काठमाडौँ — हिउँदमा पानी पर्दा कि किसान खुसी हुन्छन् कित काठमाडौँ उपत्यकाका बासिन्दा । पानी वा हिउँले खेतीबाली सप्रिने आशा किसानलाई हुन्छ । उपत्यकावासी भने पानीले क्षणिक भए पनि प्रदूषित हावा केही हदसम्म सफा हुने भो भनेर हर्षित हुन्छन् । उपत्यकाको हावा यत्तिकै त प्रदूषित छ नै, हिउँदमा झन् अत्यधिक हानिकारक तहमा पुग्ने गर्छ । जति जाडो, उपत्यकामा त्यति प्रदूषण ।

विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ) ले हालै सार्वजनिक गरेको रिपोर्ट अनुसार, सन् २०१९ को लागि मानव स्वास्थ्यलाई खतरामा पार्ने दस कारकमध्ये वायु प्रदूषण प्रमुख हो । वातावरणीय हिसाबले वायु प्रदूषण सबैभन्दा जोखिमपूर्ण हुन्छ ।

संसारमा दसमध्ये नौ मान्छेले प्रदूषित सास फेर्छन् । वर्षेनि करिब ७० लाख मानिसको मृत्यु वायु प्रदूषणकै कारण हुने गर्छ । प्रदूषित वायुमा हुने विभिन्न प्रदूषक तत्त्वमध्ये सूक्ष्म धुलोका कणहरू अत्यन्तै हानिकारक हुन्छन् । अत्यन्तै साना कणहरू हाम्रो फोक्सोभित्र पस्छन् । ती रगतमा मिसिए भने हामीलाई श्वास–प्रश्वास र मुटु सम्बन्धी रोग, निमोनिया तथा फोक्सोको क्यान्सर हुनसक्छ ।

विभिन्न कारणले गर्दा प्रदूषित वायुका कारण मृत्युवरण गर्न बाध्यमध्ये ९० प्रतिशत मानिस कम विकसित र अल्पविकसित मुलुकका हुने गरेका छन् । प्रत्येक १ लाख नेपालीमा १ सय ३३ जनाको मृत्यु प्रदूषित वायुकै कारण हुने गरेको रिपोर्टहरूले देखाएका छन् । तिनमा पनि बुढाबुढी र बालबालिका बढी हुने गरेका छन् ।

केही अध्ययन अनुसार, मानिसको आयु घटाउनमा वायु प्रदूषण एचआईभी/एड्स, टीबी, धूमपान र युद्धभन्दा पनि खतरनाक सावित भइरहेको छ । जुन सहरमा वायु प्रदूषण कम छ, त्यहाँका मानिस धेरै बाँच्ने गर्छन् । उदाहरणका लागि, भारतको राजधानी नयाँदिल्लीमा बस्ने मानिस वायु प्रदूषणका कारण दस वर्ष कम बाँच्छन् । वैज्ञानिकहरूको अनुमान अनुसार, प्रतिघनमिटर हावामा मसिना धुलोका कण वर्षेनि डब्लुएचओको मापदण्डभन्दा औसतमा १० माइक्रोग्राम बढी हुँदा त्यहाँ बस्ने मानिसको आयु एक वर्षजति कम हुन्छ ।

यसरी हेर्दा नेपालको (खासगरी उपत्यकाको ५५ माइक्रोन प्रतिघनमिटर मान्दा, किनभने अरु सहरको तथ्यांक उपलब्ध छैन) नेपालीको आयु साढे चार वर्ष जतिले घटेको छ । काठमाडौँमा दुई वर्षअघि गरिएको अध्ययनले वायु प्रदूषणको कारण पीएम १० को मात्रा १० ले बढ्दा २५ ले श्वास–प्रश्वास र मुटु रोगको जोखिम बढ्ने देखिएको छ । अर्को अध्ययनले उपत्यकाको प्रदूषण पन्ध्र वर्षयता ५० प्रतिशतले बढेको देखाएको छ ।

