नेपालमा वामपन्थमाथि परिचर्चा गर्नु आफैंमा रमाइलो काम हो । किनभने यसको चर्चा सडकबाट सुरु गर्दा पनि हुन्छ वा सत्ताबाट । जताबाट हिँडे पनि पुगिन्छ एकै ठाउँमा । त्यसो त कुरा गर्दा वामपन्थलाई उधुमै सिद्धान्तीकरण गर्ने, सत्यलाई बंग्याउने र विषयलाई ‘क्लिष्ट’ बनाउने सुविधा पनि छ ।

त्यसो गर्दा मान्छे अग्घोरै बौद्धिक र वामपन्थी देखिन सक्छ । तर जब विमर्श गम्भीर तथ्यहरूमा प्रवेश गर्छ, तब आपत् आइलाग्छ । समाउने कसलाई ? टेक्ने कहाँ ? मार्क्सवादलाई समाउने हो भने त्यो कागजमा मात्र भेटिन्छ । व्यवहारमा छैन । कम्युनिस्टहरूलाई समाउने हो भने कसलाई समाउने, एमालेलाई कि माओवादीलाई ? समाजवादीलाई कि जनवादीलाई ? सबै जमेका पोखरी । सबै मैलाधैला । वामपन्थलाई खोज्ने अर्को आधार हो सडक । तर हामीसँग सडक पनि सुनसान छ । न नारा, न सपना ।

कम्युनिस्टहरूलाई समातेर वामपन्थको चर्चा गर्दा पुगिन्छ घोर अन्धकारमा । सडक हेरेर बहस गर्दा देखिन्छ अनन्त निराशा । एकातिर अँध्यारो खाडल, अर्कातिर निराशाको पहिरो । नेपाली वामपन्थको आजको नियति यही हो । प्रश्न आउँछ, त्यसो भए के नेपालमा वामपन्थीहरूको युग सकियो ? आज वामपन्थ, यसको जीवन सौन्दर्य र पुनर्गठनमाथि नै विमर्श गरौं ।

के हो वामपन्थ ?

एउटा विश्वचर्चित सन्दर्भ छ । फ्रान्सेली राज्यक्रान्ति (सन् १७८९) युरोपको सबैभन्दा ठूलो, उथलपुथलकारी र ऐतिहासिक क्रान्ति थियो । अर्थात्, महापरिवर्तन जसले विश्वराजनीतिमा नयाँ युगको सूत्रपात गर्‍यो । यही विन्दुदेखि संसारभर राजतन्त्रको सिंहासन हल्लिन थाल्यो । लोकतन्त्रको शंखघोष भयो । र, चर्च (धर्म) लाई राजकाजबाट अलग गर्ने प्रयत्नहरू थालिए ।

फ्रान्सेली राज्यक्रान्तिले स्थापित गर्न चाहेका मुद्दाहरूलाई संवैधानिक आधार दिन फ्रान्सेलीहरू संविधान लेखनमा जुटे । संविधान बनाउन ‘स्टेट जनरल’ को बैठक डाकियो, जसलाई अहिले ‘नेसनल एसेम्ब्ली’ भनिन्छ । एसेम्ब्लीका सदस्यहरूले संविधानमा लेख्नुपर्ने अनेक प्रश्नमाथि विमर्श सुरु गरे । राजाका विषयमा के गर्ने ? धर्मका विषयमा के गर्ने ? सत्ताको अनुहार कस्तो बनाउने ? राज्यको चरित्र कस्तो हुने ? राजकाजमा सामन्त, पादरी र सैनिक जनरलहरूको भूमिकालाई के गर्ने ? यावत् प्रश्नहरूमा छलफल गर्दा एसेम्ब्लीमा दुई खाले धारणा देखा परे । पहिलो थियो, सम्पूर्ण बदलावको धारणा । दोस्रो थियो, परम्पराको निरन्तरता ।

