सहनशीलताको संस्कृति !

आफ्नो सोचाइ, अनुभव, भावना र तर्क प्रस्तुत गर्न नसक्ने व्यक्तिमा उनीहरू परिणत हुन्छन् । यस्तो किन पनि हुन्छ भने, उनीहरूलाई सहनशील संस्कृतिको दुश्चक्रमा पारिएको छ । र, यस्तो संस्कृति हाम्रो जस्तो समाजका प्रायः परिवारमा छ । सहनशील संस्कृतिले थोपरेका भ्रमहरूलाई सत्य ठानी त्यसैलाई जीवन जिउने कलाका रूपमा बुझ्ने महिला हाम्रै वरिपरि भेटिन्छन् । अर्को शब्दमा, यसलाई सहनशीलताको कला भएकाहरू पनि भन्न मिल्छ ।

महिलालाई प्रेम र त्यागको प्रतिमूर्ति नै मानिन्छ, हाम्रोमा । एउटा प्रख्यात भनाइ चल्तीमा छ, ‘सुन्दर युवती नै सबैका लागि उत्तम हो ।’ महिलाको हकमा, सुन्दरको अर्को अर्थ सहनशील पनि हो । महिलाको यो शक्तिलाई यसकारण भजाइन्छ, ताकि छोरी, आमा, दिदीबहिनी, श्रीमती र बुहारीका रूपमा उनीहरूले सुसारेका रूपमा आफ्ना परम्परागत भूमिका निर्वाह गरिरहन सकून् ।

घर यस्तो ठाउँ हो जहाँ हामी प्रेम, सुरक्षा र आश्रय खोज्छौं । तर कतिपय महिलाका लागि घरले यी सबै दिँदैन । उनीहरूले हिंसाका विभिन्न स्वरूप पनि घरमै भोगिरहेका हुन्छन् । बालिका, किशोरी र वृद्धा हुँदा मात्र होइन, भ्रूणमै पनि उनीहरूमाथि हिंसा भइरहेको हुन्छ । घरले नै उनीहरूलाई दयालु बन्न, कसैको मन नदुखाउन, सबैलाई खुसी पार्न, सहनशील र मिलनसार बन्न तथा द्वन्द्व ननिम्त्याउन सिकाइरहेको हुन्छ । महिलालाई प्रिय र आदर्श बनाउने यस्तो तरिका घरबाटै सुरु हुन्छ ।

जब कुनै केटीको विवाह गर्ने उमेर हुन्छ तब उसलाई जीवनमा सबैभन्दा ठूलो चीज सहनशीलता हो, सहनशील भइयो भने मात्र परिपक्व भइन्छ, कसैकी श्रीमती वा बुहारीका रूपमा जीवन सहज हुन्छ, आदि–इत्यादि उपदेश दिनहुँजसो दिइन्छ । महिलाले जीवनभरि सुन्नुपर्ने मुख्य अर्ती नै ‘सहनशील हुनुपर्छ’ भन्ने हो । महिलालाई सधैंभरि समझदार बन्नुपर्छ, परिस्थिति जतिसुकै अनुचित वा असमान बने पनि उपेक्षा गर्दै अघि बढ्नुपर्छ भनिन्छ ।

विवाहअघि कुनै महिलाले स्वतन्त्र जीवन बाँचिरहेकी छ, आफ्नो इच्छा र छनोट अनुसार काम गरिरहेकी छ भने विवाह हुनेबित्तिकै उसबाट त्याग र निःस्वार्थकी देवी बन्ने अपेक्षा राखिन्छ । पतिको घरमा उसले बुहारीका लागि बनाइएका परम्परागत मानकहरूलाई स्विकार्नुपर्ने हुन्छ । आफूलाई समायोजन गर्नुपर्छ, उक्त परिवारका सबै सदस्यप्रति सहनशील व्यवहार गर्नुपर्छ, सम्मान गर्नुपर्छ । कसैसँग आफ्नो समस्या भन्नु हुँदैन, कसैबाट पनि सहयोगको अपेक्षा राख्नु हुन्न । महिलालाई पति परमेश्वर हो र ऊबिना जीवन मूल्यहीन छ भन्ने सिकाइन्छ, यही धारणा अनुसार व्यवहार गरोस् भन्ने अपेक्षा पनि राखिन्छ । गर्भवती हुँदाको कठिनाइ वा दुखाइलाई कसैको अगाडि पोख्नु हुन्न भनिन्छ । यहाँ पनि महिलालाई सहिष्णु नै बन्न सिकाइन्छ । शिशुको स्याहारसुसार गर्दाको सास्ती र खर्च गरेको समय पनि भुल्न लगाइन्छ ।

