहण गर्न र निर्धक्क भएर मताधिकार प्रयोग गर्न अपिल गरेका थिए । तर सबै मतदाताका लागि ‘राष्ट्रिय उत्सव’ बन्न सकेन उक्त निर्वाचन । नेपालगन्जको राँझा मतदान केन्द्रमा प्रहरीले गेटबाट छिराउन नदिँदा ह्वीलचेयर प्रयोग गर्नुपर्ने मतदाता फागुराम चौधरी घिस्रिएरै लाइन बस्न बाध्य भए ।

‘भोट हाल्ने टेबुल पनि अग्लो थियो, आफैंले भोट हाल्न नमिलेपछि सहयोगीले भोट हालिदिए,’ मतदानपछि उनले भने । बैसाखीको सहायतामा उभिनुपर्ने अवस्थाका अर्का मतदाता लालबहादुर परियारले पनि एक घण्टासम्म लाइनमा उभिएर मतदान गरे । अपांगता भएकी अर्की मतदाता कलसा विकले आफूहरूप्रति अमानवीय व्यवहार भएको र आफन्तले बोकेर लगिदिएपछि मात्रै मत खसालेको तीतो अनुभव सुनाइन् । यी तथ्यले धुमधाम प्रचार गरिएको लोकतन्त्रको ‘पर्व’ अपांगमैत्री नभएको वास्तविकता उजागर गरे ।

२०६८ को जनगणना अनुसार नेपालमा ५ लाखभन्दा बढी अपांगता भएका व्यक्ति छन् । राष्ट्रिय अपांग महासंघ अपांगता भएका धेरै जना निर्वाचनमा सहभागी हुन नसकेको, सहभागी भएकाहरू पनि निकै कष्ट खेपेर मतदानस्थलसम्म पुग्नुपरेको र अधिकांश अपांगता भएकाहरू मतदाता नामावलीमै नभएको बताउँछ । मतदान अधिकारबाट वञ्चितीकरणको यो विषय मानव अधिकारको उपभोगबाट वञ्चितीकरणको सवाल हो । यससँगै अपांगताको अधिकार सम्बन्धी संयुक्त राष्ट्रसंघीय महासन्धिको पक्षधर बनेर अपांगताको अधिकारको सवालमा अपांगता भएका व्यक्तिको अधिकार सम्बन्धी ऐन–२०७४ लगायत विविध राष्ट्रिय कानुन पनि निर्माण गरेको राज्यले यी अधिकारहरू कार्यान्वयन गर्ने कुनै मनसाय नराखेको प्रमाण पनि हो ।

निर्वाचनको महिना लागेदेखि नै अपांगता भएका व्यक्तिहरूले आउजाउको सुविधा नभएकै कारण मतदानको अधिकारबाट वञ्चित हुन नपरोस् भनेर सम्झाइरहेका थिए । दृष्टिविहीनको माग थियो, ‘आफूले इच्छाएको व्यक्तिबाट मतदान गर्न पाउनुपर्छ ।’ तर यस्तो व्यवस्था गर्न आयोग चुक्यो । अहिले फेरि संघीय संसद् र प्रदेशसभा निर्वाचनको ‘काउन्ट डाउन’ सुरु भएको छ । र यो सवाल फेरि ब्युँतिएको छ ।

मंसिरमा हुने निर्वाचनमा यही अवस्था दोहोरिन नदिन अपांगता भएका व्यक्ति/मतदाताहरूले सामना गर्ने कानुनी, संस्थागत, व्यवस्थाजन्य वा प्राविधिक अवरोधहरू हटाउनुपर्छ । र उनीहरूलाई मतदानको व्यावहारिक अवसर दिलाउन, मतदान केन्द्र प्रयोगकर्तामैत्री (विशेषतः अपांगमैत्री) बनाउन आयोगले आजैदेखि पहल थाल्नुपर्छ । अपांगता भएका व्यक्ति/मतदाताको नागरिकताको मान्यता र समावेशीकरणको सुनिश्चितताका लागि निर्वाचन आयोगले ठोस कदम चाल्नुपर्छ । उपलब्ध प्रविधिको प्रयोग छाडेर परम्परागत ढंगले निर्वाचन गराउने क्रम नछाड्ने हो भने समावेशीकरणको मर्मलाई छलिएको ठहर्नेछ ।

आयोगले स्थानीय निर्वाचनका बखत मददातालाई सूचना प्रवाह गर्न, मतदानप्रति आकर्षित गर्न विविध सञ्चारमाध्यममार्फत श्रव्य/दृश्य सबै प्रकारका सामग्रीको व्यापक प्रचारप्रसार गर्‍यो । त्यसमा आयोगको जिंगलले संगीतमय लयमा भन्थ्यो—

निर्वाचनको उत्सव हो यो, गाऔं राष्ट्रिय गान

यो हो गोप्य मतदान

डर केको, चिन्ता केको, केको अभिमान

यो हो गोप्य मतदान...

