गोर्बाचोभ : एक विरोधाभास
अघिल्लो साता गोर्बाचोभको निधनसँगै पश्चिमा वृत्तमा बग्रेल्ती प्रशंसायुक्त ‘अबिच्युरी‘ हरू आए- विश्वशान्तिका नायकका रूपमा, शीतयुद्ध अन्त्य गर्ने बीसौं शताब्दीका राजनेताका रूपमा एवं आफ्नो मुलुकमा खुलापन र पुनःसंरचनाका परिकल्पनाकारका रूपमा ।
कतिले उनी नभएका भए प्रजातन्त्रको तेस्रो लहर यति छिट्टै आउने थिएन भनेर पनि फुर्क्याउन भ्याए । तर आफ्नै देशमा भने उनको मरणोपरान्त–सम्मान उच्च कोटिको थिएन । धेरै रुसीहरूलाई लागेको छ- सोभियत सङ्घ विघटन गरेर गोर्बाचोभले आफ्नो राष्ट्रको प्राचीन गौरवलाई ध्वस्त बनाइदिए । पुटिनले हुर्काउन खोजेको ‘रुसी राष्ट्रवाद’ ले यस भावनामा थप बल पुर्याएको छ । कम्युनिस्ट आन्दोलनभित्र उनी सधैंभरि विवादित पात्र थिए, र मरणोपरान्त पनि उनी त्यसै गरी सम्झिइए ।
गोर्बाचोभलाई कसरी बुझ्ने ? मतैक्य सहज छैन । आफ्नो जीवनीका लेखक विलियम तौबमानसँगको कुराकानीमा गोर्बाचोभ आफैंले भनेका छन्- गोर्बाचोभलाई बुझ्न गाह्रो छ । ग्लासनोस्त (खुलापन) र पेरेस्त्रोइका (पुनःसंरचना) को गोर्बाचोभ ‘डक्ट्रिन’ जडता र नोकरशाहीमा फँसेको सोभियत समाजवादको सुधारको इमानदार प्रयास थियो या उनी, कतिपयले आशङ्का गरेजस्तो, समाजवादलाई अन्तर्ध्वंस गर्न स्थापित खलपात्र थिए ? किन त्यसै समयमा चीनमा तङ स्याओपिङले सुरु गरेको खुलापन र सुधारको अभियान सफल भयो एवं चीनलाई विश्वकै पहिलो आर्थिक शक्तिको हाराहारीमा पुर्यायो, तर किन सोभियत सङ्घमा चाहिँ समाजवाद नै असफल भयो ? सोभियत सङ्घको विघटन तत्कालीन आर्थिक–राजनीतिक परिघटनाहरूको अनिवार्य परिणति थियो कि यसका लागि गोर्बाचोभ एक्लै जिम्मेवार छन् ? ऐतिहासिक तथ्यहरूको तटस्थ विश्लेषणबाट एउटा वस्तुनिष्ठ निष्कर्षमा पुग्न सकिन्छ ।
१९३१ मार्चमा प्रिभोल्नोई नामको सानो गाउँमा जन्मेका गोर्बाचोभका बाजे आन्द्रेईले पहिलो विश्वयुद्ध र बाबु सेर्गेईले दोस्रो विश्वयुद्ध लडेका थिए । गाउँमै र गाउँनजिकैको स्ताभरोपोलमा स्कुले शिक्षा पूरा गरेपछि गोर्बाचोभ मस्को विश्वविद्यालय (एमजीयू) मा भर्ना भए । यस भर्नामा उनको गरिब किसान पृष्ठभूमि, देशभक्ति युद्ध लडेका बाबु र बाजेको युद्ध लडेको पहिचान र उनी आफैंले विद्यालयमा पाएको लाल–श्रम पदकको पनि भूमिका हुँदो हो । मस्को विश्वविद्यालयको अध्ययनले उनलाई कानुनको औपचारिक डिग्री दिलायो र राजनीतिक रूपमा प्रशिक्षित पनि गर्यो । उनी मस्कोमा थप अध्ययन र राजनीतिक कामको अवसर छाडेर गाउँ फर्किए, र स्ताभरोपोलमा