सार्वजनिक यातायातमा असुरक्षित महिला

बिहानको नौ बजेको थियो । कुरेको केही बेरमै माइक्रो आयो । खचाखच भरिएको माइक्रोको ढोकामै दुई पुरुष उभिएका थिए । चढ्न सक्ने स्थिति थिएन । अर्को माइक्रो पर्खें । त्यसमा पनि उभिने ठाउँ थिएन । उक्त रुटमा बस चल्दैन थियो । माइक्रो कुरेकै ४५ मिनेट भइसकेको थियो । तर, चढ्न सक्ने एउटै माइक्रो आएन ।

स्टेसनमा धेरै समय बिताएकाले म कुर्नै नसक्ने स्थितिमा पुगेकी थिएँ । यत्तिकैमा एउटा माइक्रो आइपुग्यो, एक जना महिला भुइँमा बसेकी थिइन् भने अर्की ढोकामा गाह्रो गरी निहुरिएर । यस्तो देखेर म अलमलमा थिएँ, यत्तिकैमा ढोकामा निहुरिएकी महिलाले भनिन्, ‘बिहानबेलुकीको माइक्रो यस्तै त हो नि १ हतार भए चढिहाल्नू ।’ उनको भनाइ ठीकै लागेर म पनि ढोकामा निहुरिएर कष्टपूर्ण यात्रा गर्न तयार भएँ । टाउको बेलाबेलामा ठोक्काउँदै गन्तव्य पुगेँ । यस्ता बाध्यता धेरै महिलाका हुन सक्छन्, अझ बिहानबेलुकी सार्वजनिक यातायात चढ्ने महिलाहरूले मेरोभन्दा धेरै कष्ट भोग्नुपर्छ ।

यसभन्दा बढी गाह्रो तब हुन्छ जब भीडभाडको मौका छोपेर पछाडिबाट धकेल्ने, टाँसिने, गर्धनमा टाउको राख्ने र छाती–तिघ्रामा हात बढाउने पुरुषहरूको सामना गर्नुपर्छ । कुनै पुरुष त जानीजानी आधाभन्दा बढी सिट ओगटेर खुट्टा फैलाएर बसिरहेका हुन्छन्;  महिला या अरू यात्री सिटमा बस्न आउँदा मिलेर बस्नुपर्छ भन्नेसम्म हेक्का गर्दैनन् । प्रत्येक सवारी साधनमा महिला, अपांग तथा ज्येष्ठ नागरिकका लागि सिट छुट्ट्याउनुपर्ने नियम छ तर, यस्ता यात्रुहरू बसमा चढेपछि कतिपय यात्रुले सिट खाली गरिदिन्छन् भने कतिपय सिट छाड्न त परको कुरा, उल्टो रिसले मुरमुरिन्छन् ।

कतिपय बसमा त महिलाहरूले सहचालकबाटै दुर्व्यवहार भोगिरहेका हुन्छन् । सबै सहचालक एउटै हुन्छन् भन्न खोजेको होइन । केहीले बसमा धेरै राम्रो व्यवहार देखाइरहेको भेटिन्छ । अपांग, बिरामी, वृद्धहरूलाई चढ्न, झर्न र सडक पार गर्नसमेत मद्दत गर्छन् । यात्रुले पैसा बोक्न बिर्सिए भने सहचालकले ‘ठीकै छ नि’ भनेको पनि मैले धेरै पटक देखेकी छु । यस्ता व्यवहारले मानवता अझै बाँकी छ भन्ने महसुस हुन्छ । तर, सबै सहचालकबाट यस्तो व्यवहारको अपेक्षा गर्न सकिन्न । केही महिनाअघि, म चढेको माइक्रोमा एक वृद्ध महिला झ्यालको सिटमा बसिरहेकी थिइन् । हावासमेत छिर्न नसक्ने भीडका कारण माइक्रोभित्र अचाक्ली गर्मी थियो । यत्तिकैमा पानी पर्न थाल्यो ।

सहचालकले पानी भित्र आउने भन्दै झ्याल लगाउन खोजे । ती महिलाले गर्मी धेरै भएको र स्वच्छ हावाका लागि झ्याल पूरै बन्द नगर्ने अडान लिइन् । अझ कोभिड संक्रमणको डर पनि थियो, त्यति बेला । ती महिलाको कुरा सुनेर सहचालकले आक्रोश पोखे, ‘तँलाई त बस्न पाए भयो, मेरो माइक्रोको सिट भिजेर बिग्रे कसले बनाइदिन्छ ?’

बसमा चढाउने बेला राम्रोसँग बोलेर ‘आउनुस्’ भन्छन् । तर चढिसकेपछि गाली गर्दै पछाडि सर्नू भन्छन् । अझै झर्ने बेला कतिपयले ‘छिटो गर’ भन्दै हात समाएर तान्ने गर्छन् ।

अन्य पुरुष यात्रुसँगै चालक–सहचालकबाट समेत यौन दुर्व्यवहारमा परेको अनुभव धेरै महिला यात्रुको हुने गर्छ । केहीले यसको बारे बताउने गर्छन्, कोही भने अनुभव भए पनि कसैको सामु खुलाउँदैनन् । कतिपय आँटिला महिलाले सार्वजनिक यातायातमा आफूमाथि भएको यौन हिंसाको प्रतिकार गर्ने, प्रहरीमा उजुरी दिने पनि गरेका छन् । तर, यौन हिंसा छुट्ट्याउन नसक्ने विद्यालय–कलेजका किशोरीहरू डरका कारण सहेरै बसेका हुन्छन् । दैनिक यात्रा गर्ने प्रायः कामकाजी महिलाहरूले सार्वजनिक सवारी साधनमा यौन दुर्व्यवहार भोग्ने गरेका छन् ।