यसको विपरीत दृष्टिविहीन मतदाताका लागि भने ‘गोप्य मतदान’ थिएन । परिवारका सदस्यलाई ‘यसैलाई भोट दिनू भन्न नसकिने वा हिम्मत जुटाएर भनिहाले पनि उनीहरूले चाहेको व्यक्तिको नाम सबैलाई थाहा हुने’, एकाघरको सहयोगी भए पनि मतदान गरिदिँदा ‘उसले आफ्नै विवेक प्रयोग गर्‍यो कि भनेर सशंकित हुनुपर्ने’ वातावरण बन्यो ।

अपांगता भएका मतदातालाई मतदानस्थलसम्म लैजाने व्यवस्था नहुँदा जुन उम्मेदवार वा राजनीतिक दलले ल्याउने–लैजाने व्यवस्था गर्छ, उसैका निम्ति मतदान गर्न नतमस्तक हुनुपर्ने परिस्थिति रहेको उनीहरूको अनुभव छ । यसरी अरूको सहारामा मतदान गर्नेको मत गोप्य हुन सक्दैन । स्थानीय तह निर्वाचनमा १ लाखभन्दा बढी जनसंख्या रहेका यी दृष्टिविहीन मतदाता आफ्नो ‘गोपनीयताको हक’ जस्तो मौलिक हकबाट वञ्चित भए । श्रवणशक्ति नभएका तथा न्यून भएका मतदातालाई पनि सांकेतिक भाषाको दोभाषे व्यवस्था नभएकै कारण उनीहरूको मतदान प्रक्रिया सहज भएन ।

युरोपियन युनियनका ८ वटा सदस्यराष्ट्रमा अपांगता भएका व्यक्तिलाई हुलाकबाट मतदान गर्न अनुमति दिइएको छ, १२ वटा सदस्यराष्ट्रले मतदाताको हालको बसोबास स्थानमा पठाइएको मतपेटिकामा मतदान गर्न सम्भव बनाइसके । अधिकांश अमेरिकी आफैं उपस्थित भएर मत दिन्छन् तर मतदानकेन्द्रमा जानैपर्छ भन्ने छैन र सन् २०१६ को राष्ट्रपति चुनावमा झन्डै एकचौथाइ मत हुलाकमार्फत नै खसालिएको थियो । यी देशहरूमा मोबाइल ब्यालट बक्स वा इलेक्ट्रोनिक भोटिङ मेसिन (ईभीएम) को प्रयोग पनि सराबरी हुने गर्छ ।

नेपालका सन्दर्भमा यस्तै सम्भव नहोला वा निष्क्रियजस्तो लाग्ने हुलाक कार्यालयबाट निर्वाचनका बेला कति काम लिन सकिन्छ, कहिलेबाट त्यस्तो प्रयोग थाल्न सकिन्छ, त्यसबारे बहस गर्नुपर्ला । तर, निर्वाचन क्षेत्र, मतदाता, मतदान केन्द्र, उम्मेदवार, राजनीतिक दल लगायत सबै हिसाबले ठूलो रहेको र विश्वको सबैभन्दा ठूलो निर्वाचन सम्पन्न गर्ने छिमेकी मुलुक भारतकै कतिपय निर्वाचन अभ्यास नेपालले पनि अनुकरण गर्न सक्छ । भारतमा भएको आम चुनाव–२०१९ कसरी अपांगमैत्री थियो भन्नेबारे भारतका अपांगता अभियन्ता, मतदाताले त्यतिखेरका पत्रपत्रिकामा आफ्ना अनुभव साझा गरेको पाइन्छ । उनीहरूका अनुभव नियाल्दा ईभीएममा ब्रेल चिह्नहरू, ब्रेलमा उम्मेदवारहरूको सूची, ल्याउने–लैजाने सुविधा, तालिमप्राप्त र सहयोगी कर्मचारी यी सबैको संयोजनले भारतको निर्वाचन प्रणालीमा कति सुधार भएछ भनेर आकलन गर्न सकिन्छ ।

