नेपाली समाजको मध्यम वर्ग सतहमा अहिले निकै हर्ताकर्ताजस्तो देखिन्छ । सहरका रंगीन मल बजारहरूमा वा खर्चालु रेस्टुरेन्टहरूमा यस वर्गका मानिसको रवाफमय चहलपहल हेर्नलायक हुन्छ । हवाईजहाजमा बसेपछि, ‘उड्न लागें है...’ अनि जहाज अवतरण भएर ट्याक्सी वेमा गुड्न थाल्नेबित्तिकै मोबाइल खोलेर ‘बल्ल ल्यान्ड भयो’ भनी हतारहतार आफन्तलाई सन्देश बाँडिरहेको देख्दा यस वर्गका मानिसहरू सुख र प्रेममय जीवनमा हुइँकिइरहेझैं लाग्छ ।

मध्यम वर्गको समग्र जीवनका भित्री पानाहरू पल्टाउने हो भने यस वर्गका मानिसहरू निकै पीडादायी हृदयविदारक सामाजिक विघटनको प्रक्रियाबाट पनि गुज्रिरहेका छन् । कहिल्यै प्रकट नभएका नवीन कथाहरू यस वर्गको जीवनमा आज जन्मिरहेका छन् । केही नमुना कथा यस्ता छन् ।

कथा एक

कर्नेल कार्कीका तीन छोरा र बुहारीहरूका सात सन्तान आज कोही पनि नेपालमा छैनन् । कोही अमेरिका त कोही क्यानडा छन् । तीनवटा घर छन् तीन छोराका । घर पुछ्ने र बूढाबूढी स्याहार्ने कामदारहरूको उदास चहलपहल त छ तर एउटै परिवारमा पनि बूढाबूढीले खेलाउने बच्चाहरूको न्यानो भने छैन । केही महिनाअघि एकानब्बे वर्षका कर्नेलको मृत्यु हुँदा सत्तरी आसपासका तीन छोरा र बुहारीहरू मोबाइलको भिडियो कलबाट मृतक कर्नेलको अनुहार विदेश बस्ने सन्तानहरूलाई देखाउँदै थिए । यस्तो लाग्छ, पहिले नेपालीहरू बाध्यतावश परदेसिएर परदेसी हुन्थे भने आज विदेशमै घरजममा रमाइरहेका सन्तानहरूका कारण आफ्नै

देशमा बूढाबूढीहरू परदेशीजस्तो निरीह व्याकुल बन्न पुगेका छन् । सिंगो जीवनको ऊर्जाबाट तयार पारिएका लक्का जवान छोराछोरी बिदेसिएपछि मध्यम वर्गका बूढाबूढीहरूका आँखामा हरेक पल रसाइरहेका यस्ता कथाहरू आज नेपाली समाजको जीवन्त यथार्थ बनेका छन् । यो कुनै अपवाद होइन, बरु मध्यमवर्गीय हरेकजसो घरको एउटा तीतो विडम्बनाका रूपमा उपस्थित भएको छ ।

कथा दुई

नेपाली कांग्रेसबाट प्रदेश सांसद भएका, खातापिता परिवारका राजनीतिज्ञ लामेछानेकी एक मात्र छोरीलाई अमेरिकी डीभी पर्‍यो । नपुग्दो केही छैन । घरखेत छँदै थिए, त्यसमाथि राजनीतिमा प्रगति लटरम्मै छ । सांसद लामिछानेले छोरीलाई डीभी परेपछि ससानो भोज नै गरे । छिमेकीहरू पनि जिब्रो काढ्दै भन्न थाले, ‘यता बाबु सांसद जित्ने, उता छोरीलाई डीभी पर्ने, भाग्यमै लेखेजस्तो !’ लामिछाने मात्र होइन, उनको परिवारलाई चिन्ने सबैजसोले छोरीलाई डीभी परेपछि लामिछाने परिवारको श्रीवृद्धि भएका रूपमा बुझे । नेपाली जनताको प्रगति गर्छु भन्दै मत मागेर सांसद चुनिएको मान्छे आफ्नी छोरीलाई अमेरिका पठाउन आतुर हुँदा न उनलाई मतदाताप्रति अनैतिक बनेँ कि भन्ने लाग्छ, न त जनताले नै कुनै प्रश्न उठाउँछन् । देश र समाजको जिम्मा लिन्छु भन्नेहरूमध्येको ठूलो जमातमा यो मनोदशा प्लेग रोगजसरी फैलिरहेको छ । राजनीति र प्रशासनमा हर्ताकर्ता मध्यम वर्गको यो मनोविज्ञान साधारण परिघटना होइन, बरु डरलाग्दो विषय बन्दै गएको छ ।