लामो यात्रा गर्नुपर्दा पनि हालत उस्तै हो । प्रायः महिलाले आफूसँगैको सिटमा महिला नै यात्रु भएको रुचाउँछन् । कहिलेकाहीँ यात्रा गर्ने क्रममा सँगैको सिटका पुरुषहरूले महिलालाई यति धेरै सताउँछन् कि यात्रा नै छोट्याउनुपर्ने हुन्छ । सँगैको सिटमा पुरुष भएको थाहा पाएपछि, टिकट नै रद्द गर्नुपर्ने अवस्थासम्म आउँछ । पछाडिको सिटबाट समेत खुट्टाले धकेल्ने, छुनेसम्मका कर्तुत सार्वजनिक सवारी साधनमा लामो यात्रा गर्दा महिलाले भोग्नुपर्छ ।

म काठमाडौंबाट आफ्नो घर बैतडी पुग्दा धेरै पटक यस्ता घटना भएका छन् । कलेज पढ्दा महेन्द्रनगरबाट भारतको बाटो बनबासा, चम्पावत, पिथौरागढ हुँदै झुलाघाट पुग्दासम्म डरले मुटु नै निस्केलाजस्तो हुन्थ्यो । एउटी महिला पुरुषदेखि कहिलेसम्म यसरी डराउने ? यहाँ पुरुष भनेर सम्पूर्ण पुरुषलाई एउटै डालोमा हाल्न खोजेको होइन । कोहीकोही पुरुष निकै सहयोगी पनि हुन्छन् । केही वर्षअघि काठमाडौंबाट महेन्द्रनगर जाँदा मैले त्यस्तै सहयोगी पुरुष भेटेकी छु ।

त्यस दिन राति नौ बजे महेन्द्रनगर बसपार्क पुगियो । हातहातमा फोन हुने जमाना थिएन त्यो । मैले आफन्तकोमा जाने बाटो भुलिछु । बसका अर्का यात्रुले म अलमलमा परेको थाहा पाएपछि जाने ठाउँको बारे सोधखोज गरे । उनले आफूलाई ढिलो हुँदाहुँदै मैले भनेको ठेगानामा पुर्‍याइदिए । न त मैले उनलाई पहिले कहिले देखेकी थिएँ न त त्यसपछि नै कहिल्यै भेटें । तैपनि त्यो सहयोग मेरो सम्झनामा अझै छ ।

अचेल धेरैजसो महिला शिक्षित र बोल्न सक्ने भए पनि अन्य हिंसासँगै सार्वजनिक यातायातमा हुने हिंसाबारे जति आवाज उठाउनुपर्ने हो त्यति उठाउन सकिरहेका छैनन् । आफूमाथि भइरहेको जुनसुकै हिंसाविरुद्ध महिलाले सशक्त रूपमा आवाज उठाउनुपर्छ । प्रहरीकोमा उजुरी गर्न सक्नुपर्छ । प्रहरीले पनि ढाकछोप नगरी सत्यतथ्य छानबिन गरी दोषीलाई कानुनी कठघरामा उभ्याउनुपर्छ । सार्वजनिक यात्रामा हुने हिंसाका बारे उजुरी परे पनि त्यसलाई बेवास्ता गरिन्छ । बस यात्रा गर्ने अरू यात्रुले पनि यस्ता घटना भइरहेको देखे मूकदर्शक बन्ने गर्छन् । यस्ता घटना आफ्नै परिवारका महिला सदस्यमाथि पनि हुन सक्ने ठानी यसका विरुद्ध आवाज उठाउनुपर्छ ।

यात्रुको बढी चाप हुने ठाउँ र समयमा ठूला बसहरू थप्नुपर्छ । यसको व्यवस्थापन स्थानीय सरकार, यातायात संगठन वा समिति र प्रहरीको सहयोगमा गरिनुपर्छ । बस व्यवसायीका लागि यात्रु नै सब थोक हुन् । यात्रुसँग गरिने व्यवहार र बोलीमा मिठास थप्नका लागि चालक–सहचालकहरूलाई बेलाबेलामा तालिम दिनुपर्छ । यात्रुको सुरक्षाको जिम्मा बस चलाउनेहरूले पनि लिनुपर्छ । पैसा कमाउनकै लागि यात्रुहरूलाई बसभित्र हुलेर मात्र हुँदैन, उनीहरूले सिट पाएका छन् वा छैनन् र कुनै प्रकारको हिंसा पो भोगिरहेका छन् कि भन्नेमा पनि चनाखो हुनुपर्छ ।

यदि मन्जुरीबिना संवेदनशील अंग छोएमा वा छुन खोजेमा वा परोक्ष रूपमा अमर्यादित व्यवहार गरेमा मुलुकी अपराधसंहिता, २०७४ अनुसार कसुर गर्ने व्यक्तिलाई तीन वर्ष कैद तथा ३० हजार रुपैयाँसम्म जरिवानाको व्यवस्था गरिएको छ, जुन सार्वजनिक सवारी साधनमा यात्रा गर्ने सबैले थाहा पाउनुपर्छ । यस्तो जानकारी सबैले बझ्ने भाषामा बसभित्र टाँस्नुपर्छ । अनि सादा पोसाकमा प्रहरी परिचालन अभियानलाई व्यापक बनाउँदा सार्वजनिक यातायातमा हुने महिला हिंसामा कमी आउन सक्छ ।