अपराजित निराशा

शक्तिशाली राष्ट्रका सेनाहरू आफ्ना देशवासीको सुरक्षा सुनिश्चित गर्न होइन, बाँकी विश्वलाई असुरक्षित बनाइराख्न खडा गरिएको सन्देश रूसी सेनाले दिएको छ । अमेरिकी र युरोपेली राष्ट्रका सेनाले त पछिल्ला केही शताब्दीदेखि यस्तै सन्देश दिएका उदाहरण विश्वइतिहासमा छरपस्ट छन् ।

शक्तिराष्ट्रहरूलाई लाग्छ, विश्वलाई दिशानिर्देश गर्ने ध्येय र हकाधिकार उनीहरूसँग मात्रै छ । शक्तिशाली राष्ट्रको यस्तो काल्पनिकीले सदैव बाँकी विश्वको सैन्य रणनीतिको सुझबुझलाई नजरअन्दाज गर्छ । भनिन्छ, रणनीतिक रूपमा सोच्न आफूलाई शत्रुको स्थानमा राख्नुपर्छ । त्यसरी सोच्न सकियो भने भविष्यको आकलन गर्न सकिन्छ । अथवा शत्रुलाई चकित पार्न सकिन्छ । शत्रुलाई छक्याउन, झुक्याएर प्रहार गर्न, रक्षात्मक बनाउन, परास्त गर्न आदि सम्भव हुन्छ । शत्रुलाई गलत तरिकाले बुझियो भने लामो दूरीमा त्यसले आफ्नै पराजय निम्त्याउँछ । कतिपय अवस्थामा साम्राज्यहरू यसरी नै बरबाद हुन्छन् ।

रूसले युक्रेनमा छेडेको युद्धसँगै समकालीन विश्वमा अनेकौं अपेक्षित बहस चलेका छन् । युद्धको परिप्रेक्ष्यमा झुठका पुलिन्दासमेत बुन्न थालिएका छन् । यी समसामयिक बहसलाई फरक आयामबाट हेर्दै संक्षिप्त टिप्पणी यहाँ गरिनेछ । नेपालजस्तो सानो र अविकसित भनिने मुलुकले पश्चिमा राष्ट्रले देखाएको बाटो पछ्याइरहँदा युक्रेनको भन्दा फरक नियति हुन्छ भन्ने सुनिश्चित अहिले छैन । प्राकृतिक स्रोतसाधनको सीमितता र भूराजनीतिक विशिष्टताले गर्दा उस्तै नियतिको प्रकट रूप भने भिन्न हुने सम्भावना रहन्छ ।

युक्रेनमा रूसले हमला गर्नासाथ पश्चिमले झुठको खेतीलाई तीव्रता दिएको छ । त्यहाँका सञ्चारकर्मी र प्राज्ञहरूले भन्न थालेका छन्- युक्रेन अफगानिस्तान, सिरिया, प्यालेस्टाइनजस्तो राष्ट्र होइन, पश्चिमसँग जोडिएको सभ्य मुलुक हो । सबै सार्वभौम मुलुक समान हैसियतले स्वतन्त्र छैनन् । युद्धमार्फत शान्ति कायम गर्ने वा रणनीतिक सुनिश्चितता खोज्ने अधिकार रूससँग छैन तर पश्चिमा शक्तिराष्ट्रहरूसँग छ । प्रस्ट छ, यस्ता अभिव्यक्ति ठूला राष्ट्र र विद्यमान आर्थिक प्रणाली कायम राख्न युद्ध–रणनीतिको हितमा मात्र छन् ।

सँगै अर्को थरी झुठको खेती पनि चलेकै छ । युक्रेन वा अर्को कुनै सानो राष्ट्रलाई आफ्नो सार्वभौमिकता र रणनीतिक सजगताका लागि मित्रराष्ट्रहरू छनोट गर्ने छुट छैन । रूस वा चीनजस्ता ठूला राष्ट्रहरूले रणनीतिक वा व्यापारिक सजगताका लागि अमेरिकी र युरोपेली राष्ट्रसँग मित्रता राख्न भने सक्छन् । प्रस्ट छ, रूस र चीनले आफ्नो रणनीतिक स्वार्थमा शक्तिराष्ट्रसँग सहकार्य गरिरहँदा तिनै राष्ट्रसँग सहकार्य गरिरहने समान अधिकार युक्रेनलाई छैन । अमेरिकी सहयोग नियोग एमसीसीका सन्दर्भमा चीनका पछिल्ला अभिव्यक्तिहरूले भन्छन्- युक्रेनलाई मात्र होइन, नेपाललाई पनि छैन । अमेरिकी अभिव्यक्तिले भन्छ- नेपालले अमेरिकी सहायतालाई अस्वीकार गर्‍यो भने त्यो चीनको दबाबमा सार्वभौम निर्णय नभएको ठहरिनेछ ।