कथा तीन

जीवनभरि राष्ट्रिय स्वाधीनता र कम्युनिस्ट सिद्धान्तका निम्ति लड्दै र जेलनेल भोग्दै आएका वामपन्थी नेता तथा लेखक कायस्थका छोराछोरीले दुवै डाक्टर पढे, जो अहिले अस्ट्रेलिया बस्छन् । कायस्थका किताबहरू पढेर देश र जनताका निम्ति लड्ने हजारौं योद्धा जन्मिए, अहिले पनि लडिरहेका छन् तर नेता एवं लेखकका सन्तान भने नेपाल बसेनन् । कायस्थ दम्पती कहिलेकाहीँ छोराछोरीलाई भेट्न यसो एकाध महिना अस्ट्रेलिया टहलिएर आउँछन् अनि देश आइपुग्नेबित्तिकै प्रबुद्ध मित्रहरूसँग भन्छन्, ‘आफूलाई यहीँ प्यारो लाग्ने ! बच्चाहरूले भनेर गयो तर पुगेको दिनदेखि बस्नै मन नलाग्ने !’ वामपन्थी नेता तथा लेखकका रूपमा रहेका कायस्थजस्ता मध्यम वर्गको यो तमासा उदेकलाग्दो छ । उनीहरूको मूल प्रशिक्षणमा के खोट हुन पुग्यो जसका कारण छोराछोरी बिदेसिए ? यस विषयमा कतै पनि एक शब्द उनीहरूबाट झर्दैन, अझ छोराछोरीको पलायनलाई गर्वका साथ कतिपयले फेसबुक रँगाइरहेका हुन्छन् । वामपन्थीहरूमा देखा परेको यो परिघटना यथार्थमा ऐतिहासिक रूपमै टीठलाग्दो छ ।

नेपालको मध्यम वर्गमा बनिरहेका यी कथाहरूले सिङ्गै नेपालको सामाजिक विघटनको एउटा पाटोलाई प्रकट गरेका छन् । यो सामान्य विषय हुँदै होइन, तर यस्तो गम्भीर विषयमाथि बहस भने निकै कम चलिरहेको छ । धेरैजसोले त नेपालमा आफ्नो प्रगति नदेखेर बिदेसिनेको अर्थमा अर्थ्याएर मात्र बुझ्ने गरेका छन् । मध्यम वर्गका युवाहरूको विदेश पलायन छाक टार्न खाडी जाने श्रमिकको सन्दर्भभन्दा बिलकुल भिन्न कुरा हो भन्ने यथार्थ त प्रस्टै छ । त्यसैले यस विषयमा व्यापक छलफल र सामाजिक चेतना निर्माणको अभियान जरुरी भइसकेको छ ।

साधारण रूपमा परिभाषित गर्दा जीविकाको संकट नभएको र ठूलो दलाल पुँजीपति पनि बनिनसकेको समूह नै मध्यम वर्ग हो । मध्यम वर्ग मुख्य शासक वर्गसँग पनि नजिकै हुने हुनाले शासक वर्गका सारा खराबीलाई राम्रोसँग अनुभूति गर्न सक्छ । जीविकाको आधारभूत संकटमा नहुने हुनाले ज्ञान र सूचनामा पहुँच बनाउन सक्छ । आफ्नो प्रतिभालाई यस वर्गका मानिसले चाहँदा अगाडि बढाउन प्रशस्त अवसर प्राप्त गर्छन् । यो वर्ग व्यापक श्रमजीवी जनतासँग पनि प्रत्यक्ष जोडिने हुनाले आम श्रमजीवीहरूले मध्यम वर्गको संस्कृतिलाई आफ्नो पनि संस्कृति बनाउन चाहने मनोविज्ञान जन्माउँछ । यो वर्ग व्यापक श्रमजीवी जनताका समस्याहरूबारे जानकार पनि हुन्छ ।