पहिले यङ कम्युनिस्ट लिग (कम्सोमोल) र पछि पार्टीमा सक्रिय भए । सन् १९७० मा पार्टीको स्ताभरोपोल प्रान्तीय कमिटीका सचिव बनेका गोर्बाचोभले त्यसपछि नेतृत्वको सिँढी फड्किँदै गए । १९७८ उनी पार्टीका केन्द्रीय सचिव बने र १९७९ मा पोलिटब्युरो सदस्य । तीन वर्षको अन्तरालमा पार्टीका तीन जना महासचिवहरू लियोनिद ब्रेझ्नेभ, युरी आन्द्रोपोभ र कोन्स्तान्तिन चेर्नेन्कोको निधन भएसँगै उनी १९८५ मा पार्टी महासचिव चुनिए । पहिले सर्वोच्च सोभियतको अध्यक्ष मण्डलका अध्यक्ष र पछि सर्वोच्च सोभियतका अध्यक्षका रूपमा १९८८ देखि राष्ट्राध्यक्षका रूपमा जिम्मेवारी सम्हालेका उनी १९९०–९१ मा सोभियत सङ्घका राष्ट्रपति बने । तर यही अवधिमै भएको सोभियत सङ्घ विघटनले उनलाई बिनाराष्ट्रका राष्ट्रपति बनाइदियो । १९९६ मा रुसी राष्ट्रपतिको निर्वाचनमा कानुनबमोजिम चाहिने १० लाख हस्ताक्षर जुटाएर उम्मेदवार बनेका उनले जम्मा ३ लाख ८६ हजार (करिब ०.५ प्रतिशत) मत ल्याएर लज्जास्पद पराजय बेहोरे । केही समय सामाजिक जनवादी पार्टी निर्माण गरेर अगाडि बढ्ने प्रयास गरेका उनी त्यसमा पनि असफल भए ।
सुधारका प्रयास, सोभियत ढाँचाको समाजवादको विफलता र सोभियत सङ्घको विघटनमा गोर्वाचेभको भूमिका खोज्दा उनको राजनीतिक विकासक्रम र उनका विचारहरूलाई नियाल्नुपर्ने हुन्छ । स्कुले जीवनमा स्तालिनका प्रशंसक र त्यसबापत पुरस्कृतसमेत भएका उनी स्तालिनको मृत्युपछि उनका आलोचक र ख्रुस्चेभको ‘सुधार अभियान’ का समर्थक बनेका थिए । मस्को विश्वविद्यालयमा पढ्दा आफ्ना चेक सहपाठी ज्देनेक म्लिनारसँगको मित्रता, उनीहरूबीच छलफलमा देखिएका सोभियत प्रणालीका कमजोरी र यिनलाई हटाउनुपर्ने निष्कर्षबाट गोर्बाचोभभित्र सुधारका सोचहरू पलाउँदै गरेको देखिन्छ । यद्यपि, १९६८ मा भएको प्राग विद्रोहको भने उनले विरोध गरे ।
पार्टी महासचिवका रूपमा गोर्बाचोभले विश्वकै एउटा शक्तिराष्ट्रको विरासत सम्हालेका थिए । सतहमा हेर्दा बलियो देखिने त्यो राष्ट्र भित्रैदेखि भने चौतर्फी सङ्कटले जर्जर भइरहेको थियो । सत्तासीन पार्टी नोकरशाहीतन्त्र, जडता र बुढ्यौली उमेरको नेतृत्वको नियन्त्रणमा थियो । नोकरशाहीतन्त्रका कारण सोभियत समाजवादी प्रणालीले आफ्नो जीवन्तता, सृजनशीलता र जनसमर्थन गुमाउँदै गएको थियो । राष्ट्रियकरण, सामूहिकीकरण र कम्युन प्रणालीभित्र जकडिएको अर्थतन्त्रमा गत्यावरोध गुज्रिरहेको थियो । घरभित्र यस्ता समस्यामा जुझिरहेको देशबाहिर भने अमेरिकासँगको सैन्य प्रतिस्पर्धामा बेतोड दौडिरहेको थियो । अफगानिस्तानमा आक्रमण गरिरहेको थियो । संसारका विभिन्न मुलुकमा ‘समाजवाद स्थापना‘ का लागि हस्तक्षेप गरिरहेको थियो । कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई विभाजित गर्दै चीनसँग अल्झिरहेको थियो । सारमा, बोक्नै नसक्ने आफ्नै अन्तर्राष्ट्रिय बोझाको भारीले किचिइरहेको थियो ।