एसेम्ब्ली मेम्बरहरूलाई बस्नका लागि सभाध्यक्षका दायाँ र बायाँ कुर्सीहरू राखिए । परिवर्तनका पक्षधरहरू देब्रेतिर बसे, परम्परावादीहरू दाहिनेतिर । छलफल गर्न सजिलोका लागि उनीहरू निरन्तर यसरी नै बस्दै गए । बिस्तारै एसेम्ब्लीको समाचार बनाउनेहरूले लेफ्ट विङ र राइट विङका नामबाट समाचार बनाउन थाले । उनीहरूको त्यसरी नै चर्चा हुँदै गयो । उनीहरूलाई त्यसरी नै मान्छेहरूले चिने । अन्ततः त्यो विभाजन राजनीतिक अवधारणाका रूपमा स्थापित भयो । यसरी राजनीति वामपन्थी (लेफ्ट) र दक्षिणपन्थी (राइट) धारमा बाँडियो । यथास्थितिको निरन्तरता चाहनेहरू दक्षिणपन्थी भए । परिवर्तन चाहनेहरू वामपन्थी । रोचक तथ्य के भने, जतिखेर स्वयं मार्क्स जन्मिएकै थिएनन् (सन् १८१८) त्योभन्दा धेरै अगाडि नै (सन् १७८९) युरोपमा वामपन्थीहरू परिवर्तनका लागि लडिरहेका थिए ।

कम्युनिस्ट कि वामपन्थी ?

वामपन्थी हुनु र कम्युनिस्ट हुनु फरक कुरा हो । सैद्धान्तिक रूपमा कम्युनिस्टहरू साम्यवादी हुन्, वामपन्थीहरू कल्याणकारी/समाजवादी । सैद्धान्तिक रूपमा कम्युनिस्टहरू मार्क्सवादी हुन्, वामपन्थीहरू मानवतावादी । सैद्धान्तिक रूपमा कम्युनिस्टहरू सर्वहारा अधिनायकवादी हुन्, वामपन्थीहरू लोकतन्त्रवादी । यद्यपि संसारभरका कम्युनिस्टहरूले कुनै बेला सामन्तवादी र पुँजीवादी संस्थापनविरुद्ध घनघोर संघर्ष गरे । त्यसैले उनीहरू वामपन्थी भए । प्रश्न आउँछ, के त्यसो भए नेपालका कम्युनिस्टहरू वामपन्थी हुन् ? आलोचकहरू भन्छन्, ‘आजका हाम्रा कम्युनिस्ट पार्टीहरू खासमा कुनै दल होइनन्, यी हुन् व्यापारिक कम्पनी । र, तिनका नेताहरू हुन् मात्र व्यवस्थापक । नाफाखोर कम्पनीका मालिकहरू कसरी वामपन्थी हुन सक्छन् ?’

यद्यपि, सुरुआतमै नेपालका कम्युनिस्टहरू वामपन्थी होइनन् भनेर निष्कर्ष निकाल्नु पूर्वाग्रह हुन सक्छ । त्यसैले केही प्रश्नबाट सम्परीक्षण गरौं । जस्तो, वामपन्थीहरू निरन्तर अग्रगामी हुन्छन् । के नेपालका कम्युनिस्टहरू निरन्तर अग्रगामी छन् ? अग्रगामी छन् कि सत्तागामी छन् ? वस्तुतः कम्युनिस्टहरू सधैं अग्रगामी हुन्छन् भन्ने भाष्य पुरानो हो । कम्युनिस्टहरू पनि जड र परम्परावादी हुन्छन् । यदि नेपालका कम्युनिस्टहरू अग्रगामी हुन् भने, उनीहरूसँग वैचारिक, राजनीतिक र शासकीय संरचनाका नवीन प्रस्तावहरू के छन् ? परम्परागत लोकतन्त्रलाई उनीहरू कसरी समुन्नत गर्न चाहन्छन् ? दलाल पुँजीवादी चंगुलबाट मान्छेलाई निकाल्ने उनीहरूसँग के योजना छन् ? महाशून्य ।