युक्रेनले आफ्नो साझा भविष्य रोज्न सार्वभौम निर्णय गरिरहँदा, रूसलाई लागिरह्यो, पूर्वी युरोप र मध्यएसियामा अब युद्ध छेड्नुपर्छ । आखिर रूसले बाँकी राष्ट्रलाई असुरक्षित राख्न आफ्नो सेना खडा गरेकै छ । त्यसरी नै जसरी पश्चिमा शक्तिराष्ट्रहरूले अफगानिस्तान, सिरिया, प्यालेस्टाइन वा बाँकी धेरै मुलुकमा बेरोकटोक रणनीतिक हस्तक्षेप गरिरहन्छन् । युद्धरत अवस्था कायम राखिराख्छन् ।

पश्चिमा शक्तिराष्ट्रहरूले अपनाएको यस्तो रणनीतिको एउटै सन्देश छ- उनीहरूले दिशानिर्देश गरेअनुसार विश्वको गति समात्न प्रत्येक मुलुक अभिशप्त छ । मौजुदा आर्थिक प्रणाली बेरोकटोक अघि बढिरहनुपर्छ । इन्धन, ग्यास र खनिजमा पश्चिमा पकड रहिरहनुपर्छ । अन्यथा संसार रणभूमिमा परिणत हुनेछ । भन्नलाई आत्मरक्षा भने पनि शक्तिराष्ट्रहरूले यसैका लागि त सेना खडा गरेका हुन् ।

यस्तो अभिव्यक्ति र तर्कले अमेरिकी र युरोपेली काल्पनिकीलाई मात्र संसार ठान्छ । अनि सो काल्पनिकीभित्रको भूगोलमा हुने खतरालाई मात्र खतरा ठान्छ । त्यसैले आज रूसको आक्रमण युक्रेनमा हुँदा पश्चिमा राष्ट्रहरू खास अभिव्यक्तिसहित जागेका छन् । रूसलाई साम्राज्यवादी ठम्याउन उद्यत छन् । युक्रेनमा युद्ध लम्ब्याउन फ्रान्स र जर्मनीले सैन्य सहायता दिन थालिसकेका छन् । सुनिन्छ, अमेरिकी नीतिले अहिले युक्रेनमा सैन्य विद्रोहका लागि सामरिक सहयोग गरिरहेको छ । तर अफगानिस्तान, सिरिया, प्यालेस्टाइन वा अन्य मुलुक जाग्दा रूसकै जस्तो साम्राज्यवादी शैलीमा पश्चिमा शक्ति उत्रने रणनीतिभन्दा यो खासै भिन्न छैन । शक्तिशाली राष्ट्रको यस्तो रबैया रहेसम्म सार्थक शान्ति दिग्भ्रमित अवस्था मात्र हो । सुषुप्त वा प्रकट युद्ध वास्तविकता हो ।

भनिरहनु परेन, युद्ध आफैंमा अपराध हो । युद्धले अपराधको उत्पादन मात्र गरिरहन्छ । झुठको पुलिन्दा मात्र रचिरहन्छ । तथापि शक्तिराष्ट्रहरूको रणनीतिक स्वार्थमा यस्ता आपराधिक कार्य अकण्टक चलिरहन्छन् । त्यसैले युद्धको पृष्ठभूमिमा आजको एउटा महत्त्वपूर्ण प्रश्न यस्तो छ- संसारलाई कसबाट खतरा छ, यसलाई अलिक तन्काउँदा कस्तो लडाकुले बलिदान दिइरहनुपर्छ ? त्यो लडाकु जसले हमला गर्छ वा त्यो लडाकु जसले प्रतिहमला गर्छ ? आक्रामक वा रक्षात्मक जुनै अवस्थामा लडाकु हुनु सुखद होइन । एक प्रकारको निराशा हो । अथवा जीवन बलिदान गरिरहँदा लडाकुलाई आफ्नो जीवनले अमरत्वको उपहार ग्रहण गरेजस्तो लाग्छ । यस्तो नलागेसम्म उसको निराश अवस्था बोधगम्य हुँदैन ।

लडाकुले जीवनको आहुति दिएपछि अमरत्वको उपहारस्वरूप भएकाले ‘बलिदान’ शब्द त्यत्ति उपयुक्त छैन । किनकि बलिदानमार्फत प्राप्त अमरत्वले मात्र उसलाई विजयको आभास दिन्छ । शत्रुहरूविरुद्धको विजय जसलाई उसले घृणा गर्न सिकेको छ । तर घृणा गर्ने शत्रुमाथि विजय प्राप्त गर्न बलिदान दिने कुरा धेरै किसिमले नमिल्ने अवस्था हो । सम्भवतः साम्राज्यवादी काल्पनिकीले यस्तै किसिमको विरोधाभास मात्र निम्त्याउने गर्छ ।