सुधारको अपरिहार्यता बोध गरेर उनले सुधार प्रयास अगाडि बढाए । चेर्नोभिल दुर्घटनाका क्रममा उदाङ्गो भएको सोभियत नोकरशाही प्रणालीका अन्तर्निहित समस्या, सही सूचनाको अभाव र यस्ता सङ्कटसँग लड्न रहेको अक्षमताले उनलाई झस्काइदियो । उनले ग्लासनोस्तका माध्यमबाट मिडियामा रचनात्मक बहस, इतिहासको पुनरध्ययन र समाजलाई सापेक्ष रूपमा खुला बनाउने प्रयास गरे । पेरेस्त्रोइका भने मूलतः आर्थिक पुनःसंरचनामा केन्द्रित थियो । केन्द्रीकृत योजना प्रणालीलाई खुकुलो बनाउने, उद्योगको व्यवस्थापनमा श्रमिकहरूको प्रतिनिधित्व बढाउने र उत्पादकत्व वृद्धि गर्ने यसका उद्देश्य थिए । उनले पार्टीमा पनि व्यापक सुधारका प्रयास गरे, र नयाँ पुस्तालाई नेतृत्वमा ल्याउने अभियान चलाए । नेतृत्वको हेरफेरमार्फत पोलिटब्युरोलाई
आफ्नो पकडमा ल्याए । उनको प्रयासले मिश्रित प्रतिक्रिया जन्मायो । पार्टी र राज्यमा नियन्त्रण जमाएको कट्टरपन्थी पुस्ताले सुधारका प्रयासप्रति संशय व्यक्त गर्दै विरोध गर्यो । धेरैले भने सकारात्मक रूपमै लिए । निर्वाचित जनप्रतिनिधिहरूको सभा निर्माण गर्ने उनको निर्णयले कम्युनिस्ट पार्टीको एकल नियन्त्रणलाई चुनौती दियो ।
अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा पनि उनले महत्त्वपूर्ण फेरबदल ल्याए । अफगानिस्तानबाट सोभियत सेना फिर्ता गरे । आणविक युद्धको खतरा टार्न अमेरिकी राष्ट्रपति रोनाल्ड रेगनसँग महत्त्वपूर्ण सम्झौता गरे । चीनको भ्रमण गरेर झन्डै तीन दशकदेखि बिग्रेको सम्बन्ध सुधारे । सन् १९८९–९० मा विभिन्न पूर्वी युरोपेली देशहरूमा देखिएका राजनीतिक परिवर्तनमा उनी तटस्थ रहे, ब्रेझनेभले चेकोस्लोभाकियामा गरेजस्तो हस्तक्षेप गरेनन् ।
के गोर्बाचोभका यी कदमहरू समाजवादी प्रणालीलाई विफल तुल्याउने र सोभियत सङ्घलाई विघटन गर्ने भित्री मनसायबाट प्रेरित थिए ? सतहमा हेर्दा त्यस्तो देखिँदैन । तर परिणाम त्यस्तै भयो । अध्ययन गर्दा के देखिन्छ भने, सोभियत शासन प्रणाली जडता र अकर्मण्यताले जर्जर भइसकेको थियो । गोर्बाचोभले सुधारका प्रयास नगरेका भए पनि त्यो आफ्नै सङ्कटले गर्दा ढिलोचाँडो