आयोडिनको थपघट र थाइरोइड

केही दशकअघिसम्म आयोडिनको कमीका कारण संसारभर ठूलो जनसंख्या, गलगाँड एवं थाइरोइड हर्मोनको अभावमा सृजित जन्मजात एवं अन्य विकारबाट ग्रस्त थियो । नेपालको पहाडी भूभागका बासिन्दाको घाँटीमा ठुल्ठूला गलगाँडहरू देखिन्थे जसलाई ‘इन्डेमिक गोइटर’ भनिन्छ । आयोडिनको अभावमा थाइरोइड ग्रन्थीभित्र अस्वाभाविक उत्तेजना पैदा हुँदा गलगाँडका साथै कोषहरू अनियन्त्रित रूपमा विभाजित भई एक प्रकारको क्यान्सर (फोलिक्युलर) समेत हुने सम्भावना रहन्थ्यो ।

नुनको आयोडिनीकरणसँगै यसको कमीबाट हुने रोगहरू न्यून हुँदै गएका छन् । तर त्यही लवणको अत्यधिक सेवनबाट पनि थाइरोइड ग्रन्थीसम्बन्धी विभिन्न रोगबाट ग्रस्त भएका संकेत देखिएका छन् । दैनिक रूपमा बच्चालाई ९०, वयस्कलाई १५० र गर्भवतीलाई २५० माइक्रोग्राम भए पुग्ने आयोडिन सोभन्दा बढी हुन गए विभिन्न शारीरिक विकृति एवं जटिलता पैदा हुने सम्भावना रहन्छ । वयस्कले प्रतिदिन ११०० माइक्रोग्रामभन्दा बढी आयोडिन सेवन गरे हानिकारक हुने सम्भावना हुन्छ ।

आयोडिनीयुक्त नुनबाहेक शल्यक्रियामा प्रयोग गरिने रसायन, विभिन्न मल्हमदेखि सीटी स्क्यान एवं रोग अनुसन्धानका प्रविधि, कर्न्ट्यास्ट आदि परीक्षणमा प्रयोग हुने रसायनमा पनि प्रशस्त आयोडिन हुने गर्छ । अचम्म त के छ भने, शरीरमा आयोडिनको कमी हुँदा सृजित हुने थाइरोइडसम्बन्धी समस्या सो लवण अत्यधिक मात्रामा शरीरमा जम्मा हुँदा पनि पैदा हुन सक्छन् । जस्तो, सो लवण कमी हुँदा कतिपयमा हर्मोनको मात्रा कम हुने (हाइपोथाइरोइडिज्म) हुन्छ भने कतिपयमा त्यही हर्मोन नै बढी हुने (हाइपरथाइरोइडिज्म) समस्या पैदा हुन्छ । यसो हुनुका पछि व्यक्तिमा अन्तर्निहित अन्य थाइरोइड ग्रन्थी या विभिन्न हर्मोनसम्बन्धी खराबी, थाइरोइडको अटोइम्युनलगायत जिम्मेवार छन् ।