आयोगले यसै निर्वाचनमा ईभीएम नपुर्‍याए पनि भविष्यमा यस्तो पहल गर्नु अपरिहार्य छ । ताकि, ईभीएमको बटन दबाउँदा पार्टी चिह्न आफैं बोलून् या सहयोगीले सुनाउन पाऊन्, अनि बिपको आवाज आओस् जसले दृष्टिविहीन मतदातालाई आफ्नो मताधिकारको सुरक्षित प्रयोग गरेको आभास दिलाओस् । यस पालि नै पनि दृष्टिविहीनका लागि छामेर मतपत्र खसाल्न मतपेटिकामा ट्याक्टाइल स्टिकर टाँस्न सकिने विकल्पबारे पनि सोच्न सकिन्छ । पहुँचयोग्य मतपत्र ब्रेल मतपत्र वा स्पर्श प्रणालीमा आधारित गाइड पनि हुन सक्छ । यस प्रक्रियामा न्यून दृष्टि भएका मतदाताका लागि चुनाव चिह्न र मतपत्र ठूलो बनाइदिएमा वा मतपत्रका चिह्न देखिने म्याग्निफाइङ ग्लासको व्यवस्था गरिएमा उनीहरूले आफैं मतदान गर्न सक्थे ।

यी व्यवस्थाहरू गर्न कुनै हालतमा सकिँदैन भने पनि अन्तिम विकल्पका रूपमा स्थानीय जनप्रतिनिधिमार्फत सम्बन्धित मतदानस्थलमा रहेका दृष्टिविहीन मतदाताको खास संख्या आजैदेखि संकलन गरेर सोअनुसार ब्रेल मतपत्रहरू छपाउन सकिन्छ । यसो गरिएमा संवैधानिक अधिकारबाट कोही पनि वञ्चित हुनुपर्दैन । र, स्थानीय तह निर्वाचन (मतदान) निर्देशिका–२०७८ को दफा ४७ मा भनिएजस्तै ‘मतदान अधिकृतले गर्भवती, अशक्त, वृद्ध, बिरामी, किरियापुत्री तथा अन्य (लैंगिक तथा यौनिक अल्पसंख्यक) मतदातालाई मतदान गर्ने काममा प्राथमिकता दिई मतदान गराउने व्यवस्था गर्नुपर्ने’ विषयलाई आउने चुनावमा नबिर्सिइयोस्, ताकि मत खसाल्न लालबहादुर परियारहरूले बैसाखीकै भरमा लाइनमा फेरि पनि घण्टौं उभिन नपरोस् । ‘अपांगता भएका व्यक्तिका लागि समेत सहज हुने गरी निर्माण गर्नुपर्ने’ जस्ता प्रावधानहरू पनि कागजमा मात्र सीमित नबनून् ।

आगामी निर्वाचनमा यी पक्षको अधिकतम ख्याल राख्दै अपांगता भएका मतदातालाई घर–बुथ–घरसम्म पुर्‍याउन आवश्यक सहयोगीको व्यवस्था गर्ने, ह्वीलचेयर प्रयोगकर्ताका लागि बुथ र्‍याम्पको अगाडि राख्ने वा गाउँकै काठ/फलेक, बाँसको प्रयोगद्वारा र्‍याम्प तयार गर्ने अभ्यासहरू गर्न सकिन्छ । अन्यथा आयोगले मतदानकेन्द्रमा ह्वीलचेयरको उपलब्धता सुनिश्चित गर्नुपर्छ । कम्तीमा घिस्रिएर जान लगाउने अवस्था नदोहोर्‍याउन सम्बन्धित अधिकृतले मतदान केन्द्रमै खटिएका प्रहरी वा स्वयंसेवकहरूलाई सहयोगको निर्देशन दिनुपर्छ ।

राजनीतिक दलका उम्मेदवारहरूले आफ्ना पक्षमा मत पार्ने आकलन गर्दै विश्वस्त भएपछि मात्रै २/४ पांग्र्रेको व्यवस्था गरिदिएर मतदाता प्रभाव/दबाबमा पार्न सक्ने सम्भावना रहन्छ । यसकारण राज्य (प्रहरी, प्रशासन र जिल्ला निर्वाचन कार्यालय) का साधन तथा कर्मचारी त्यस्ता मतदाताको सुविधाका लागि तैनाथ गर्नु उपयुक्त हुन्छ । यस खाले सुविधा लिनुपर्ने मतदातालाई सम्बन्धित मतदान अधिकृत वा सम्बन्धित स्थानीय जनप्रतिनिधिलाई अग्रिम निवेदन दिन लगाएर आयोगले यस्तो व्यवस्थापन मिलाउन सक्छ ।