विफल हुने दिशामै उन्मुख थियो । त्यसैले सुधारका प्रयास सान्दर्भिक थिए । तर त्यस्तो सुधार समाजवादी ढाँचाभित्रै कसरी गर्ने, यस क्रममा प्रणालीको रक्षा कसरी गर्ने, सोभियत अर्थतन्त्रलाई बजारका गतिशीलतासँग जोडेर कसरी जीवन्त बनाउने, सोभियत निर्भरताबिनै पूर्वी युरोपका समाजवादी मुलुकहरूलाई आत्मनिर्भर र स्वतन्त्र कसरी बनाउने एवं नयाँ आन्तरिक एवं बाह्य चुनौतीको सामना कसरी गर्ने भन्नेबारेमा गोर्बाचोभसँग कुनै स्पष्ट दृष्टिकोण, योजना र रणनीति देखिँदैन । उनले हौसिएर सुधार अभियान अगाडि बढाए, र वर्षौंदेखि थुनिएको तलाउको बाँध फुटाएर बाढी ल्याइदिए । तर बाढी नियन्त्रण गर्ने र त्यसलाई ऊर्जा उत्पादनमा लगाउने स्पष्ट खाका र तयारी थिएन । परिणामतः आफैंले खोलेको बाँधको बाढीले उनैलाई समेत बगायो ।
गोर्बाचोभका सुधार प्रयास र पूर्वी युरोपका मुलुकहरूमा आएको परिवर्तनले सोभियत गणराज्यहरूमा स्वतन्त्रताको माग बढ्दै गयो । बाल्टिक गणतन्त्रहरू लिथआनिया, लाट्भिया र इस्टोनियाबाट सुरु भएको यस्तो माग बढ्दै गएर मोल्दोभा, आर्मेनिया र जर्जियासम्म विस्तारित भयो । नयाँ सम्झौता गरेर भए पनि सोभियत सङ्घलाई टिकाइराख्ने बाँकी नौ गणतन्त्रको प्रयासलाई ती राज्यहरूले अस्वीकार गरे । सोभियत सङ्घ विघटनको आधार तयार हुँदै गयो ।
सुधारका प्रयाससँगै उनी दोहोरो चेपुवामा परे- बोरिस येल्तसिनजस्ता व्यक्तिहरू सुधार ढिलो भयो भनेर विरोधमा उत्रिए भने कट्टरपन्थीहरू सुधारको विरोधमा उभिए । यसैको उत्कर्ष थियो- सन् १९९१ को असफल अगस्ट ‘कु’ । गोर्बाचोभ छुट्टी मनाउन क्राइमिया गएका बेला ‘आठ जनाको समूह’ भनिने कट्टरपन्थीहरूले सत्ता कब्जाको असफल प्रयास गरे । बोरिस येल्तसिनको नेतृत्वमा त्यसलाई विफल बनाएसँगै गोर्बाचोभ झनै कमजोर बने, बोरिसको पकड राज्यमा बढ्दै गयो । गोर्बाचोभले पार्टी महासचिवबाट राजीनामा गरे र केन्द्रीय कमिटी भङ्ग गरे । त्यसपछि पहिले बोरिस येल्तसिनबाट रुसभित्र र पछि गोर्बाचोभ नेतृत्वको सर्वोच्च सोभियतबाट सोभियत सङ्घभरि नै कम्युनिस्ट पार्टीका गतिविधिहरू प्रतिबन्धित गरिए ।
सोभियत सङ्घ विघटन र स्वतन्त्र गणराज्यहरूको निर्माणको अन्तिम शृङ्खलास्वरूप बोरिस येल्तसिनले युक्रेनका राष्ट्रपति क्राभ्चुक र बेलारुसका राष्ट्रपति सुस्केभिचसँग मिलेर बेलाभेझा सम्झौतामा हस्ताक्षर गरे, जसले सोभियत सङ्घ विघटनको औपचारिक घोषणा गर्दै स्वतन्त्र राष्ट्रहरूको कमनवेल्थ (सीआईएस) गठन भएको जनाउ दियो । गोर्बाचोभले यो घटना थाहा पाउँदासम्म धेरै ढिलो भइसकेको थियो र उनी हेर्दाहेर्दै बिनाराष्ट्रका राष्ट्रपतिका रूपमा इतिहासमा मजाकका पात्र बने ।