थाइरोइड ग्रन्थीका गिर्खा र क्यान्सर

खाने नुनको आयोडिनीकरणपश्चात् पनि विभिन्न कारणले समुदायमा थाइरोइड ग्रन्थीमा गिर्खाहरू पैदा हुने समस्यामा वृद्धि भइरहेको छ । अमेरिकालगायतका विकसित देश एवं भारतमा समेत घाँटीको अल्ट्रासाउन्ड (भिडियो एक्सरे) का माध्यमबाट गरिएको जाँचपड्तालमा करिब १५ देखि २५ प्रतिशत वयस्कमा थाइरोइड ग्रन्थी बढेको पाइएको छ । तीमध्ये ५–१५ प्रतिशतसम्ममा थाइरोइड क्यान्सर भएको अनुमान छ । क्यान्सरमध्ये पनि बहुसंख्यक (८० प्रतिशत) विस्तारै बढ्ने, कम आक्रामक, प्यापिलरी प्रकारको भएकाले सीमित प्रभावित व्यक्तिहरू मात्रै लक्षणयुक्त हुने सम्भावना रहन्छ, बहुसंख्यकमा कुनै लक्षण नै देखिन्न । आन्तरिक रूपमा कोषभित्र आणुवंशिक उत्परिवर्तन (जेनेटिक म्युटेसन) का कारण कम खतरापूर्ण क्यान्सर बढी आक्रामक बन्न पुगे मृत्युदर बढ्न सक्नेतर्फ सचेत हुन आवश्यक छ । त्यसैले त्यस्ता बिरामीलाई निगरानीमा राख्न आवश्यक हुन्छ, ताकी समयमै शल्यक्रिया गर्न सकियोस् ।

थाइरोइडका गिर्खाहरूको निदान

स्तनमा उत्पन्न गिर्खाजस्तै घाँटीको अग्र एवं अन्य भागमा गिर्खाहरू दुई हप्तासम्म भेटिए समयमै क्यान्सर भए नभएको यकिन गर्न आवश्यक छ । उल्ट्रासोनोग्राफी (भिडियो एक्सरे) र सँगै सियोद्वारा कोषहरूको समूह तानेर परीक्षण (एफएनएसी) गर्न सकिन्छ । यो प्रविधिबाट थाइरोइड क्यान्सरका विभिन्न प्रकारमध्ये ८० प्रतिशतसम्म प्यापिल्लरी समूहको कम खतराजनक र कम आक्रामक ( क्लास्सिकल) भेरिएन्ट्सको क्यान्सर भए नभएको ठम्याउन सकिन्छ ।

एफएनएसीबाट खतराजनक बढी आक्रामक प्रकारको र प्यापिल्लरीभन्दा फरक र कडा प्रकारको ‘फोल्लिक्युलर’ क्यान्सर हो होइन छुट्याउन सकिन्न । त्यसैले एफएनएसीमा आक्रामक क्यान्सर देखिएन भने पनि अल्ट्रासाउन्डले आक्रामक प्रकारको क्यान्सरको शंका देखाउँछ, घाँटीमा सम्बन्धित लिम्फ ग्रन्थीहरू बढेको देखिए कडाखाले आक्रामक क्यान्सरको शंका गर्नुपर्ने हुन्छ ।

थाइरोइड ग्रन्थीका क्यान्सरको उपचार

सबै थाइरोइड क्यान्सर आक्रामक हुँदैनन् । त्यसैले क्यान्सर भन्नेबित्तिकै त्रसित हुनुपर्ने आवश्यकता छैन । बहुसंख्यक थाइरोइड क्यान्सर कम आक्रामक र नबढ्ने प्रकारका हुन्छन् । सानो एक–डेढ सेमीसम्म आकारको, रेडियो विकिरणबाट प्रभावित नभएको, एफएनएसी परीक्षणबाट प्यापिलरी समूहको कम खतराजनक क्लास्सिकल उपसमूहको र भिडियो एक्सरेमा ट्युमर ग्रन्थी भित्रै सीमित छ भने यस्तो गिर्खा क्यान्सरै भए पनि तुरुन्तै शल्यक्रिया गर्न आवश्यक नहुन पनि सक्छ । बरु त्यस्ता बिरामीलाई निगरानीमा राख्नुपर्ने हुन्छ । यदि बढी खतरापूर्ण या आक्रामक प्रतीत हुन पुगे, सम्बन्धित लिम्फ ग्रन्थीमा फैलिए पूरै थाइरोइड र लिम्फ ग्रन्थी पनि निकाल्नुपर्ने हुन्छ ।