नेपालको वातावरण विभागको वेबसाइटमा चौध ठाउँका तथ्यांक छन् । यसै वर्षको माघ २ गतेको तथ्यांक अनुसार, तेह्र ठाउँमा मसिना धुलोका कणको मात्रा डब्लुएचओको मापदण्डभन्दा बढी छ । यो तथ्यांकले अर्को महत्त्वपूर्ण संकेत के गरेको भने उपत्यकामात्रै नभएर नेपालका अन्य ठाउँ पनि अत्यन्तै प्रदूषित छन् । जस्तो– सोही दिन सुनसरीको झुम्का र नेपालगन्जमा वायु प्रदूषणको मात्रा काठमाडौँको रत्नपार्कमा भन्दा झन्डै तीन गुणासम्म बढी देखिएको छ ।

संसारकै अत्यधिक प्रदूषित दस सहर उत्तर भारतमा छन् र ती नेपालबाट नजिक छन् । ती सहरमा डब्लुएचओको मापदण्डभन्दा दसौं गुणा बढी धुलोका कण छन् । भारतीय स्रोतहरूबाट प्रदूषक धुलो नेपालतिर आएको पनि हुनसक्छ । तराईमा नेपालको ठूलो जनसंख्या बसोबास गर्छ । त्यसैले यस्तो प्रदूषित वायुबाट धेरै जनसंख्या प्रभावित छ । यतातिर कसैको ध्यान गएजस्तो लाग्दैन ।

प्रदूषण स्रोतको पहिचान

पानीले पखालेर केही क्षण र सीमासम्म मात्र हावा शुद्ध हुने हो । त्यसपछि फेरि उस्तै । उपत्यकाको हावा निर्धक्क रूपले सास फेर्नेगरी कहिले शुद्ध होला त ? यसका लागि सबैभन्दा पहिले प्रदूषणका स्रोतहरूको पहिचान गर्नुपर्छ । अनि मात्र प्रदूषणलाई स्रोतबाटै कम गर्न चाहिने योजना र कार्यक्रम बनाउन सकिन्छ । सर्वसाधारणलाई के लागेको छ भने मेलम्ची वा चक्रपथ र अन्य बाटाको विस्तारले प्रदूषण बढ्यो । यो तर्क एक हदसम्म सही हो ।

सीमित अध्ययनले देखाए अनुसार, उपत्यकाको वायुमा हुने धुलोका कणका मुख्य स्रोतहरूमा इँटाभट्टा, सार्वजनिक सवारी साधन पर्छन् । फोहोर र अन्य वस्तु जलाउँदा निस्कने धुवाँले पनि प्रदूषण बढाउने गर्छ । हिउँदमा गाडीहरूले गर्ने प्रदूषण त छँदैछ, सयौँ इँटाभट्टा चल्छन्, जाडोबाट बच्न दाउरादेखि कागज र फोहोर जलाउने गतिविधि पनि बढी हुन्छ । त्यसैले हिउँद र अन्य समयमा हुने प्रदूषणको स्रोतको योगदान फरक हुनसक्छ । माटोको धुलोले पनि केही मात्रामा वायु प्रदूषण बढाउँछ ।

तर के अब मेलम्चीको काम र बाटो निर्माण सकियो भने प्रदूषण घट्छ त ? बाटो बनिसकेपछि धुलो उडेको नदेखिएला, तर वायु प्रदूषण खासै कम नहुन सक्छ, खासगरी अत्यन्त हानिकारक मसिना धुलोको कणका हिसाबले । काठमाडौँ उपत्यका आफैमा कचौराजस्तो भएकोले पनि वायु प्रदूषण बढी हुन्छ । त्यसैले प्रदूषण घटाउन हामीले सक्ने भनेको मानव सिर्जित स्रोतहरूलाई कम गर्नेमात्रै हो ।