निर्वाचन आचारसंहिता कार्यान्वयन कार्यविधि–२०७९ मा सवारीसाधनको अनुमति सम्बन्धी व्यवस्था छ जसमा ‘विद्युतीय तथा यान्त्रिक शक्तिबाट चल्ने सवारीसाधन नचल्ने गाउँपालिका वा नगरपालिकाको अध्यक्ष, उपाध्यक्ष, प्रमुख वा उपप्रमुखका लागि २ वटा घोडा र वडाअध्यक्ष वा वडासदस्यका लागि एउटा घोडाको व्यवस्था गरिएको’ उल्लेख छ । निर्वाचनको दिन यी घोडाको प्रयोग दृष्टिविहीन मतदाताका लागि किन नगर्ने ? उम्मेदवारले दिनभर घोडा चढेरै बस्ने त होइन होला । बुथसम्म आउन नसकेका मतदाताले राज्यको यो सहायतामार्फत मताधिकारबाट वञ्चित हुनुपर्दैन भनेर पनि त सोच्न सकिन्छ ।

सांकेतिक भाषाका सहजकर्ताको उपलब्धता शून्य भएको होइन । सरकारी–गैरसरकारी निकायमा जुन संख्यामा यस्ता सहजकर्ता छन्, उनीहरूलाई दोभाषे आवश्यक पर्ने (विशेषतः श्रवणशक्ति नभएका वा कम भएका) सीमित मतदाताका लागि भए पनि खटाउन सक्छ आयोगले । राणाकालमै काठमाडौं नगरपालिकामा चुनाव हुँदा श्री ३ पद्मशमशेरले ‘चुनावबाट असल, अनुभवी र लायक प्रतिनिधि छान्नू’ भन्दै चुनावको अघिल्लो दिन नै घरघरमा मतपत्र पुर्‍याइदिने सुगम परिपाटीको व्यवस्था गरेको सात दशक नाघिसकेको छ ।

यसबीच प्रविधि र यातायातको सुबिस्ता बढेको छ, तर निर्वाचन प्रणाली असुविधाजनक नै छ, जसले मानसिक–शारीरिक अपांगता भएका व्यक्ति र मतदातालाई सुविधाहरूको छनोट गरेर मताधिकारको प्रयोग गर्ने वातावरण बनाइदेलाभन्दा वञ्चित हुन बाध्य गराउँदै छ । यसर्थ अपांगता भएका मतदाताको मौलिक अधिकारको रक्षार्थ आयोगले नीतिगत प्रशासनिक प्रक्रिया खुकुलो बनाउनुपर्छ । मतदान प्रक्रियाबारे सही र स्पष्ट सूचना सम्प्रेषण गर्नुपर्छ । अपांगता भएका मतदाताप्रति संवेदनहीन यसअघिका अधिकृतहरूलाई दोहोर्‍याउनु हुँदैन वा राम्ररी प्रशिक्षण दिएर मात्रै खटाउनुपर्छ । मतदानस्थलका जानकारीमूलक बोर्डहरू सांकेतिक भाषामा पनि राखिनुपर्छ । अझ महत्त्वपूर्ण त, सम्बन्धित संस्था र व्यक्तिले अहिल्यैदेखि अपांगतामैत्री मतदानस्थल र संरचना निर्माणका लागि दबाब दिइरहनुपर्छ, ताकि प्रदेश र संघीय चुनावमा पनि उनै व्यवधान र विभेदको सामना गर्नु नपरोस् ।

नेपालले हस्ताक्षर गरेका मानव अधिकार र अपांगता भएका व्यक्तिको अधिकारसम्बन्धी विविध अन्तर्राष्ट्रिय कानुनले राजनीतिक तथा सार्वजनिक जीवनमा अपांगता भएका व्यक्तिको सहभागिता, समावेशिता र प्रतिनिधित्वको वकालत गर्छन् । आखिर यी समावेशी, स्वस्थ र सुदृढ लोकतन्त्रका आधारभूत पक्ष पनि त हुन् । यी पक्षलाई लोकतन्त्रको ‘पर्व’ मनाउँदा सरकार, राजनीतिक दलका उम्मेदवार र निर्वाचन आयोग सबैले मनन गर्दै उपलब्ध कोष सदुपयोग गरेर सम्बन्धित संयन्त्रसँग सबै उपकरणहरू उपलब्ध गराउने गरी समन्वयपूर्ण काम थालिनुपर्छ । यो सबै सम्भव छ तर इच्छाशक्तिको सवाल छ ।

प्रकाशित : कार्तिक १६, २०७९ ०७:४६
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्

सांस्कृतिक पुनरुत्पादनमा तीज गीत

चेलीहरूलाई नारी जागरणका गीतहरू गाउन किन नदिने ? सुदूर छाउगोठमा सर्पदंशबाट मर्ने चेलीहरूको चेतनाको ढकनी गीतमार्फत नै किन नउघार्ने ?
प्रणेता