त्यसैले साम्राज्यवादी वैचारिकीले विश्वमा छेडिरहेको सुषुप्त र प्रकट युद्ध आफैंमा अपराध हो भनेर मात्र पुग्दैन । यस्तो आपराधिक कार्यले साना राष्ट्रमाथि अत्याचार निम्त्याइरहेको छ भनेर मात्र समेत पुग्दैन । विद्यमान अत्याचारमाझ बाँचिरहेका लाखौं जीवन र अनेकौं प्रतिरोधमा निहित जिजीविषालाई ठम्याउन सक्नुपर्छ । किनकि ती संघर्ष र प्रतिरोधमा अपराजित निराशाको पुनरुत्पादन भइरहेको छ । कमजोर राष्ट्रको जनगणका जीवनमा लादिएको निरर्थकता, निष्क्रियता र गतिहीनताको भावमाथि विजय निराशाभित्रको गहिराइबाटै जन्मने हो । आजको युद्धरत विश्वमा सयुक्त राष्ट्रसंघको सुरक्षा परिषद्ले होइन, अपराजित निराशाले मात्र मुक्तिका सम्भावनाहरूलाई जीवित राख्न सक्छ । कानुनको जंगलमा अल्झिएको सुरक्षा परिषद्ले त केवल शक्तिराष्ट्रहरूको स्वार्थरक्षा गर्न सक्छ ।

युक्रेनबाट अन्य युरोपेली राष्ट्रमा शरण लिइरहेका नागरिकहरू ‘युरोपबाहिरका शरणार्थीजस्ता होइनन्’ भन्ने रंगभेदी उद्घोषले भन्छ- पश्चिमको विकसित विश्वलाई अपराजित निराशाको कल्पना गर्न गाह्रो छ । अनुभूति गर्न असम्भवप्रायः छ । पश्चिम रंगभेद र वैभवका कारण मात्र यस्तो स्थिति उत्पन्न हुने होइन । रंगभेद र वैभवले पनि आफ्नै किसिमको निराशा उत्पादन गरिरहेकै हुन्छ । पश्चिममा विश्वको ध्यान र ध्येय विश्वमा शान्ति कायम गर्ने नाममा आफैंमा केन्द्रित भएकाले यस्तो अवस्था आएको हो । संसारलाई दिशानिर्देश गर्ने सवाल आफ्नो मुख्य सवाल नभएकाले पश्चिम निरन्तर विमुख भइरहन्छ । आफ्नो अप्रकट स्वार्थलाई सम्बोधन गर्न युद्धलाई उसले नियमित आकस्मिकता ठानिरहन्छ । अधिकांशतः तेल र खनिजमाथिको पहुँचमा अवरोध पुर्‍याउने देशविरुद्ध । बाँकी सबै समयमा संसारको जनसंख्याका आधाभन्दा बढी गरिबविरुद्ध ।

अपराजित निराशा मूलतः त्यस्तो पीडादायी अवस्थाबाट आउँछ जसलाई शक्तिराष्ट्रहरूले एकपक्षीय किसिमले मात्र हेर्ने गर्छन् । उदाहरणका लागि, जो पुस्तौंपुस्तादेखि भूमिहीन र गरिब छन्, वा जो दशकौंदेखि शरणार्थी जीवन बिताइरहेका छन् । पश्चिमा शक्तिराष्ट्रहरूले अमानवीय अवस्थामा बाँचिरहेको कथित कमजोर वा युद्धरत मुलुकका भूमिहीन, गरिब वा शरणार्थीहरूलाई जीवनयापनको अर्को कुनै तरिका अवलम्बन गर्ने हकाधिकार छैन भनिरहेका छन् । यस्तो अवस्थामा अपराजित निराशाले गौण ठानिएको प्रत्येक जीवनमा घर गर्ने नै भयो ।

आखिर अपराजित निराशा विशिष्ट भाव छ । परित्यक्तको जीवनलाई उसको परिवेशमा उद्देश्यबिना बाँचिरहेका अधिकांश जीवनको सार्थक गणना नभएको उसलाई महसुस हुन्छ । उसको देशले कुनै अर्थपूर्ण गन्तव्य नसमातेको समेत आभास छ । उसको निरर्थक जीवनले यस्तो अवस्था अनेकौं तहमा महसुस गर्छ । यति धेरै तह कि निराशाको गठजोडले आफैंमा नयाँ र पूर्ण आकार लिन्छ । निरंकुशतामा जस्तै निर्भय स्वरूप । अनि निराशाले हासिल गरेको समग्रताले उसको जीवनका उमंगहरूलाई सदाका लागि खोसेको भाव । प्रत्येक युद्धले निम्त्याउने अवस्था यस्तै हो, जहाँ अधिकांश जीवन कि मर्न तयार हुन्छन् कि मार्न । युरोपसँग जोडिएकै कारण युक्रेन अहिले अपवाद होइन ।

