दास प्रथाको विगत र वर्तमान

युनान र दास प्रथा : ग्रीसका चर्चित कवि होमरले इसापूर्व ८०० तिर ओडिसी तथा इलियड महाकाव्यमा दासताको अस्तित्व तथा त्यसबाट उत्पन्न नैतिक पतनबारे उल्लेख गरेका छन् । त्यसबेला युनानी उपनिवेशको स्थापनाका कारण दासको माग वृद्धि भयो । युद्धबन्दी र ऋण चुक्ता गर्न असमर्थ ऋणीहरूलाई दास बनाइन्थे । एथेन्स, साइप्रस तथा सेमोसका दास बजारमा एसियाली, अफ्रिकी र युरोपेली भूभागका दासहरूको खरिद–बिक्री हुने गर्थ्यो । घरेलु, कृषि तथा उद्योगका काममा दास राखिन्थ्यो । दासलाई मालिकको निजी सम्पत्ति मानिन्थ्यो र सम्पत्तिकै रूपमा किनबेच गरिन्थ्यो । त्यतिबेला एथेन्समा दासको संख्या स्वतन्त्र नागरिकको भन्दा बढी थियो भन्ने अुनमान गरिन्छ । दास तथा नागरिक हुनुको फरकको आधार प्रजाति नभई सामाजिक स्थिति थियो । प्रसिद्ध ग्रीक दार्शनिक अरस्तुका अनुसार दासता मालिक र दास दुवैका लागि हितकर हुन्छ । अर्का दार्शनिक प्लेटोले भने दासताको विरोध गरे, यसलाई अनैतिक माने ।

रोम : रोमको उत्थानसँगै दास व्यवस्था पनि व्यवस्थित हुँदै गयो । उपनिवेश फैलाइरहेका विजेताले आफ्नो सेवाका लागि पराजितको उपयोग गर्नु युद्धको स्वाभाविक परिणति रहँदै आएको छ । रोमन साम्राज्यको उदय र फैलावट सैन्य बलबाट भएको थियो । त्यसकारण पनि रोममा दास प्रथाको प्रचलन अत्यधिक भयो । रोमन गणराज्यको उत्तरार्द्धमा (इसापूर्ण दोस्रो र तेस्रो शताब्दी) अधिकांश स्वस्थ नागरिकलाई युद्धमा होमिनुपर्‍यो । यस्तोमा जमिन मालिकहरूले युद्धबन्दीलाई कृषिका लागि दासका रूपमा खरिद गर्न सुरु गरे । त्यसबेला एक दिनमा १० हजार दासको किनबेच हुनु सामान्य थियो । एक दास मालिकको स्वामित्वमा चार हजारसम्म दास हुन्थे र यसरी कुनै स्थानमा त दासकै बहुमत हुन्थ्यो । रोमन नागरिकको मनोरञ्जनका लागि दास योद्धालाई बिनाकवच सशस्त्र युद्ध पनि गर्नुपर्थ्यो ।

जब रोमन साम्राज्यमा बहुसंख्यक दासमाथि भएको अत्याचारले पराकाष्ठा नाघ्यो तब इटाली तथा सिसलीको ग्रामीण क्षेत्रमा दास विद्रोहको सिलसिला सुरु भयो । विद्रोही दास सेनाको आकार निरन्तर बढ्दै गयो र एक समय दक्षिण इटाली दासकै हातमा गएको थियो । रोमन साम्राज्यको अन्तिम चरणमा जब साम्राज्य प्रसार रोकियो तब नयाँ दास प्राप्त हुन बन्द भयो । परिणामस्वरूप रोमन दासको स्थिति पनि सुध्रिन थाल्यो । दासताको ठाउँमा अर्धदासता बढ्न थाल्यो ।