यो मौसम तीज पर्वको हो अनि रेडियो–टीभीबाट बज्ने र सामाजिक सञ्जालहरूमा राखिने नयाँ–पुराना गीतहरूले यसलाई झनै तीजमय बनाइरहेका छन् । हिन्दु नारीहरूको ‘महान्’ पर्व मानिएको तीजका गीतहरूमा जुनसुकै समुदायका नारीहरू नाचगान गरिरहेका, रमाइरहेका देखिन्छन् ।

तीमध्ये कति जनाचाहिँ त्यस्ता गीतको भाव बुझेर त्यसरी नाचिरहेका, झुमिरहेका, रमाइरहेका हुन्छन्, यो छुट्टै बहसको विषय बन्न सक्छ । तर समयविशेषमा खास दर्शक–श्रोतालाई लक्षित गरेर त्यस्ता गीतहरू कुन दृष्टिले, कुन मनोविज्ञानले रचना गरिन्छन् भन्ने पाटो महत्त्वपूर्ण छ । यी गीतहरूले महिलाप्रतिको दृष्टिकोण निर्माणमा कस्तो भूमिका खेलिरहेका छन् भन्ने पक्षसमेत मननीय छ ।

परम्परागत भाष्य अनुसार, तीज सम्बन्धी सांगितिक रचनाहरूले पितृसत्तात्मक पारिवारिक–सामाजिक संरचनामा उकुसमुकुसपूर्ण नारकीय जिन्दगी बाँचिरहेका महिलाहरूका पीर, वेदना र रोदनलाई समेटेका हुन्छन् । तर त्यस्ता गीतहरूमा समयसँगै जुन हिसाबले परिवर्तन आउनुपर्ने थियो, त्योचाहिँ देखिँदैन । ‘राधा’ चलचित्रका लागि सृजना खत्रीले लेखेको तीज गीतलाई यसको उदाहरणका रूपमा लिन सकिन्छ-

आहै सुन बरिलै

धपक्कै बलेकी राधा

छमछमै नाच्दी हुन् आज

ए सुन बरिलै

पावैमा पाउजु छैन बरिलै

नाच्न त मन थियो राधापियारी...

यहाँ ‘पाउमा पाउजु छैन बरिलै’ शब्दावलीलाई थेगोका रूपमा प्रयोग गरिएको छ । ‘कुनै भावलाई विशेष उराल्न र कसैका दुःखप्रति समवेदना प्रकट गर्न बरिलै शब्दको उपयोग गरिन्छ’ भन्छ बृहत् नेपाली शब्दकोश । यहाँ पाउजु अर्थात् गहना नभएकामा दुःखमनाउ गरिएको छ । नाच्न मन भए पनि खुट्टामा छमछम बज्ने पाउजु नभएकी राधालाई सहेलीहरूले सहानुभूति प्रकट गरिरहेका छन् । बिचरा भनेका छन्, किन ? किनकि, बहुमूल्य गहना छैन । युट्युबमा लाखौं पटक हेरिएको माथि उल्लिखित गीतले महिलाको सौन्दर्यचेत र चेतनानिर्माणको आधार के हो भन्ने दर्साउँछ ।

आम महिलाको सौन्दर्यचेत

सांस्कृतिक रूपमा महिलालाई, खास गरी पुरुष–आँखाका निम्ति ‘सुन्दर र कोमल वस्तु’ का रूपमा ग्रहण गरिएको छ । पुरुषको शक्ति संरचनाभित्र महिलालाई सक्रिय ‘कर्ता’ नभएर रङ्गी–बिरङ्गी ‘पुतली’ ठानिएको छ । ‘पुरुष थकित भएर आउँदा घरका महिला (विशेषतः पत्नी) को मुहार उज्यालो देखे दिनभरको थकान र कार्यबोझ बिर्सिन्छन्, उज्यालो र तेजयुक्त मुहार देखाउँदै बिदा गरेका पुरुष (विशेषतः लोग्ने) दिनभरि कार्यालयको काममा दत्तचित्त भएर लाग्छन्, सुन्दर नभएकी वा शृंगार रसमा चाख नराख्ने स्त्रीको पुरुष राम्रीहरूतर्फ आकर्षित हुने सम्भावना बढी हुन्छ, यसैले महिला अन्य विषयमा भन्दा आफ्नो सुन्दरता कायम राख्न निकै सचेत हुनुपर्छ’ भन्ने कुरा सुन्दै हुर्किएका, यही मनोविज्ञानबाट प्रशिक्षित र त्रसित महिलाले ‘धपक्कै बलेकी’ देखिन र सुन्दर बन्नका लागि अनेक सौन्दर्य प्रसाधनमध्ये ‘पहेंलपुर’ गहना प्रयोग गर्न जोड दिन्छन् । गायिका लक्ष्मी न्यौपानेको गीति माग सुनौं-

यसपालिको तीजमा जानी हो म माइत

बजार गर्न जान्छु स्वामी पैसा दिनुस् त

चुरा डोरी टीका शिरफूल र तिलहरी

भन्नुभो स्वामीले ल्याऊ त पियारी...