मानव सिर्जित स्रोतहरू मध्येको प्रमुख इँटाभट्टाबाट निस्किने प्रदूषण घटाउन अत्याधुनिक प्रविधिको प्रयोगलाई प्रोत्साहन गर्दै नियमनमा कडाइ गर्नुपर्छ । सबै इँटाभट्टालाई उपत्यका बाहिर सार्न ढिलो भइसकेको छ । नागढुंगा गाडी र मानिस उपत्यकामा प्रवेश गर्नेमात्रै नभई हावा छिर्ने प्रमुख नाका पनि हो । यहाँबाट छिरेको वायु दिन ढल्केपछि पूर्वतिरबाट बाहिर जाने गर्छ । तर आजभोलि नागढुङ्गादेखि पश्चिमतिर त्रिभुवन राजपथको वरिपरि इँटाभट्टा र सिमेन्ट कारखाना बढ्दैछन् ।

वायु प्रदूषणको हिसाबले अत्यन्तै संवेदनशील स्थानमा भएका यस्ता प्रदूषण स्रोत कम गर्न के गर्ने ? भुइँचालोले भत्केका इँटाभट्टाहरू पुनर्निर्माण गर्दा कम प्रदूषण गर्ने बाङ्गोटिङ्गो चिम्नी प्रविधि भित्रिएको छ । तर कति भट्टाले नयाँ प्रविधि अपनाए, तिनको प्रभावकारिता कस्तो छ भन्नेबारे थप अध्ययन जरुरी छ ।

वायु प्रदूषणको अर्को प्रमुख कारक सार्जजनिक सवारी साधनबाट निस्किने धुवाँ हो । नेपालमा अहिले ४ लाखभन्दा बढी त्यस्ता गाडी गुड्ने गर्छन् । एक दशकमा सार्वजनिक सवारीको गाडीको संख्या पाँच गुणाले बढेको छ । यस्ता गाडीमध्ये धेरै डिजेलबाट चल्छन् । डिजेलबाट चल्ने गाडीले धेरै प्रदूषण गर्छन् । त्यसलाई कम गाडीको कन्डिसन राम्रो राख्ने, प्रदूषण परीक्षणमा फेल हुनेलाई चल्न नदिने, बाटोको अवस्था राम्रो राख्ने, ट्राफिक जाम कम गर्ने जस्ता तात्कालिक अवस्थामा गर्न सकिने सुधारमा ध्यान दिन आवश्यक छ ।

तर लामो अवधिका लागि भने परम्परागत इन्धनबाट चल्ने गाडी विस्थापित गरी स्वच्छ ऊर्जाले चल्ने गाडीलाई प्रोत्साहन गर्नु नै सर्वोत्तम विकल्प हो । सन् २०१५ को पेरिस जलवायु सम्मेलनमा नेपालले पाँच वर्षमा २ सय ५ सार्वजनिक यातायातलाई बिजुली यातायातमा बदल्ने प्रतिबद्धता जनाएको थियो । तर त्यस दिशामा अहिलेसम्म कुनै काम हुनसकेको छैन । उता पेट्रोलियमबाट चल्ने गाडीको आयात कम गर्दै तिनलाई कालान्तरमा विस्थापन गर्नेबारे कुनै नीतिगत निर्णय भएको छैन ।

यो हेर्दा तत्कालका लागि यस्ता गाडीको संख्या घट्ने कुनै लक्षण देखिँदैन । हुन त ओली सरकारले गत डिसेम्बरमा ३ सय बिजुली बस किन्ने निर्णय गरेको पनि छ । तर ती कसरी र कहिलेदेखि सञ्चालनमा आउलान्, अत्तोपत्तो छैन । ठोस तयारी र योजना नभई गरिने यस्ता हचुवा निर्णयले खासै अर्थ राख्दैनन् । सरकारले प्रदूषण कम गर्ने आक्रामक नीति ल्याइहालेन र त्यसको सफल कार्यान्वयन गरेन भने वायु प्रदूषण घट्ने कुनै सम्भावना देखिँदैन ।

लेखक काठमाडौं व्यावहारिक विज्ञान प्रतिष्ठानका वैज्ञानिक हुन् ।

ट्वीटर : @girib71