दासतालाई निर्ममताको शिखरमा पुर्‍याउने रोमन साम्राज्यको विघटनपछि युरोपमा दास प्रथाको कठोरतामा केही कमी आयो । युरोपका देशमा अधिकांश दास ‘स्लाव’ क्षेत्रबाट प्राप्त हुन्थ्यो । दासलाई अंग्रेजीमा बुझाउने ‘स्लेव’ शब्द यसैबाट बनेको हो । युरोपमा दसौं तथा चैधौं शताब्दीबीच दास प्रथा सामान्य रूपमा चल्यो । चौधौं शताब्दी आसपास पूर्वी युरोप तथा पश्चिमी एसियामा हुने आक्रमणबाट पश्चिमी युरोपमा पुनः युद्धबन्दी प्राप्त हुन लागे । मध्ययुगको अन्तिम चरणमा राष्ट्रवाद तथा धार्मिक कट्टरताको सम्मिश्रणसहितको विचारधाराको विकासका कारण युद्धबन्दीप्रति झन् असहिष्णु व्यवहार गर्न थालियो । गैरइसाई बन्दीहरूलाई शत्रु घोषित गरेर दासका रूपमा यिनको बिक्री गर्ने आदेश धर्म गुरुहरूले नै दिन्थे ।

अश्वेत दासता : औद्योगिक युग सुरु हुने समयतिर जब अफ्रिकी दासहरू बोकिएका जहाज नयाँनयाँ ठाउँमा पुग्न थाले तब दासताको इतिहासमा पनि नयाँ मोड आयो । मूल निवासी दासका तुलनामा नयाँ अश्वेत दासहरू आज्ञाकारी तथा कठोर श्रमिक थिए । अतः अश्वेत दासको माग बढ्न थाल्यो । उखु, कपासको खेतमा दासहरूको प्रयोग पहिलेभन्दा बढी हुन थाल्यो । अश्वेत दासको आयात यति बढ्यो कि पश्चिमी द्वीप समूहमा उनीहरूको बहुमत भयो । निजी कम्पनीमार्फत नै उनीहरूको किनबेच हुन थाल्यो । अठारौं शताब्दीको प्रारम्भसम्म अश्वेत दास व्यापार चरम उत्कर्षमा पुग्यो । यसैको व्यापार चलाएर नै बेलायत समृद्ध बनिरहेको थियो ।

अश्वेतलाई बस्तुको बदला प्राप्त गरेर जहाजमा जनावरजस्तै कोचेर एट्लान्टिक महासागर पार गरेर अमेरिका लैजाने गरिन्थ्यो । त्यहाँ उनीहरूलाई बेचेर चिनी, कपास, चामल तथा सुन लादिएको जहाज युरोप फर्कन्थ्यो । वास्तवमा इंग्ल्यान्ड, अमेरिका तथा युरोपीय पुँजीवादको एक प्रमुख आधार दास व्यापार थियो । दासहरूले युरोपीयन मालिकको भाषा र धर्म पनि ग्रहण गर्नुपर्थ्यो । उनीहरूले आफ्नो संस्कृतिलाई जीवित राख्न सक्ने कुनै गुन्जायस थिएन । मालिक श्वेतहरू अश्वेत स्त्रीसँग यौन सम्बन्ध बनाउँथे भने अश्वेतलाई श्वेत स्त्री हेर्नेसम्म पनि छुट थिएन । श्वेत मालिकहरूको यौन सम्बन्धबाट जन्मेका सन्तानहरू पनि दासकै स्तरमा रहन्थे ।

दास झुन्डका श्वेत निरीक्षकले अश्वेतहरूलाई खेतमा या कारखानामा काम गराउँदा पनि सिक्रीले बाँधिन्थ्यो । उत्तरी अमेरिका, विशेष गरी संयुक्त राज्य अमेरिकाको इतिहासमा अश्वेत दासताको आजसम्म विशेष महत्त्व रहेको छ । दास प्रथाकै कारण तमाखु, कपास खेतीआदिमा आश्चर्यजनक प्रगति भयो साथै भूमिबाट अप्रत्याशित खनिज सम्पत्ति निकालियो । दास व्यवस्थाले नै संयुक्त राज्य अमेरिकाको औद्योगिक प्रगति अघि बढेको हो र अहिले विश्वको अगुवा बन्नमा यसको भूमिका छ । राजनीतिक इतिहासमा पनि महत्त्वपूर्ण प्रभाव पारेको छ, यसै मुद्दालाई लिएर भीषण गृहयुद्ध भएको थियो ।