एवंरीतले चुडिया, डोरी, चोली, सारी, सिन्दूर, पोते र गहनाजस्ता साधनहरू किनिमागेको; ‘नागबेली चुल्ठो, पीपलपाते ओठ, बाटुलो निधार’ देखि अंगअंगमा तिनलाई लगाएको; श्रीमान्ले चट्ट परेकी भनिदिँदा एउटी महिला श्रीमान्लाई आकर्षित गर्न सकेकामा ‘मक्खै’ परेको जस्ता भावहरू गीतमा प्रशस्त पाइन्छन् । खास दार्शनिकीबाट उत्पन्न सांस्कृतिक विषयवस्तुलाई यस्ता गीतहरूले कसरी पुनरुत्पादन गरिरहेका छन् भन्ने प्रश्नको जवाफ त्यस्ता टुक्काहरूले दिन्छन् ।

तीजले महिलाविशेषको खास अवस्था झल्काउँछ, खास संस्कृतिभित्र र शक्ति संरचनामा महिलाको अवस्थिति केकस्तो छ भन्ने दर्साउँछ । तीजका गीतहरूमा सौन्दर्यको कुरा अर्थात् पाउजु, रानीहार, शिरफूलजस्ता गहनाहरूको प्रसंग आउनुले सौन्दर्यका दुईथरी चेतना एकै ठाउँ मिसिएको देखाउँछ । एक, महिला शक्ति संरचनामा भाग लिने मान्छे होइन । दुई, ऊ गरगहनासहित साजसज्जामा उत्रिएर, पुतली बनेर ‘घरभित्रको राजनीतिमा मात्र भाग लिने मान्छे’ हो । यसकारण महिलामा गहना लाउन पाऊँ भन्ने उत्कण्ठा हुन्छ । पुरुषले आफ्नो संरचनाभित्र आफूलाई स्विकारोस् भन्ने कामना हुन्छ । त्यो शक्ति संरचनामा आफ्नो स्पेस जहाँ छ, महिला त्यहीँ जमिरहन चाहन्छन् । बदल्ने संघर्ष कमै गर्छन् । जीवनसाथीलाई ‘स्वामी’ मानेर आफूलाई ‘वस्तु’ स्विकार्छन् । आफ्नो स्पेस तीज व्रतमा जल खाइदिनुपर्ने लोग्नेका खुट्टामा छ भनी उनीहरू सहर्ष स्विकार्छन् । अनि सुन्दर बनिरहेर, शृंगारपटार गरेर उनीहरू तिनै खुट्टैमा स्पेस खोजिरहन्छन् ।

शृंगारपटारलाई विशेष प्राथमिकता दिइएको गायिका लक्ष्मी न्यौपानेको अर्को गीतले भन्छ-

तीज आयो राजै

शिरमा लाउँला शिरफूल त

तिलहरी गलामा

शिरफूल मात्र सुहाउँदैन

चाहिन्छ चन्द्रमा...

यस गीतको भिडियोमा तीज मनाउन आवश्यक सामग्रीहरूको सूची नै तयार पारी बसेकी श्रीमती देखिन्छिन् । यसले तीजमा आम पुरुषलाई पर्ने आर्थिक भार पनि छ्याङ्ग पारिदिएको छ । यसरी अधिकांश महिलाले रचेका र गाएका गीतहरूमा महिला आकांक्षा, चासो र अपेक्षासँगै महिलाका प्राथमिकतालाई विश्लेषण गर्न एक हदसम्म आधार मिल्न सक्छ । उसो त गीतमा विविध गहनाप्रति लगाव र चासो देखाइनुबाट भूमण्डलीकृत र पुँजीवादी बजारले महिलाको चाहना बढाउन कसरी काम गरिरहेको छ भन्ने प्रश्नको जवाफ पनि मिल्छ । पत्तै नदिई गहनाप्रति उनीहरूको लालसा बढाउने सामग्रीहरूलाई नयाँपन दिएर बजारमा पठाउँदै उनीहरूलाई भरपर्दो र सार्वकालीन ग्राहक बनाउन पुँजीवादले कसरी छलपूर्ण खेल खेलिरहेको छ भन्ने पनि थाहा पाइन्छ, तीजका गीतहरूमार्फत ।

