नवजात शिशुले किन गर्दैनन् स्तनपान ?

मलाई हरेकपटक स्तनपानको चर्चाले एकचोटी नमिठोगरी चिमोट्छ । पहिलो बच्चाको समयमा म नयाँ, केही पनि थाहा थिएन । मलाई लाग्थ्यो, स्तनपान गराउनु प्राकृतिक कुरा हो र मैले पनि यो कुरा सजिलै गर्नेछु, जसरी यो स्तनपान सप्ताहले प्रचार गरिरहेको छ । तर पहिलो छोरीको बेला स्तनपान गराउन मैले करिब एक महिना जुन संघर्ष गरेंँ, त्यो मेरालागि आजसम्मकै गाह्रो काम हो । मेरी छोरीले दूध चुस्नै मानिन, चुस्न सकिन । उनले मेरो दूध खाइनन् । मैले छोरीसँग ३० दिनसम्म स्तनपान गराउन लडाइँ गरेँ र हारेँ । त्यसपछि मैले उनलाई पूर्णरूपमा फर्मुला अर्थात बट्टाको दूध दिन थालेँ ।

४ वर्षपछि दोस्रो सन्तान हुँदा पनि स्तनपान गराउन मैले उस्तै पीडा भोगेँ । पहिल्यै समस्या भोगिसकेको कारण दोस्रो बच्चाको समयमा स्तनपानको निम्ति मेरो तर्फबाट सक्दो तयारी गरेकी थिएँ । डाक्टर मित्रहरूसँग सक्दो छलफल गरेँ । इन्टरनेटमा पाएसम्मका जानकारी पढेँ । स्तन विभिन्न प्रकारका हुँदारहेछन् । स्तनको प्रकार अनुसार स्तनपान गराउन सजिलो र गाह्रो हुने रहेछ । मेरो आफ्नो स्तन बच्चालाई खान असजिलो हुने प्रकारमा पर्नेरहेछ भन्ने बुझेँ । त्यसलाई सुल्झाउन विदेशबाट औजारहरू मगाएर प्रयोग गरेँ । यति गरेपछि मेरो दोस्रो बच्चाले दूध चुस्यो ।

बच्चा जन्मेपछि डाक्टर तथा नर्सहरू सिर्फ आफ्नो दूध खुवाउनुस् है भन्छन्, तर मद्दत शून्य सरह । डाक्टरलाई समस्या राख्दा चुसाइरहनुस्, भोक लागेपछि खान्छन् भन्छन् । नर्सहरू फर्मुला नदिनुस्, बच्चाको बानी बिग्रन्छ मात्र भन्छन् । आमा भएका नर्सहरूले केही मद्दत गरे नि आमा नबनेका नर्सहरू ‘दोस्रो बच्चा ? दूध खुवाउन पनि नजान्ने’ नजरले मलाई हेर्थे ।

‘ल्याक्टेसन कन्सल्ट्यान्ट’ भन्ने पनि हुँदारहेछन् भनेर दोस्रो बच्चाको पालासम्म आइपुग्दा थाहा भयो । दूध खुवाउन नसकेपछि मेरो बच्चाको डाक्टरलाई कोही ‘ल्याक्टेसन कन्सल्ट्यान्ट’सँग सल्लाह लिउँ कि भनी अनुरोध गर्दा उनले आत्मसम्मानमा ठेस पुगेको ठानिन् । उनकै असंवेदनशीलता र लापरबाहले मेरो बच्चाको शरीरमा खाना तथा तरल पदार्थको कमीले रगतमा इन्फेक्सन देखियो ।

३ वर्षयता म तराईका गाउँहरूमा पुग्दा मैलेजस्तो स्तनपान गर्न, गराउन नसकेका धेरैजना भेटेकी छु ।

स्तनपान गराउन जति सजिलो छ भनी प्रचार गरिन्छ, सबैको हकमा त्यो त्यति सजिलो छैन । बच्चाले दूध चुसेन, आमाको दूधको मुन्टो छैन, दूध आएन, दूध आए नि बच्चालाई पुग्नेगरी आएन भन्ने मनग्गे समस्या हुने रहेछन् । स्तनपान गराउनेहरूको कुरा सुन्दा त्यो कति पीडादायी हुन्छ भन्ने अर्को पाटो छँदैछ ।

दूध गानिएर अपरेसनसम्म गर्नुपर्ने, बच्चाले धेरै चुसेका कारण दूधको मुन्टामा घाउ हुने र स्तनपान गराउन नसक्ने अवस्था पनि त हुँदोरहेछ । लौ, अरु त अरु बच्चा जन्मिँदै आमा गुमाउने बच्चालाई के खुवाउने ? बच्चाहरू ७/८ महिनामै पूर्ण विकास नभई पनि त जन्मन्छन् नि, त्यो अवस्थामा के गर्ने ? बुबाहरू जो घर बसेर बच्चालाई स्याहार्न चाहन्छन्, उनीहरूलाई के उपाय सुझाउने ?