शल्यक्रियापश्चात् थाइरोइडको कोष छुट्टिएको क्यान्सरका निम्ति रेडियोआयोडिनबाट स्क्यानिङ गरी बाँकी रहेको तन्तुलाई उच्छेदन गर्न आवश्यक हुन्छ । साथै थाइरोइडबाट मात्रै निःसृत हुने विशेष प्रकारको प्रोटिन (थाइरोग्लोब्युलिन) को पनि मार्करको रूपमा परीक्षण गर्नुपर्ने हुन्छ ।

थाइरोइडको शल्यक्रिया गर्दा एकातिर क्यान्सरयुक्त कोषको तन्तु नरहोस् भन्नेतर्फ हेक्का राख्नुपर्ने हुन्छ भने अर्कोतिर थाइरोइड ग्रन्थी निकाल्दा मुटु मांसपेसी, नसालगायतका अंगको सुसञ्चालनका लागि आवश्यक खनिज क्याल्सियमको नियमन गर्ने पाराथ हर्मोन निष्कासन गर्ने पाराथाइरोइड ग्रन्थीहरूलाई बचाउन अपरिहार्य रहन्छ । त्यसैगरी विशेषगरी स्वरयन्त्र एवं सास नलीलाई संचालन गर्ने नसा पनि काटिन सक्छ । तर सावधानी अपनाए यस्ता जटिलताबाट बचाउन सकिन्छ ।

क्यान्सरका कारणको निवारण

अन्य जस्तो मुख, घाँटी, फोक्सो, सास नली, खाने नली आदि अंगका क्यान्सरको कारण अल्कोहल एवं धूमपानसहितका सुर्तीजन्य वस्तु रहेको प्रमाणित भएको छ । विशेषगरी एक्सरेलगायतका रेडियोधर्मी विकिरण, आणुवंशिकता, आयोडिन घटीबढी हुँदा थाइरोइड ग्रन्थीमा पर्न सक्ने असर, अटोअन्टिबडी पैदा भई थाइरोइडका कोषहरूमा पर्न सक्ने प्रतिक्रिया आदि थाइरोइड क्यान्सरको कारण मानिएका छन् ।

थाइरोइड क्यान्सरका मुख्य कारक नमानिए पनि फोक्सो एवं गलाको क्यान्सर धूमपान, मुख र जिब्रोको क्यान्सरहरू खैनी, गुटखा, सुपारीजस्ता वस्तुका कारण हुने गरेको तथ्य वैज्ञानिक अनुसन्धानबाट सिद्ध भइसकेको छ । निकोटिनमा ६ सय प्रकारका र त्यसलाई जलाएर धूमपानका रूपमा प्रयोग गर्दा ७ हजार प्रकारका रसायन भेटिन्छन्, तीमध्ये ६९ प्रकारका रसायनले क्यान्सर गराउँछन् । नाक, घाँटी स्वरयन्त्र हुँदै फोक्सोसम्म फैलिने चुरोटको धूवाँले कोषहरूलाई क्यान्सर युक्त बनाउन सक्छन् । अझै सँगै अल्कोहल खादा यस्तो सम्भावनालाई धेरै गुणा बढाउँछ ।

थाइरोइड क्यान्सरको स्तरीय शल्यक्रियापश्चात् आवश्यक पर्नेहरूलाई रेडियोआयोडिन, स्क्यानिङ एवं थाइरोग्लोबुलिनको परीक्षण आदि पनि सहज रूपमै परीक्षण गर्ने व्यवस्था हुनुपर्छ । थाइरोइड एवं अन्य नाक, कान, घाँटीसम्बन्धी दक्ष जनशक्तिको बढिरहे पनि त्यो अझै पर्याप्त छैन । त्यसैले यस्तो जनशक्तिको आवश्यकता पूर्ति गर्न तालिम एवं उच्च अध्यापनको खाँचो छ । क्यान्सर अस्पतालहरूको प्रवर्द्धनको आवश्यकता छ । मोफसलका अस्पतालहरूमा पनि क्यान्सर उपचारको प्रबन्ध मिलाउनु जरुरी छ ।