‘आमा ! रगत त उसको पनि रातै छ’
कक्षामा ऊ अरू विद्यार्थीभन्दा भिन्न थिई । रूपदेखि व्यवहारसम्मै बेग्लै । हेर्नमा अरू सग्ला थिए– नाक, मुख, आँखा, कान, हात–खुट्टा सबै सलक्क परेका । तर, उसका आँखा फरक थिए । तिनलाई सामान्य बोलीचालीमा ‘डेरा आँखा’ भनिन्थ्यो । एकातिर हेर्दा अर्कैतिर हुन्थे आँखाका नानी । उसलाई स्कुलमा सबैले जिस्क्याउँथे, होच्याउँथे– डेरी भन्दै ।
‘डेरी’ हुनु उसको दोष थिएन । तर, समाज उसको एक अंगकै कारण ऊमाथि अपराध–भाव महसुस गराइरहन्थ्यो । ऊ दिक्क मान्थी । भन्थी, ‘यस्ती किन जन्मेकी हुँला है ! बहिनी कत्ति राम्री छ, मचाहिँ... !’ यो आखिर कहिल्यै उत्तर नआउने जटिल प्रश्न थियो ।
आँसुले टम्म भएका उसका आँखा हेर्दै म भन्थें, ‘तँलाई गाजल खुब सुहाउँछ, लगाउन नछुटाएस् है !’ ऊ अर्थात् मेरी प्रिय सखी मेनुका रुँदारुँदै मुसुक्क हाँस्थी । उसलाई थाहा थियो– यस्ता कुरा गरेर म उसलाई खुसी पार्न चाहन्छु । ओठमा लाली र आँखामा गाजल कहिल्यै छुटाउँदिनथिई । स्कुलमा पढ्न होइन, साथीहरूसँग गफिन मन लाग्थ्यो । म स्कुल नगएको दिन उसलाई अँध्यारो–अँध्यारो लाग्थ्यो रे । मेरो पनि उस्तै थियो अवस्था । ऊसँग जति खुसी अरू साथीसँग म हुन्नथें ।
घरमा पाकेको मीठो खाना कापीका पानामा पोको पारेर स्कुल ल्याउँथी ऊ मात्र मलाई चखाउन । रूखमा फलेका अमिलाका डल्ला, बेलौतीका दाना (अम्बा), सिलौटामा पिसेको नुन र चुक ! कहिलेकाहीँ भुटेको मकै–भटमास । उसको र मेरो मित्रतादेखि जल्थे अन्य साथीहरू । केही मेरो कानमा सुटुक्क भन्थे– यो डेरीसँग किन संगत गरेकी ? हामी छैनौं र ?
मेनुकाको शरीर र अंगहरूसँग मेरो चासो, लगाव थिएन बरु लगाव थियो उसको हार्दिकतासँग । उसको हृदय विशाल थियो, साँच्चै विशाल । मानवताको उच्चतम नमुना थिई ऊ । ऊ ब्राह्मण परिवारकी, म दलित परिवारकी । तर, मेनुकाको सोच भिन्न थियो । म दलित हुँ भन्ने आभास उसले कहिल्यै गराइनँ । असलमा ऊ एक क्रान्तिकारी थिई, जो समाज अब फेरिनुपर्छ भन्थी । साथीको आत्मसम्मानका लागि परिवारसँग जुध्ने हिम्मत जुटाएकी थिई । उसको त्यो साहस मेरो स्मृतिमा बेलाबेला ओहोरदोहोर गरिरहन्छ ।
...