वामपन्थीहरू आर्थिक–सामाजिक न्यायमा प्रतिबद्ध हुन्छन् । त्यसो हो भने, आधारतहलाई अधिकारसम्पन्न बनाउन नेपालका कम्युनिस्टहरूले के गरे ? भूमिसुधार, कृषिक्रान्ति र श्रमशोषणको अन्त्यका लागि कम्युनिस्टहरूले गरेका राम्रा काम के हुन् ? वामपन्थीहरू भुइँमान्छेको स्वाभिमानको पक्षमा हुन्छन् । त्यसो भए, नवराज विकको घटनामा उनीहरू किन मौन ? मधेशमा दहेजका कारण जलाइने महिलाहरूका पक्षमा उनीहरू किन सुषुप्त ? वामपन्थीहरू हरदम जनतालाई शक्तिशाली बनाउन चाहन्छन् । तर नेपालका कम्युनिस्टहरू शक्तिको केन्द्रीकरणका लागि किन यति विघ्न आसक्त ? गाँस, बास, कपास, शिक्षा, स्वास्थ्य र सामाजिक सुरक्षालाई वामपन्थीहरू जनताको सार्वभौम अधिकार मान्छन् । नेपालका कम्युनिस्टहरू जनजीविकाका यावत् सवालहरूमा कहाँ छन् ? देशभक्ति र विश्वबन्धुत्व वामपन्थको चरित्र हो । हो भने, अन्धराष्ट्रवादप्रति कम्युनिस्ट मोह किन यति चर्को ? राम नाम जप्दै सुनको जलहरीमा माथ टेकाएर सत्तारोहणको सपना देख्ने कम्युनिस्टहरू कसरी अग्रगामी ? जो अग्रगामी होइनन्, उनीहरू वामपन्थी हुन्छन् कसरी ? तथ्यहरूले भन्छन्- नेपालका कम्युनिस्टहरू दलाल पुँजीवादी सत्ताका मतियार हुन् । भुइँको पसिना र सडकको आँसुलाई अवमूल्यन गर्ने कम्युनिस्टहरू केको वामपन्थी ?

सबै कम्युनिस्ट वामपन्थी हुँदैनन् । सबै वामपन्थी कम्युनिस्ट हुँदैनन् । कुनै बेला पश्चिम बंगालमा कम्युनिस्ट सत्ता थियो, जसले नक्सलबारीको किसान विद्रोहलाई दमन गर्‍यो । के ऊ वामपन्थी थियो ? चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीको सरकार हङकङमा मानव अधिकारको स्वरलाई दबाउँछ र लोकतन्त्रको खिल्ली उडाउँछ । के ऊ वामपन्थी हो ? नेपाली कम्युनिस्टहरू लामो समयदेखि सत्तामा छन् । तर पनि सत्ताले महिला, दलित र जनजातिको आवाजलाई हरदम अवमूल्यन गर्छ । के यो वामपन्थ हो ?

जति बेला नेपालका कम्युनिस्टहरू सडकमा थिए, महिला, श्रमिक, गरिब र दलित अधिकारको कुरा गर्थे । भूमिसुधार उनीहरूको नारा थियो । उनीहरू सडकको गीत गाउँथे, परिवर्तनको सपना देख्थे । त्यसैले उनीहरू कम्युनिस्ट पनि थिए र वामपन्थी पनि । कुनै बेला कांग्रेस स्वयं जनअधिकार र लोकतन्त्रको कुरा गर्थ्यो । अतः ऊ लोकतन्त्रवादी पनि थियो र वामपन्थी पनि । नेपालका केही बुद्धिजीवी वामपन्थमाथि लेखेर, बोलेर सडकलाई सघाउँथे । सत्तालाई सोध्न उनीहरूसँग मनग्गे प्रश्नहरू हुन्थे । त्यसैले उनीहरू पनि वामपन्थी थिए । तर अहिले कम्युनिस्टहरूले सडक छोडे, बुद्धिजीवीहरूले प्रश्न । परिवर्तनको भोक र सपना सकिएका सत्ताधारीहरू केको वामपन्थी ? जब संसारभर सत्ताधारी कम्युनिस्टहरू बढ्दै गए, त्यसपछि न उनीहरू प्रगतिशील रहे, न वामपन्थी । उनीहरू त भयंकर वर्चस्ववादी संस्थापनमा पो रूपान्तरित भए । त्यसैले नै होला, आज उनीहरूको ‘न्यु क्लास’ पतनको डिलमा बसेर सत्ताको महिमा गुनगुनाउँदै छ ।