भारतीय लेखक महाश्वेता देवीले मध्यम वर्गको जीवन भान्सादेखि पाइखानासम्ममै सकिन्छ भनेर यस वर्गको उपभोक्तावादी स्वरूपलाई छर्लंग पारेकी छन् तर यो वर्गको समग्रता यतिमै सीमित भने पटक्कै हुन्न । विश्व र नेपालकै इतिहासमा मध्यम वर्गले वैज्ञानिक, सिद्धान्तकार, साहित्यकार, नेता र सहिदहरूको लामो सूची उपलब्ध गराएको छ । त्यसकारण मध्यम वर्गमा देखा परिरहेको विघटन र पलायनको प्रवृत्तिलाई सिंगो नेपाली समाजमाथि आएको गम्भीर संकटका रूपमा बुझ्न स्वतः जरुरी हुन जान्छ ।

आज नेपालको मध्यम वर्गमा देखा परेको विघटन र पलायनलाई बुझ्न यो वर्गको निर्माण कसरी हुँदै आयो भन्ने विषयतिर पनि एक पटक दृष्टि दिनु आवश्यक छ । एक, पुरानो सामन्त वर्गको स्थिति खस्किएर वा धनी किसान परिवारबाट मध्यम वर्गको एउटा हिस्सा बन्न पुगेको छ । यही हिस्साभित्र जात व्यवस्थाको सुविधामार्फत पण्डा, पुजारी र अन्य धार्मिक सहुलियतसँग सम्बन्धित परिवारबाट मध्यम वर्गमा पुगेकाहरूलाई पनि राख्न सकिन्छ । दुई, राज्यको उत्पीडन वा अन्य नीतिका कारण मध्यम वर्ग बन्न पुगेकाको अर्को हिस्सा छ । राजधानी र प्रमुख चहलपहलका सहरका रैथानेमध्येको एउटा हिस्सा परम्परागत जग्गा र घरको महत्त्व बढेर स्वतः मध्यम वर्गको सुविधामा पुगेको हो । त्यसै गरी पञ्चायतले पुनर्बासको योजना अन्तर्गत तराईमा बाँडेको जमिनसँग सम्बन्धित परिवारलाई पनि मध्यम वर्गमा उक्लिने अवसर मिल्यो । तीन, राज्यको दोहन गर्ने राजनीतिज्ञ र प्रशासकहरूबाट मध्यम वर्गको एउटा ठूलो हिस्सा तयार भएको छ । चार, प्राविधिक शिक्षा पाएका र अन्य शिक्षित जमातले पनि मध्यम वर्गमा आफ्नो स्थान बनाएका छन् । पाँच, बेलायती र भारतीय, मुख्यतः बेलायती सेनामा जाने लाहुरे संस्कृतिबाट पनि मध्यम वर्गको एउटा सानो हिस्सा बन्न पुगेको छ । त्यही लाहुरे परम्पराबाट प्रवर्द्धन हुन पुगेको गहना व्यवसायसँग सम्बन्धित केही सुनार पनि मध्यम वर्गमा उक्लिएका छन् । छ, विगत तीस वर्षमा एनजीओ संस्कृतिले मध्यम वर्गको बिलकुल नयाँ जमात निर्माणमा ठूलो भूमिका खेलेको सजिलै देखिन्छ । सात, समाजमा चलिरहने नियमित आर्थिक प्रक्रियाबाट त एउटा तप्का मध्यम वर्ग जन्मिन्छ भन्ने स्वतः बुझिएकै कुरा हो ।