हाम्रो स्कुल थियो– पाल्पा, अर्गली–३ साविक तानसेन नगरपालिका–१४ को त्रिभुवन माध्यमिक विद्यालय । मेनुका किसान परिवारकी थिई । घाँस–दाउरा, घर–धन्दा नसके स्कुल आउन मुस्किल थियो उसलाई । घाँस–दाउराको चक्करमा कहिलेकाहीँ त उसको स्कुलै छुट्थ्यो । ‘हिजो स्कुल किन नआएकी ?’, मेरो प्रश्नमा मेनुका निराश हुन्थी, ‘खरबारीबाट घाँस काट्दै ढिला भयो बाई ।’
एक दिनको उसको अनुहारको चमक खुब सम्झना आउँछ । त्यो दिन मेनुका असाध्यै खुसी थिई । स्कुल हाफ छुट्टी भएपछि बारीको डिलमा बसेर खुसी हुनुको राज खोली उसले । उसको हातमा एउटा चिठी थियो । हवाइजहाज उडिरहेको चित्र भएको, रातो र गाढा नीलो घेरा भएको रंगीन खाम मलाई थमाई उसले । त्यसमा के लेखिएको थियो ? मलाई चासो थिएन । तर, मेनुकाको अनुहारमा झल्किएको खुसीले मेरो उत्सुकता बढ्यो चिठी पढ्न ।
‘प्रिय मेनुका... सागरझैं गहिरो माया र सम्झना छ...,’ चिठीको पहिलो हरफ थियो । ऊ मख्ख थिई । ‘बाई उसले माया गर्छ रे मलाई’, ऊ भन्दै गई, ‘भेट्छु भन्छ, म भेट्दिनँ मात्रै लेखेर चिट्ठी पठाउँछु ।’ उसको चित्तमा डर थियो– भेटेपछि आँखाकै कारण उसको प्रेमी छुट्ला भन्ने । ऊ चाहन्थी– आफूलाई माया गर्नेहरू सधैं साथ रहून् । तर, चाहनाले मात्रै के हुन्छ ? उसको र मेरो पनि विछोडको बेला आयो । कक्षा ८ पास गरेपछि थप पढ्न म काठमाडौं जाँदै थिएँ । यो कुराले मेनुकाको मन पोल्यो । ८ कक्षाको नतिजा आएको दिन उसले मलाई आफ्नो घर लिएर गई । घरमा उसकी आमा थिइन्, गोठमा भैंसीलाई कुँडो खुवाउँदै । मेनुका सरासर घरभित्र पसी । स्कुलका लुगा फेरी । म पिँढीमा टुसुक्क बसेकी थिएँ, रातो माटाले लरक्क लिपपोत गरिको चिसो भुइँमा । उसले मलाई चकटी दिई, बस्न भनी । र, मेरै लागि खाजा बनाउन भान्सा पसी ।
गोठमा व्यस्त थिइन् आमा । आमाको आँखा छलेर उसले मलाई भान्सामा बोलाई । म डरले थुरथुर भएँ । गोठतिर हेर्दै मैले उसलाई भान्सा नपस्ने इसारा गरिरहेँ । खै किन हो, त्यो दिन ऊ साह्रै जिद्दी भई । आमाकै अघि घरभित्र बोलाउने आँट गरी । मैले मान्दै नमानेपछि आफैं घरको संघार नाघेर पिँढीमा आई । चपक्क हात समाएर भित्र लैजान खोजी । म अनकनाइरहेँ । उसकी आमाले घर पस्न दैलो टेक्दै गरेको अवस्थामा हामीलाई देखिन् । ‘ऐ अलच्छिनी हो ! तिमारुले के गरेको ?,’ आमा रिसले चर्को स्वरमा कराइन् । मेनुकाले मेरो हात छाडी, मैलेचाहिँ उसलाई तानेर पिँढीमा ल्याएँ ।
‘उसलाई भित्र लान किन हुँदैन र आमा ?’ मनेकाले गम्भीर प्रश्न गरेकी थिई त्यो दिन । आमाको जवाफ थियो, ‘पापिनी धर्मकर्म बिर्सिस् !’ मेनुका क्रान्तिकारी सुनिई, ‘अनि उसको पनि हात काटे रगत रातै आउँछ नि हाम्रोजस्तै ।’
आमा झनै चिढिइन् । गोठका चिरुवा दाउरा ट्याप्प टिपेर अन्धाधुन्ध मेनुकातिर फालिन् । मेनुकाको फ्रक छुँदै दाउरा परतिर हुत्तियो । आमाको रिस अझै मरेन, ‘त्यसो भए भैंसीको रगत पनि रातै हुन्छ, भैंसीलाई घरभित्र राख्छेस् त ?’