यसर्थ कुनै द्विविधा छैन कि, नेपालका कम्युनिस्टहरू स्वयं सत्ता हुन् । अर्थात्, संस्थापन । त्यसैले हुनुपर्छ, गत महिना नेपाल अध्यायन केन्द्रको वामपन्थ विमर्शमा प्राध्यापक पीताम्बर शर्मा भन्दै हुनुहुन्थ्यो, ‘वामपन्थीहरूबाट वामपन्थलाई बचाऔं ।’ म प्राध्यापक शर्मासँग पूर्णतः सहमत छु । र, त्योभन्दा अगाडि बढेर भन्न चाहन्छु, ‘नेपालको वामपन्थलाई सरकारी कम्युनिस्टहरूबाट बचाऔं ।’ किनभने सत्ताको रसरंगमा भुलेर नेपालको वामपन्थी आन्दोलन चरित्रहीन हुँदै छ । काँधमा सत्ताधारी कम्युनिस्टहरूको दुर्गन्ध बोकेर कोही मगमगाउँछ कसरी ? अतः स्पष्ट छ, जुन लोकतन्त्रले विकास, सामाजिक न्याय र अग्रगमनको सुनिश्चितता गर्दैन र जुन लोकतन्त्रको शीर्षासनमा कम्युनिस्टहरूको सत्ता छ, बुझ्नुपर्छ त्यहाँको राजनीतिमा वामपन्थ छैन । जुन कम्युनिस्ट राजनीतिले आफ्ना हजारौं कार्यकर्तालाई मानवीय मूल्य सिकाउँदैन, बुझ्नुपर्छ त्यो संगठनमा वामपन्थ छैन । यो लाजमर्दो अवस्था हो । यो लाजबाट निस्किन कसैले प्रयत्न गर्छ भने ऊ वामपन्थी हो । अन्यथा यथास्थितिलाई स्वीकार गर्ने र रमाउनेहरू केको वामपन्थी ?

वामपन्थको नयाँ बाटो
आजका वामपन्थीहरू को हुन् ? शिक्षा र स्वास्थ्य राज्यको दायित्व हुनुपर्छ भनेर निरन्तर सत्याग्रह गर्ने डा. गोविन्द केसी वामपन्थी कि शिक्षाको माफियागिरीलाई प्रवर्द्धन गर्ने कमरेडहरू वामपन्थी ? पुकार बम, ओम अर्याल, जीवन क्षेत्रीहरू वामपन्थी कि कमरेड दुर्गा प्रसाई वामपन्थी ? व्यवहारतः विश्वप्रकाश र गगन थापा वामपन्थी कि कमरेड गोकुल बास्कोटा र महेश बस्नेतहरू वामपन्थी ? कोभिडको समयमा प्रभावकारी उपचारको माग गर्ने ‘इनफ इज इनफ’ का अभियन्ताहरू वामपन्थी कि औषधिमा कमिसन खोज्ने सत्ताधारी कमरेडहरू वामपन्थी ? नेपालमा भूमिसुधारको आन्दोलन गर्ने भूमिअधिकार मञ्च वामपन्थी कि सत्ताको स्वादमा मग्नमस्त कमरेडहरूको किसान संगठन वामपन्थी ? महिला, दलित र अल्पसंख्यकहरूको अधिकारका लागि संघर्षरत स्वतन्त्र समूहहरू वामपन्थी कि, सरकारी लाल संगठनहरू वामपन्थी ? जन्मजात कांग्रेस प्रदीप गिरि वामपन्थी कि सत्तासीन माओवादी कमरेडहरू वामपन्थी ?

जब कम्युनिस्टहरू सत्तामा पुग्छन्, तब जनताका आधारभूत मुद्दाहरू बिर्सिन्छन् । त्यसपछि उनीहरू क्रमशः वामपन्थबाट च्युत हुन पुग्छन् । तथापि भ्रम यो रहन्छ कि, मान्छेहरू उनीहरूलाई घनघोर वामपन्थी ठान्छन् । र, उनका राजनीतिक तथा शासकीय दोषहरूलाई समग्र वामपन्थी आन्दोलनको टाउकामा हालिदिन्छन् । अनि बदनाम हुन्छ वामपन्थ । अनि हुन्छ वामपन्थी पवित्रताको सत्यानाश । सोचौं त, सत्ताधारी कम्युनिस्टहरूको नाङ्गो नाच र अबगाल बोकेर वामपन्थ कसरी प्रदीप्त हुन्छ ? त्यसैले आफ्नो

पवित्रताका लागि भए पनि नेपाली वामपन्थीहरूले कम्युनिस्ट सत्ताबाट आफूलाई अलग गर्नैपर्छ । अन्यथा नेपालमा कम्युनिस्ट पनि हुने र वामपन्थी पनि हुने, यो गाह्रो काम हो । यहाँ या त कोही वामपन्थी हुन्छ र अगाडि बढ्छ, अथवा कोही कम्युनिस्ट हुन्छ र यथास्थितिमा रमाउँछ । कित्ताकाट । तब मात्र नेपालमा वामपन्थ आलोकित हुन्छ ।