यी सात प्रक्रियाबाहेकका अन्य सन्दर्भ पनि निश्चितै रूपमा छन् तर मध्यम वर्ग निर्माणका मुख्य सन्दर्भहरू भने यिनै हुन् । मध्यम वर्ग निर्माणका यी सन्दर्भहरूमध्ये पनि सबैभन्दा मध्यमवर्गीय हर्ताकर्ता कुन जमात छ ? त्यसतिर एक पटक ध्यान दिनैपर्छ । वास्तवमा सबैभन्दा हर्ताकर्ता भनेको राज्यको दोहन, एनजीओ–आईएनजीओ र लाहुरे संस्कृतिबाट बनेको मध्यमवर्गीय हिस्सा नै हो । विभिन्न समाजको इतिहास अध्ययन गर्दा परम्परागत धनी किसान, शिक्षित जमात र व्यापारबाट जन्मिएको मध्यम वर्ग नै सबैभन्दा बढी जिम्मेवार र सृजनशील पाइन्छ तर नेपालमा त राज्यको दोहन गर्ने भ्रष्ट र अनैतिक, विदेशी बुद्धि र पैसामै जीवन बिसाउने एनजीओ–आईएनजीओकर्मी अनि विदेशी सेनामा सिर्जनशीलता सकेर फर्केका शिथिल लाहुरेहरूबाट बनेको मध्यम वर्गको हिस्सा पो चल्तापुर्जा हुन पुगेको छ । यो हिस्साले मूलतः पलायनवादी र अवसरवादी संस्कृति नै व्याप्त बनाउनु अनिवार्य थियो । देशको राजनीतिक अवस्था र पर्याप्त प्रगतिका सम्भावनाको अभावजस्ता सन्दर्भहरूले पनि मध्यमवर्गीय युवालाई विदेश पलायनका निम्ति प्रेरित गरेका छन् तर त्योभन्दा बढी भूमिका मध्यम वर्गको हर्ताकर्ता हिस्साले विकास गरेको पलायनवादी र अवसरवादी संस्कृतिले खेल्न पुगेको छ । यतातिर गम्भीर दृष्टि जानु आवश्यक छ ।

यो पलायनवादी र अवसरवादी संस्कृति मध्यम वर्गमा मात्र होइन, आज आम समाजको चरित्र बन्ने दिशातिर अघि बढेको देखिन्छ । मध्यम वर्गको हर्ताकर्ता हिस्साले फैलाएको संस्कृतिको प्रभावले आम समाजलाई लपेटेको छ, त्यसका निम्ति लामो समयदेखि राज्यले लादेको गुलाम चेतना र विकृत शिक्षाले भावभूमिको काम गरेका छन् । त्यस्तो भावभूमि हुँदैनथ्यो भने यो संस्कृतिको प्रभाव यति तीव्र हुन सम्भव थिएन । राणाहरूले सुरु गरेको बेलायतको गुलामीको यात्राले समग्र विदेशप्रति नै नतमस्तक हुने गुलाम मनोविज्ञान आम समाजमा फैलिँदै आयो ।

त्यसै गरी साम्राज्यवादले लादेको शिक्षा नीतिले आम मानिसमा हामी विदेशीभन्दा नालायक रहेछौं भन्ने गरी प्रशिक्षित गर्‍यो । यसै पनि जात व्यवस्थाले मानिसलाई अब्बल र कमसल भनी खाडल पारेको समाजमा त्यो शिक्षा नीतिले झन् शिक्षित र अशिक्षितको थप खाडल गहिराइदियो । गाउँमा स्कुल पुग्नुको अर्थ थियो— केही मानिसलाई पास गराएर अब्बल दर्जा दिनु र बहुसंख्यकलाई पढ्न नपाएका वा फेल भएका कमसलमा दर्ज गराउनु । हामीकहाँ विज्ञान र स्वास्थ्य शिक्षा हामीलाई मूर्ख साबित गर्न प्रवेश गरे । हामीलाई त विज्ञान र स्वास्थ्य शिक्षाले भन्नुपर्थ्यो, ‘तिमीसँग थुप्रै विज्ञान छ, स्वास्थ्यको ज्ञान छ; अब यो नयाँ ज्ञान पनि मिल्ने हदसम्म लेउ ।’ तर त्यस्तो भएन । विज्ञान लगायत समग्र शिक्षाले भने, ‘तिमीसँग केही पनि काम लाग्ने ज्ञान छैन । तिमी खान जान्दैनौ, तिमी खेती गर्न जान्दैनौ, तिमी हात धुन पनि जान्दैनौ । मूर्ख, पिछडिएका हौ । अब हात धुन पनि सिक ।’