आमासँगको युद्धमा मेनुका हारी । तर, उसको हिम्मत र मानवताप्रतिको त्यो सम्मान–भाव सधैं सम्झनयोग्य छ । जात व्यवस्थाले त्यहाँ हामी तीनै जना पीडित थियौं । तीनै जनाको आँखामा आँसु थियो– आमाको आँखामा आक्रोषको, मेनुकाको आँखामा विद्रोहको र मेरो आँखामा विभेदको । दलित भएकै कारण मैले विभेदको त्यस्तो पीडा पहिलो पटक भोगेकी थिएँ । जनावरसँग मान्छेको यसरी तुलना गरिँदा मेरो बालमस्तिष्कमा कस्तो प्रभाव पर्यो ? त्यसको हिसाब कसले राख्ने ? अनि त्यो दिन मेनुका रुँदै पिढीमा थचक्क बसी, म रुँदै घरतिर लागेँ ।
आँखा अरुभन्दा फरक भएकैले घरमै विभेद खेपेकी थिई मेनुकाले । तिरस्कारले थोपरेको गहिरो पीडा थियो उसमा । दलित परिवारमा जन्मेकै कारण मेनुकाजस्तै विभेदको पीडामा थिएँ म । दुवैभित्र उस्तैउस्तै घाउ थियो । त्यसैले हामी मित्र थियौं । जीवनमा थुप्रै साथी बने, तर मेनुका सधैं मेरो स्मरणमा छे । पढे–लेखेका, सभ्य भाषा बोल्ने सबै मान्छे चेतनशील हुँदैनन्– ‘सभ्यहरूको सहर’ काठमाडौं आएपछिको मेरो बोध हो यो । ‘छुवाछूत म गर्दिनँ, आमाबुबाको मन दुखाउन सक्दिनँ’ भन्छन् ‘सभ्य’ सहरका अधिकांश युवा ।
एउटा गोष्ठीमा मेरी सहकर्मीले भनेकी थिई, ‘ल हेर्नुस् मैले दलित साथी बनाएकी छु, कहाँ छ विभेद ?’ विभेद शब्दमा छ, आशय र भावमा पनि छ । त्योबेला मैले मेनुकालाई सम्झिरहेँ । उसको निष्कपट विद्रोह सम्झिरहेँ । त्यो विद्रोह केवल मानवताको पक्षमा थियो । चेतनाका हिसाबले सहरका ‘सभ्य’ भन्दा धेरै माथि थिई ऊ । मिस यु मेनुका !
प्रकाशित : मंसिर १७, २०७९ ११:१७
सुकुम्बासीहरूको तत्काल व्यवस्थापनको माग गर्दै अनशन बसेका दलमर्दन कामी । तस्बिर : प्रकाशचन्द्र तिमिल्सेना/कान्तिपुर
दलमर्दनको छिमेकी टहराबाहिर लत्ताकपडा छरपस्ट थिए । पानी थाप्ने प्लास्टिकका भाँडा, भात पकाउने कसौडी र केही थाल–बटुका । ओछ्यान छाप्रोबाहिर धुलाम्मे भुइँमै । सिसा फुटेको थोत्रो दराजको छेउमा पर्मेसीदेवी मुखिया अडेस लागेकी थिइन् । बेलाबेला छामछाम छुमछुम पनि गर्दै थिइन् । फेरि भुइँमा असरल्ल ओछ्यान मिलाउन थाल्थिन् । 
थापाथलीस्थित सुकुम्बासी बस्तीमा बस्दै आएका दृष्टिविहीन दम्पती सल्टु र प्रमेसी मुखिया । तस्बिर : प्रकाशचन्द्र तिमिल्सेना/कान्तिपुर
९० वर्षीय बलध्वज राई ।