श्रीमतीको गहनामा अडिएको पुरुषको इज्जत

सबै महिलाको सौन्दर्यचेत एकै हो भन्नु गलत हुन्छ । गहना र पहिरनमा भन्दा बढी बौद्धिक खुराक चाहिने महिलाहरू पनि प्रशस्तै छन् अचेल, जसले स्थिति र अवस्था आकलन गरेर पर्वहरू मनाउनेबारे सोच्ने गर्छन् । तर पुरुषको प्रतिष्ठा, पुरुषत्वको मूल्यांकन उसकी श्रीमतीको शरीरमा ओइरिएका गहनाहरूमा निर्भर रहेको तीतो यथार्थ पनि छ । श्रीमतीलाई झरिझुट्ट गहना लगाइदिन नसक्ने पुरुषलाई समाजले त के, ससुरालीले पनि हुतीहारा सम्झिने प्रचलन पनि छँदै छ । किनिदिने र लगाइदिने अनि इज्जत गहनाभरि पोख्ने आकांक्षा प्रकट हुनुले महिलालाई नचाहँदा पनि ‘डमी’ बनाइछाड्न समाज र लोग्नेमान्छेको दबाब कुन तहसम्मको छ भन्नेसमेत देखाउँछन् तीज गीतहरूले । जस्तो, दुर्गा पौडेलको यो गीत हेरौं-

लगाई आछौ बाला अनि चुरा सुनैसुनका

अब भन्देऊ पालैपालो ज्वाइँ गतिला कुनका

माइत आयौ दिदीबहिनी मनका कुरा साटन

भिनाजु र ज्वाइँ सा’बको कुरा काटन...

जोन लकले सम्पत्तिको मात्रै नभएर राज्यको मालिकसमेत पुरुष हो भनेका छन् । यसरी मालिक मानिएको पुरुषबाट महिला मात्रै प्रभावित छैनन् । मालिकको सबैप्रतिको सबै खाले जिम्मेवारीका चाङ पनि छन् । पुरुषसत्ताको असर महिलाले मात्र भोग्छन् भन्ठान्नु बिलकुल गलत हो । पुरुषसत्ताको असर सबैले भोग्छन् । लक्ष्मी न्यौपानेकै गीति शब्द हेरौं-

शिरबन्दी किन चाहियो

जाम् दिदी भन्ला

शिरफूल ’नि छैन मेरो

जान्नँ म त नाइँ

ठूली दिदी आउँछिन् होला

शिरफूल टल्काउँदै

आफ्नो त छैन, भैगो गइनँ

शिरफूल किन चाहियो

जाम् दिदी भन्ला

चन्द्रमा ’नि छैन मेरो

जान्नँ म त नाइँ

माइली दिदी आउनी होलिन्

चन्द्रमा झल्काउँदै

आफ्नो त छैन, भैगो गइनँ...

यस गीतले नाक, कान, गला बुच्चै राखी निहुरिएको शिर लिएर वा बिचराको हालतमा संगिनी र माइतीका अगाडि किन देखिनु भनी हरेक विपन्न हिन्दु चेलीले सोच्ने गर्छन् भन्ने सन्देश दिन्छ ।

उसो त पंक्तिकारलाई नै तीजताका मावलमा आमाका दिदीबहिनी र सहेलीहरूबाट एकअर्काका गहनाको तौल सोधपुछ गरिएको, गहनाका लागि श्रीमान्लाई मनाउन गरिएको प्रयत्न सुनाएकोबारे जानकारी छ । जसको गहनाको सबैभन्दा बढी तौल हुन्छ, उसैलाई उति नै बढी इज्जतदार मान्ने गरेको पनि देखिएको छ । तर यी सब हुँदाहुँदै पनि अब हाम्रा सामु केही टड्कारा प्रश्नहरू पनि छन् । अब सोच्नुपर्ने बेला आइसकेको छ- पुरातन चिन्तनशैलीको खारेजमा लोककलाकारहरूको यति खेरको सांगीतिक भूमिका के हुने ? के महिलाको मनोभाव लाउँलाउँ र खाउँखाउँ मात्रै हो त ?