प्रश्न दोहोरिन सक्छ, को हो त आजको वामपन्थी ? त्यो सडकमा नारा लगाउने युवा हो, जो विकृतिविरुद्ध सदैव खबरदारी गरिरहन्छ । त्यो विद्यार्थी हो, जो विश्वविद्यालयलाई ज्ञानशाला बनाउने सपना देख्छ । ऊ अभियन्ता हो, जो महिला, दलित, जनजाति र अल्पसंख्यकका पक्षमा बोल्छ । ऊ निर्मला पन्तका पक्षमा बोल्छ । ऊ नवराज विकका पक्षमा कराउँछ । ऊ मलर सदाको मृत्युमा चिच्याउँछ । ऊ बालुवाको देशमा पसिना बगाउँछ र यताका आन्दोलनहरूलाई सघाउँछ । ऊ भुइँको मान्छे हो । ऊ वैकल्पिक राजनीतिको अभियन्ता हो । ऊ अटेरी युवा हो । ऊ लेखक हो, जसले परिवर्तनको गीत लेख्छ । ऊ कवि हो, ऊ कलाकार हो, जसले समयको पदचाप सुन्ने प्रयत्न गर्छ । ऊ अग्रगामी छ, त्यसैले ऊ वामपन्थी हो ।

संसारभर पहिले वामपन्थ (सन् १७८९) आयो, त्यसको धेरैपछि कम्युनिस्ट घोषणापत्र (सन् १८४८) लेखियो । अतः वामपन्थ मार्क्सवादभन्दा पुरानो अवधारणा हो । त्यसैले वामपन्थी हुन कम्युनिस्ट हुनुपर्दैन । वामपन्थी हुन मार्क्सवाद कण्ठ गर्नुपर्दैन । कसैले आफूलाई वामपन्थी भन्ला कि नभन्ला, त्यो उसको छनोट हो । कोही वामपन्थी नभनिईकनै पनि वामपन्थी हुन सक्छ । किनभने अझ धेरै सुन्दर, सुसंस्कृत, न्यायपूर्ण र समृद्ध समाजका लागि काम गर्नु वामपन्थ हो । आजको वामपन्थी हुन केवल ऊभित्र न्यायको आगो हुनुपर्छ । परिवर्तनको सपना हुनुपर्छ । प्रश्न गर्ने तागत हुनुपर्छ । अगाडि हिँड्ने साहस हुनुपर्छ । यस्तो साहस जसले स्वयं सत्ताधारी कम्युनिस्टहरूको मुख्यालयमा पुगेर भन्न सकोस्, ‘तिम्रो वामपन्थ एउटा भ्रम हो ।’ साथसाथै, उसले वामपन्थको नयाँ गीत रचना गरोस् र गुनगुनाओस्, ‘परिवर्तन अवश्यम्भावी छ ।’

कमरेड घनश्याम भुसालको एउटा सदाबहार प्रस्ताव छ, ‘नेपाली कम्युनिस्टहरूलाई जोडेर वामपन्थीहरूलाई शक्तिशाली बनाउने ।’ कमरेड, के सत्ताधारी कम्युनिस्टहरू एक ठाउँमा आउँदैमा त्यो वाम एकता हुन्छ ? हुँदै नभएका वामपन्थीहरूलाई जोडेर तपाईंले निर्माण गर्न चाहेको वामपन्थ कस्तो हुन्छ ? मलाई लाग्छ, आजको आवश्यकता कम्युनिस्ट एकता हैन, वामपन्थको पुनर्गठन हो ।

वामपन्थको पुनर्गठन भनेको के हो ? त्यो भनेको कम्युनिस्टहरूको जब्बर, सूत्रबद्ध र सत्तासीन वामपन्थलाई उदार, लोकतान्त्रिक, अग्रगामी र मानवीय वामपन्थमा रूपान्तरण गर्नु हो । अर्थात्, विचार, मुद्दा, शैली र संस्कृतिमा ताजा र सुसंस्कृत वामपन्थ । रातो हैन, हरियो र हराभरा वामपन्थ । खैरो हैन, जीवन्त वामपन्थ । हिजोको आँखाले आजलाई हेर्नु परम्परागत हुनु हो । आजलाई आजको आँखाले हेर्नु र अगाडि बढ्नु वामपन्थी हुनु हो । आजको आँखा भनेको आजको विचार, आजको दृष्टिकोण र आजको सपना हो । अन्यथा, बिग्रेका कम्युनिस्टहरूको लाल विरासत बोकेर नयाँ वामपन्थ कसरी अघि बढ्ला ?