यसरी कम्युनिस्ट पार्टीका महासचिव आफैं कम्युनिस्ट पार्टी विघटनका खलपात्र र सोभियत सङ्घका राष्ट्रपति (खासमा एक मात्र राष्ट्रपति, किनभने त्यसभन्दा अगाडि औपचारिक रूपमा ‘राष्ट्रपति’ भन्ने पद थिएन, राष्ट्राध्यक्षहरूलाई सर्वोच्च सोभियतको अध्यक्ष मण्डलको अध्यक्ष भनिन्थ्यो) बलियो सोभियत सङ्घको चिहान खन्ने पात्र बन्न पुगे ।
इतिहासको यस विडम्बनापूर्ण घटनाक्रमलाई हामीले ऐतिहासिक सन्दर्भमै हेर्नुपर्छ र गोर्बाचोभको भूमिकालार्ई त्यही फ्रेममा राखेर मूल्याङ्कन गरिनुपर्छ । सोभियत ढाँचाको समाजवादी प्रणालीमा अन्तर्निहित गम्भीर त्रुटिहरू थिए । दुईवटा मात्रै विकल्प बाँकी थिए- सुधार कि समाप्ति । गोर्बाचोभले सुधारको थालनी त गरे, तर धेरै ढिलो भइसकेको थियो । र उनीसँग स्पष्ट गन्तव्य पनि थिएन । घटनाक्रमले पुष्टि गर्छ, समाजवादप्रति उनको निष्ठा पनि दह्रो थिएन । समाजवादी ढाँचाभित्रै रहेर सुधार गर्न सकिन्छ भन्ने तथ्य चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीले पुष्टि गरिरहँदा गोर्बाचोभले भने न कम्युनिस्ट पार्टी जोगाउन सके, न समाजवादी प्रणाली नै ।
अन्त्यमा एउटा भ्रमको खण्डन । गोर्बाचोभको ‘अबिच्युरी’ मा एकाध विश्लेषकहरूले उनी नभएका भए नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनको लोकतन्त्रीकरण सम्भव थिएन र नेकपा (एमाले) ले जनताको बहुदलीय जनवाद अवलम्बन गर्ने थिएन भन्ने चर्चा गरेको देखियो । सच्चाइ यो होइन । सच्चाइ के हो भने, नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीको पहिलो पर्चाको शीर्षक नै ‘नागरिक स्वतन्त्रता सम्पूर्ण वर्गलाई आवश्यकता’ भन्ने थियो । नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलन सुरुदेखि नै लोकतान्त्रिक आन्दोलनको अभिन्न अङ्गका रूपमा विकसित हुँदै आयो । अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनका प्रभावका क्रममा केही विचलन देखिए पनि पार्टीले २०३६–३७ सालदेखि नै नयाँ बहस सुरु गरेको थियो र धेरै अगाडि नै निष्कर्षमा पुगेको थियो- एक्काइसौं शताब्दीमा नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलन लोकतान्त्रिक बाटोबाट मात्रै अगाडि बढ्न सक्छ । त्यसैले नेकपा (एमाले) का विचारहरूको विकासमा गोर्बाचोभलाई श्रेय दिनु तथ्यहरूको भ्रष्टीकरण मात्रै हुन जान्छ ।
प्रकाशित : भाद्र २४, २०७९ ०८:१०