महिलाको सबैभन्दा ठूलो शक्ति नै आज्ञाकारी हुनु र समर्पित बन्नुमा छ भन्नेमा सधैंभरि सजग गराइन्छ । सानातिना दुर्व्यवहार, व्यंग्य तथा अपमान सहन सिकाएर उसका लागि क्रमशः निसासिने वातावरण बनाइन्छ, परिवारभित्रै । के यस्तो सहनशीलताले महिलाको जीवन सहज हुन्छ ? हामीले सहनशील र सुशीलाको व्याख्या गरिदिएर महिला प्रत्यक्ष–अप्रत्यक्ष रूपमा यस्तै बन्नुपर्छ भनेर पीडकको मनोबल बढाइरहेका त छैनौं ?

हो, हाम्रो समाजले यस्ता विषयलाई असाध्यै सामान्य रूपमा लिन्छ । सहनशीलताको संस्कृतिलाई सामान्य ठान्ने समाजको चेत पुस्तौंदेखि सत्यबाट टाढा रहिआएको छ । वाक् स्वतन्त्रता हाम्रो मौलिक हक हो । बोल्नु वा आफ्नो धारणा राख्नु भनेको मान्यता पाउनु हो । तर हामीलाई त मौन बस्न, मधुरो बोल्न, बहस नगर्न तथा धारणा नबनाउन तालिम दिइएको छ । यसले सहनशीलताको संस्कृतिलाई बढावा दिइरहेको छ । महिलाको आत्मसम्मान कमजोर भइरहेको छ । यसले हिंसाकै संस्कृतिलाई बल पुर्‍याइरहेको छ । हामीलाई सम्झौता र त्याग गर्न भनिन्छ । यसका लागि परिवारले विभिन्न तरिका अपनाउँछ, भन्ने गर्छ— ‘छोरी, श्रीमान्सँग अलि एडजस्ट गर्नुपर्छ’, ‘अर्काको घर गएपछि अलिअलि सम्झौता त गर्नैपर्छ नि !’, ‘छोरी भएर जन्मेपछि सहन सिक्नुपर्छ ।’

सम्झौता र समायोजन जीवनका अभिन्न अंग हुन् । तर, कतिपय अवस्थामा आफूलाई मन नपर्ने कुरा स्वीकार गर्न लगाउनकै लागि पनि यिनलाई सजिलै प्रयोग गरिन्छ । हुर्कंदै गर्दा सहनशीलताको पाठ पाइलैपाइलामा सामना गरेकाले महिलामा आत्मविश्वास कम हुने गर्छ । तथाकथित संस्कारहरूको पाठ पढाइएकाले जस्तोसुकै पीरमर्का पनि दबाउन महिलाहरू बाध्य हुन्छन् । यस्तो संस्कृतिको विरोध गरे उनीहरूको मात्र होइन, लालाबालाको पनि जीवन बरबाद हुन्छ भनेर डर देखाइन्छ । त्यसैले पनि मानसिक पीडा खपेरै परिवारमा सहिष्णुता कायमै राख्न उनीहरू विवश छन् ।

हरेक आमाबाबुले आफ्नी छोरीलाई आज्ञाकारी छोरी, श्रीमती वा बुहारी बन्न प्रेरित गर्नुभन्दा आफ्नो चाहना अनुसार चल्न र आफ्नो सम्मान आफैंले गर्न सिकाउनुपर्छ । छोरीहरूलाई बहस गर्न, विमति राख्न र धारणा बनाउन हौसला दिनुपर्छ । सम्मानपूर्वक बाँच्ने उनीहरूको चाहनालाई बुझ्नुपर्छ । मानिसका रूपमा स्वतन्त्रतापूर्वक जीवन निर्वाह गर्ने अधिकार छोरीहरूलाई पनि छ र यसका लागि पहल गर्नुपर्छ । हाम्रा छोरी, बुहारी र पत्नीहरू स्वच्छन्द र सुखी मानवका रूपमा बाँच्न पाउनुपर्छ, त्यसका लागि उनीहरूले अति सहनशीलता त्याग्ने वातावरण परिवारभित्रै पाउनुपर्छ । यसो गर्न सके मात्र महिलाको सम्मान हुन्छ । साथै हरेक महिलाको आत्मसम्मानपूर्वक बाँच्ने उद्देश्य पनि पूरा हुन्छ ।