जाँन बर्जरले सेप्टेम्बर २००१ मा अमेरिकामा भएको हमलापछि औंल्याए जस्तै, युद्धमा बाँचिरहेको र गौण ठानिएको प्रत्येक जीवनले हरेक बिहान अर्को एक दिन बाँच्नका लागि एक त्यान्द्रो सहारा खोज्छ । युद्धले घर गरेको अवस्थामा कानुनी जंगलले जीवनको कुनै अधिकार सुरक्षित नरहेको हेक्का सर्वत्र हुन्छ । वरिपरि प्रत्येक कुरा बिग्रेको निरन्तरको अनुभवले बितेका वर्षहरू कुनै दृष्टिले गतिला नरहेको बोझमा उसको जीवन थला पर्छ । सार्थक परिवर्तन गर्न नसकेको अवस्थामा अर्को गतिरोधले घर बनाएको अपमानबोधसँगै जीवन चलिरहन्छ । लाखौं आश्वासन मात्र सुनिरहन अभिशप्त जीवनले प्रत्येक वाचाले निरर्थक शैलीमा गिज्याइरहेको ठान्छ । प्रतिरोधी जीवनहरू कतै बारुदको विस्फोटमा धूलिसात् भएका त कतै संरचनाले मरिरहेका दृष्टान्तले सम्पूर्ण परिवेश आक्रान्त हुन्छ । यी भारहरूले प्रत्येक जुझारुलाई मारिरहँदा युद्धरत विश्वको भारले अर्को एउटा निश्छल जीवनको हत्या हुन्छ । अहिले निराशालाई अपराजित राख्न अनकौं निश्छल जीवनले युक्रेनमा बन्दुक र बारुद उठाइरहँदा पश्चिमा शैलीमा विश्वको ठूलो हिस्साले त्यहाँ देशभक्ति जागेको देखिरहेछ । अन्यत्र लाखौंको पैमानामा निश्छलताको हत्या भइरहँदा यही पश्चिमा चस्माले कतै आतंकवाद, कतै असभ्यता, कतै मानवतामाथि खतरा जागेको देख्ने गर्छ ।

युक्रेनमा रूसी आक्रमणको प्रतिवाद अपरिहार्य थियो, त्यसैले भयो । अन्य युद्धरत मुलुकहरूमा पनि निराशा अपराजित भइरहँदा संसारमा सदैव त्यस्तो जीवन देखिन्छ जसले अत्याचारको प्रतिवाद गरिरहन्छ । शक्तिराष्ट्रले लादेको युद्धको प्रतिवाद गरिरहँदा मात्र सबै निराशा एकसाथ अपराजित हुन्छन् । कुनै एक निराशाभन्दा शक्तिशाली बनेर बौरिन्छन् । आखिर अपराजित निराशाको भ्रूणमा मात्रै विद्यमान अमानवीय अवस्थालाई मानवीय बनाउने आकांक्षा मिश्रित छ । गौण ठानिएको प्रत्येक जीवनको हकाधिकार र मुक्त निराशा अपराजित रहेको अवस्थामा मात्र जीवित छ । युक्रेनमा पनि अहिले योभन्दा पृथक् अवस्था कहाँ छ र !

तर शक्तिशाली राष्ट्रका नेताहरूले यी निराशाको सूक्ष्मतालाई ठम्याउनेछैनन् । किनकि इतिहास त्यस्तो भएको छैन । निराशाको समग्र गठजोड अनुभूति गरेको उदाहरणको त झन् अभाव छ । यस्तो अवस्थामा ती नेताहरूले तर्जुमा गर्ने प्रत्येक रणनीति सफल हुने सम्भावना रहन्न । ती असफल हुने नीतिहरूले कि त सफलतापूर्वक शत्रुहरू खडा गर्छन् कि युद्धलाई अर्को एउटा सम्भावित क्षणका लागि धकेल्छन् । ढिलो–छिटो वार्ताद्वारा युक्रेनमा युद्धरत अवस्थाको अन्त्य हुने नै छ । शान्तिको दिग्भ्रमित अवस्था कायम हुने नै छ । किनकि अपराजित निराशाको पुनरुत्पादनले निरन्तरता पाइरहेसम्म सार्थक शान्ति हासिल गर्न सजिलो छैन ।