अहिलेका गीतहरूमा पनि पन्ध्र वर्षअघिकै जस्ता शब्द र भाव दोहोर्‍याई चेलीहरूलाई नचाउँदै उनीहरूकै भावना, लय र आवाज प्रयोग गरेर जसरी तीजको बिँडो थाम्न हिँडेको भन्ठानिएको छ, त्यसले आजका चेलीहरूलाई पटक्कै न्याय गरेको छैन; बरु संस्कृतिको पश्चगामी पाटोको पुनरुत्पादन गरिरहेको छ । महिला आन्दोलनको केही प्राप्तिपश्चात् चेलीका दैनिकी, आजका संघर्ष भिन्न छन् । हिजोको बुहार्तन एवं बुहारी, श्रीमती, भाउजू हुनुको सकस पनि आज औपचारिक रूपमा सशक्तीकरणतर्फको यात्रामा छ । यसर्थ सामाजिक चेत परिवर्तनको प्रभावकारी संवाहक मानिँदै आएका गीत–संगितसम्बद्ध व्यक्तिहरूले अब आफ्नो लेखन र गायनमा बदलाव ल्याउन ढिलो भइसकेको छ । लैंगिक दृष्टिले सामाजिक परिवर्तन र राष्ट्र उत्थान गर्ने अस्त्र बन्नुपर्छ अबका सांगीतिक रचनाहरू । त्यस्ता रचनाहरूले गहनाले कसिएर र बाँधिएर सुन्दर देखिएको आत्मभ्रम पाल्ने मनोग्रन्थिमा परिवर्तित सोच बहाउने ल्याकत राख्नुपर्छ । गहना चुँडालेर महिला मुक्तिको दौडमा होमिने प्रेरणा दिन सक्नुपर्छ ।

अचेल साह्रै सस्ता र अपाच्य शब्द समावेश गरेर गीत लेख्ने र तीज पर्वलाई विकृतितिर उन्मुख गराउने अभ्यास बढिरहेको छ । राष्ट्रिय लोक तथा दोहोरी गीत प्रतिष्ठानका प्रथम उपाध्यक्षसमेत रहेका गायक पशुपति शर्माले त तीजका गीत विकृत हुनु र ती गीतमा मौलिकता हराउनुमा दर्शक–श्रोताकै दोष देख्छन् । तर दर्शक–श्रोतालाई अपजस दिएर आफू भाग्ने छुट छैन कलाकारहरूलाई । रचनाकार/कलाकारहरूले भ्युजको लोभले सस्ता रत्यौली दर्शक–श्रोताका सामु फाल्नुअगाडि अब धेरै पटक सोच्नुपर्छ । नारीलाई भोग्या र पुरुषका निम्ति कामोत्तेजक वस्तु (इरोटिक अब्जेक्ट) वा पुतलीजस्ता पात्रका रूपमा चित्रित गर्न पनि छोड्नुपर्छ । यसो हुनका लागि पहिला त रचनाकार/कलाकारलाई महिला हिंसा र उत्पीडनका तेजाबी खबरहरूले छुनुपर्छ अनि मात्र गीतहरूमार्फत हिंस्रक र उत्पीडकमाथि आगो बर्साउन अघि सर्न सकिन्छ । दाइजो र सम्पत्तिको लालचमा परेर धेरै छोरीबुहारीले अकालमै ज्यान गुमाउनुपरेका घटनाहरू दैनन्दिन सुनिन्छन्, तीज गीतहरूले यो यथार्थ टपक्क टिप्न किन सक्दैनन् ? बाटामा हिँडिरहेकी युवती एसिड आक्रमणमा पारिन्छिन् र आजीवन जल्नुको पीडाले आहत भइरहन्छिन्, यस्तो घटना किन तीज गीतको विषय बन्दैन ? बलात्कारपीडित निहारिका राजपूतले त्यही हिंसाबाट जन्मिएको दुईवर्षे बालक बोकेर न्यायका लागि गरेको आर्तनाद तीज गीतको शब्द बन्न किन लायक हुँदैन ? समाजमा व्याप्त लैंगिक विभेद, सामाजिक कुरीति–कुप्रथा र राजनीतिक विसंगतिविरुद्ध विविध भाव र लयमा गीत लेख्न, गाउन अनि नारी चेतना तिखार्न किन मिहिनेत नगर्ने ? भल्गर र रत्यौली लेख्न र गाउन तीज कुर्नुपर्दैन । चेलीहरूलाई नारी जागरणका गीतहरू गाउन किन नदिने ? सुदूर छाउगोठमा सर्पदंशबाट मर्ने चेलीहरूको चेतनाको ढकनी गीतमार्फत नै किन नउघार्ने ?

अन्त्यमा, तीजका गीतहरूमा महिलालाई सुन्दरता र यौनका प्रतीकका रूपमा प्रस्तुत नगरी उनीहरूको अस्मिता–अस्तित्व फिर्ती र संघर्षको लय पनि भर्न सकिन्छ । जस्तो कि, रेम गुरुङका यी शब्द-

गलै लाउने सुनको हार छैन मेरो राजै

मायाको तिलहरी लाउँछु झपक्कै

सुख भन्नु धन मात्रै हैन मेरो राजै

सन्तोषको पछ्यौरी ओढ्छु छपक्कै...

प्रकाशित : भाद्र १३, २०७९ ०७:५८
पूरा पढ्नुहोस्
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
×