मेरो प्रश्न यस्ता अवस्थाका कारण स्तनपान गराउन नसक्ने आमा वा कुनै पनि स्वास्थ्य समस्याका कारण आमाको दूध खान नपाउने, नमिल्ने, नसक्ने अवस्थालाई यो स्तनपान सप्ताहले कहाँ सम्बोधन गर्छ ? यहाँ त स्तनपान नगराएका आमालाई नकारात्मक बिल्ला भिराउन सबैजना पुरापुर लागिपरेका देखिन्छन् ।

हाम्रो समाजमा बल्ल त बुवाहरू प्रत्यक्ष रूपमा आफ्ना सन्तान हुर्काउने काममा सहभागी हुनथालेका छन् । विमानस्थल जस्तो ठाउँमा स्तनपान कक्ष हुँदा खुसी मान्नुपर्ने अवस्था छ । सार्वजनिक ठाउँमा स्तनपान गराउँदा कर्के नजर लगाउने, स्तनपान गराउने ठाउँ भए पनि स्तनपानको लागि चाहिने आसनमा बस्न मिल्ने ठाउँ हुँदैन । बच्चा रोयो भने दिग्दारी भरिएको नजरले हेर्छन् । सार्वजनिक यातायातमा बच्चा सहितको आमा चढे सिट छाड्नुको पीरले बच्चाको आमा त नचढे हुन्थ्यो नि भनेर मुख खोलेरै भन्न भ्याउँछन् । बच्चाप्रतिको सम्पूर्ण जिम्मेवारीको भार आमाथि थुपारिन्छ ।

हामी बल्ल कामकाजी आमालाई ८० दिनको बिदाको कुरा गर्दैछौं, अनि ६ महिना पूर्ण स्तनपान गराऔं पनि भन्दैछौं । यो आफैमा बाझिने कुरो होइन र ? महिलालाई काम छाडेर बच्चा हुर्काउन लाग भन्या हो कि, काम गर्ने हो भने बच्चाको स्वास्थ्यको कुरा नगर भन्या हो ?

पढाइको सिलसिलामा एक वर्ष सिड्नी बस्दा बच्चा कसरी जन्माउने, उसलाई आफ्नो दूध कि फर्मुला खुवाउने निर्णय सिर्फ आमाको इच्छामा छाडिने रहेछ भन्ने थाहा पाएँ । र स्तनपान गराउँछु भन्ने आमालाई हरसम्भव सहयोग गर्ने रहेछन् । बच्चाले दूध चुसेर निकाल्न सक्दैन भनेर पहिल्यैबाट आफ्नो दूध २/३ थोपा गर्दै संकलन गरेर स्टोर गर्न सिकाउँदा रहेछन् । बच्चा पाउनुभन्दा पहिल्यै स्तनपान गर्न प्रयोगात्मक कक्षा दिँदारहेछन् ।

बच्चाको हुनेवाला बाबुलाई के कसरी सहयोग गर्ने भनी विभिन्न कक्षा सञ्चालन गर्दारहेछन् । यति गर्दा पनि बच्चालाई आमाको दूध नआएमा अर्को आमाले दूध दान लिने र दिने व्यवस्था मिलाएका हुँदारहेछन् । काम गर्ने आमालाई ९ महिना तलबी विदा र थप १ वर्ष बेतलबी विदाको व्यवस्थासम्म हुने रहेछ । त्यहाँको सरकारले बच्चा जन्मेको घरमा आमा र बच्चाको स्वास्थ्य अवस्था हेर्न स्वास्थ्यकर्मी पठाउँदो रहेछ ।

हाम्रो जस्तो भद्रगोल समाजमा आमामैत्री व्यवस्था कहिले हुन्छ थाहा छैन । मेरो अनुभवमा त यी सबै मेरो समाजमा कल्पना मात्र हो । र यो एकतमासको स्तनपान गराउँदा बच्चाको स्याहार पूर्ण हुन्छ, आमाबाबुको कर्तव्य पूरा हुन्छ, स्वस्थ समाज निर्माण हुन्छ भन्ने सपनाचाहिँ मलाई हाँसोलाग्दो लाग्छ । जबसम्म आमाको अप्ठ्यारो महसुस गर्ने संवेदना हुँदैन, आमा र बच्चाप्रति सहयोगी हातहरू बढ्दैनन्, सहयोगी नीति कार्यान्वयन हुँदैनन्, सहयोगी समाज र व्यवस्था बन्दैनन्, अरु सबै भन्ने कुरामात्र हुन् ।

लेखक उद्योग तथा वाणिज्य मन्त्रालयको समृद्धि कार्यक्रममा कार्यरत छिन् ।