दास प्रथाको उन्मूलन : पश्चिममा दास प्रथा उन्मूलनका लागि अठारौं शताब्दीमा वातावरण बन्न लागेको थियो । अमेरिकी स्वतन्त्रता युद्धको एक प्रमुख नारा मानिसको स्वतन्त्रता थियो । सन् १८०४ सम्म दासताविरोधी वातावरण बनाउन मानवीय मूल अधिकारमा विश्वास राख्ने फ्रान्सेली राज्यक्रान्तिको अधिक महत्त्व छ । उक्त क्रान्तिबाट प्रेरित भएर सन् १८२१ मा युरोपभरि नै विद्रोह हुन थाल्यो । अमेरिकी महाद्वीपका सबै देशमा दासताविरोधी आन्दोलन प्रबल हुन थाल्यो । सन् १७९४ को सम्मेलनले फ्रान्सको उपनिवेशका सबै दासको मुक्तिको कानुन पारित गर्‍यो । यो कानुन छोटो अवधिसम्म लागू भयो । दस वर्षपछि नेपोलियनले पुनः दास प्रथा सुरु गरे । फ्रान्समा सन् १८४८ मा पूर्ण रूपले दास प्रथा अन्त भयो ।

संयुक्त राज्य अमेरिकाको उदारवादी उत्तर राज्यमा दासताको विरोध जति बढ्दै गयो उति नै दक्षिणका दास राज्यमा दासहरूप्रति कठोर व्यवहार बढ्दै जान लागेको थियो । यो द्वन्द्व यति बढ्यो कि उत्तरी र दक्षिणी राज्यबीच गृहयुद्ध छेडियो । यस युद्धमा अब्राहम लिंकनको नेतृत्वमा दासविरोधी एकतावादी उत्तरी राज्यको विजय भयो । सन् १८८८ मा संयुक्त राज्यमा दासतामा बनेको पोर्चुगाली ब्राजिल साम्राज्यको पतन भयो । बिस्तारैबिस्तारै अमेरिकी महाद्वीपका सबै देशमा दासताको उन्मूलन हुन थाल्यो । सन् १८९० मा ब्रसेल्सका १८ देशको सम्मेलनले अश्वेत दासको समुद्री व्यापारलाई अवैधानिक घोषणा गरिदियो । सन् १९१९ को सेन्ट जर्मेन तथा सन् १९२६ को लिग अफ नेसन्सको आयोजनामा गरिएको सम्मेलनले हर प्रकारको दासता तथा दास व्यापारको सम्पूर्ण उन्मूलन सम्बन्धी प्रस्तावमा पनि सबै प्रमुख देशले हस्ताक्षर गरे । बीसौं शताब्दीमा प्रायः सबै राष्ट्रले दास प्रथालाई अमानवीय तथा अनैतिक मानेर यसको उन्मूलनका लागि कदम चाले ।

अन्ततः एउटा मान्छेले अर्को मान्छेलाई अमानवीय यातना दिने प्रथा ढले पनि अझै यसका नयाँनयाँ स्वरूप समाजमा भेटिन्छन् । नेपालमा कमलरी प्रथा, हलिया प्रथा, बाल श्रमिक, मानव बेचबिखन, जबर्जस्ती यौनजन्य क्रियाकलापमा लगाइने लगायत आजपर्यन्त चलिरहेका छन् । भलै संविधानमा दास प्रथा जनिने कार्यहरूलाई वर्जित गरिएको होस् या उन्मूलनका कानुन नै पारित गरिएको किन नहोस् । कृषि, सामन्तवादी, उपनिवेषवादी युग हुँदै पुँजीवादी युगको चरम अवस्थामा पनि गरिब र पछौटे समाजबाट परिवर्तित स्वरूपको दास प्रथामार्फत श्रम बजार भरिएका छन् ।