यसरी नालायक हौ भन्दै हुर्कायो शिक्षाले र लायक सबै विदेशीसँग छ भन्दै झुट कोच्यो । अनि शिक्षाले अब्बल भनेर जसलाई पास गरायो, त्यसलाई सहर लगेर जागिर खाने पुरस्कार दियो । जो फेल भए, जो पढ्न पाएनन्; त्यो विशाल हिस्साले गाउँ बस्नुपर्ने अवस्थालाई नै नालायक ठान्ने संस्कृति विकसित भयो । त्यसै गरी लायक भएर सहर पसेकाले विदेश र विदेशीलाई अब्बल ठान्न थाल्यो किनभने सहरमा पनि विदेशी मालिक आएर त्यही भन्यो— तिमी अलिकति पढे पनि तिमी हामीभन्दा त नालायक छौ । यसरी यो उपनिवेशवादी शिक्षाले मौलिक स्थानीयताको मुटुमै प्रहार गर्‍यो, विशाल पलायनवादी गुलाम संस्कृतिको भावभूमि तयार पार्‍यो । यसरी आज नेपाली समाजको मध्यम वर्गमा झाँगिएको र अन्य सबैलाई प्रभावित गरिरहेको पलायनवादी र अवसरवादी संस्कृतिको जग उपनिवेशवादी शिक्षा र राज्यले लिएका तमाम गुलाम नीतिमा खोज्नैपर्छ । यो एकाध वर्षमा गरिबी वा उन्नत जीवनको चाहनाले हुर्किएको प्रवृत्ति मात्र होइन, बरु लामो समयको साम्राज्यवादी समग्र हस्तक्षेपको परिणाम हो ।

यस प्रकारको पलायनवादी र अवसरवादी संस्कृति आज मध्यम वर्गको सामाजिक विघटनको चिहानको रूपमा त देखापरेकै छ तर त्यसले मध्यम वर्गलाई मात्र ध्वस्त बनाउनेछैन, बरु सिङ्गै नेपाली समाजलाई छियाछिया पार्नेछ । एउटा सक्षम वा शिक्षित युवा देशभित्र संघर्ष गर्ने, राजनीतिले छेकेको छ भने राजनीतिक आन्दोलन गर्ने चेतना बोक्नुको सट्टा पासपोर्ट बनाएर युरोप–अमेरिकातिर पीआर लिने सपनामै जीवन देख्न थाल्छ भने समग्र नेपाली समाजको निम्ति खतरा हो । त्यसमाथि विदेश गएर बस्नु नै पारिवारिक मर्यादाको समेत मानक बन्दै जान्छ भने त डरलाग्दो सामाजिक विघटनको यात्रा हो । तसर्थ, देशभित्रका राजनीतिक–आर्थिक समस्याका कारणले मात्रै युवाहरू विदेश पलायन भएका हुन् भन्ने भाष्यलाई बदल्नु आवश्यक छ ।

यस पलायनवादी संस्कृतिको जरा साम्राज्यवादी डिजाइनको शिक्षा र राज्यले लिँदै आएको गुलाम संस्कृतिमा भएको यथार्थ उजागर गर्नु आवश्यक छ । यो संस्कृति त्यत्तिकै हराउन अब सम्भव छैन । योसँग व्यवस्थित सही वैचारिकीसहित व्यापक युवाबीच अभियान चलाउनु आवश्यक छ । यस अभियानलाई साम्राज्यवादविरोधी चेतनासँग जोड्नु जरुरी छ । देशको क्रान्तिकारी परिवर्तनको आन्दोलनसँग जोड्नु जरुरी छ । जबसम्म मानवद्वेषी साम्राज्यवाद र त्यसको घातक वैचारिकी चिन्न सक्ने व्यापक युवा जमात निर्माण हुन्न, तबसम्म यो पलायनवादी तथा अवसरवादी संस्कृतिसँग गम्भीर लडाइँ लड्न सकिन्न ।