यही हो नेपाल, नेपालीको घर

‘अनुपम र सुन्दरी शब्द एकअर्कासँग ‘कम्प्याटिवल’ छैनन् । अनुपम त सिर्जना हुन्छ, मेरी आमा !,’ तर्कको एउटा शृंखला सम्झिन्छु अहिले । मेरो तर्क हुन्थ्यो, नेपाली भाषा र साहित्य पढाउनु हुने रत्नकुमारी गुरुमासँग । धेरै पटक विवाद गरेको थिएँ मैले । पछि गुरुमाले पनि स्वीकार गर्नुभएको थियो– हो नि, अनुपमको वृत्तमा सिर्जना पो महत्त्वपूर्ण हुन्छ । सौन्दर्य त पहिले दरबारका अन्तपुरहरूमा, घरका बैठक–कोठाहरूमा छाएको थियो भने अहिले पार्लरहरूमा फक्रिएको छ ।

त्यो एउटा कुरा सम्झ न । मैले ‘त्यो एउटा कुरा’ सुनाउनेबित्तिकै कति ‘खुसी’ भएकी थियौ तिमी । पहिलो निमेषमा त तिमीले मेरो कुरा पत्याइनौ । बडो आरामसँग आफ्नै शैलीमा भन्यौ, ‘झुट्टै’ । त्यो वातावरणबाट एकैछिन अलिकति परतिर पन्छिन पनि खोज्यौ । एकछिन पछि मैले देखें, तिमी साँच्चै सृष्टिको अनुपम सिर्जनाका रूपमा चहकिएकी छौ । त्यो चहकिलो खुसी बिस्तारै तिम्रो आभा–मण्डलमा समेटिएर टल्किन थालेको छ । बडो रमाइलो मानेर डुबेको छु म त्यो अप्रतीम दृश्यमा, सर्वचेतन मनले, आनन्दित ।

त्योबेला आफ्नो आँखाको कुना–कुनाबाट मैले छिनछिनमा तिमीलाई चियाइरहें । बेलाबेलामा तिमी नजानिँदो पाराले मसक्क मस्किएको दृश्य त झन् आँखा र मन दुवैतिर जम्मा भई नै रहेको थियो । मस्किनु ठूलो कुरा थिएन । कसरी र कुन हिसाबले मस्किने ? यो महत्त्वपूर्ण थियो ।

कति रमाइलो ! शायर मोजीको उर्दू शायरी

जस्तो : ‘दिलके आइनेमें है तस्वीर–ए–यार, जब जरा गर्धन झुकाली देखली ।’

शायरीका पंक्ति गद्यमा लेखिएका कविताजस्ता छन् । कवितामा लय र संगति मिलेको देखिँदैन । तर, शायरी सुहाएको छ । संगीतले, स्वरको माधुर्यले, ‘अदा’ ले । शायरी त शायरी नै हो । हो, शायरीमा संगति मिल्नुपर्छ । तर, संगति मिल्नु नै शायरी होइन । जसरी लय मिल्नु मात्रै जीवन होइन । कहाँ मिलेको छ र लय हाम्रो जीवनमा ? जीवनको लय प्रत्येक पल, प्रत्येक दिन हराउँदै गएको छ ।

तिमी मस्किएको बेला तिमीले थाहा नपाउने गरी चियाएर तिमीलाई हेर्नु मेरो आनन्द हो । त्यो मेरो आँखाको होइन मनको आनन्द हो । मनको मात्रै आनन्द पनि होइन आत्माको आनन्द हो त्यो । मानिस जीवनभर आनन्दमा डुब्न चाहन्छ । जति जति म आनन्दको गहिराइमा पुग्छु त्यति त्यति भावहरूको निरन्तर प्रवाहमा निथ्रुक्क भिज्न थाल्छु । कहिलेकाहीं यो कुरा तिमीले थाहा पाएकी छैनौ कि जस्तो लाग्छ । तर, कति कतिबेला तिमी आफ्नै सुरमा, आफ्नो ज्ञान र अनुभवको पिटारा खोलेर मान्छेका भावनाको पोल खोल्न थाल्छ्यौ । त्यो मेरा लागि निकै रमाइलो पल हुन्छ ।

म आफैंलाई थाहा छैन अनुपम सिर्जनाको अभिव्यक्ति पछिको यो आनन्द कस्तो आनन्द हो ? म यो आनन्दलाई शब्दमा व्यक्त गर्न सक्दिनँ । परमात्मा र परमानन्दलाई शब्दमा अभिव्यक्त गर्नु कठिन हुन्छ । बरु यो अव्यक्त नै रहोस् । कसैले यसको पोल नखोलोस् । त्यही नै राम्रो हुन्छ । तिमीलाई सृष्टिको अनुपम सिर्जना भनिसकेपछि त्यसमा ‘कैफियत’ जनाएर अरू थप विवरण किन दिनुपर्‍यो ? प्रेमका अनन्त स्पर्शहरूलाई उदांगो पार्दै जाने हो भने अन्ततः के बच्छ र जीवनमा ?

अनुपम सिर्जनाका फूलहरूको पत्ता गनेर पनि साध्य लाग्छ र ?

जब जरा गर्धन झुकाली देखली !

मेरा लागि गाउँ एउटा कोलाज हो । त्यसो त यो मेरो देश नै गाउँहरूको एउटा सामूहिक कोलाज हो । हामी जतिखेर गाउँको ‘कोलाज’ भित्र हुन्छौं अलग प्रकारको सौन्दर्य चेतनामा डुबेका हुन्छौं । गाउँमा दुःख छ, कष्ट छ । तर, सत्य र स्वाभिमान पनि जसोतसो गाउँमै टिकेको छ अहिलेसम्म । ‘प्लटिङ’ उद्योगले भत्काउँदै लगेको छ गाउँको सभ्यता । माटोको माया पातलिएको छ । आँसुले भिजेको गाउँलाई खोतल्ने समय नै छैन मानिससँग । इतिहासको नाममा गाउँमा कहिले मकरानन्दका तीन जना छोरीहरूको चर्चा हुन्छ, जो अचानक नै गाउँबाट हराएका थिए । अहिलेजस्तो वैदेशिक रोजगारको समय थिएन त्यो । मानिसको मूल्य निर्धारित भइसकेको थिएन । कहाँ हराए ? त्यो समयमा हराएका मानिसको खोजी पनि कहाँ गर्नु र ? बाटो–घाटो केही थिएन । पहाडको एक लहरमा पहिरो र अर्को लहरमा बाटो । खासै खोजी भएन । दुइ–चार दिन हल्ला भयो । लास फेला परेन । अहिलेसम्म ती तीन छोरीहरूको किरिया–कर्म भएको छैन । जान्ने–सुन्ने पण्डित र पुरोहित भन्दै थिए– शास्त्रले लास नपाएसम्म कसैको पनि किरिया गर्न निषेध गरेको छ । किरिया नगरेसम्म मृतात्मा प्रेत बनेर गाउँघरमा आउँछ । परिवारका सदस्यहरूलाई दुःख दिन्छ ।

कसैले प्वाक्क सोध्यो– मानिस त प्रेत बन्छन् । अनि स्वास्नी मानिसचाहिँ के बन्छन् नि ? प्रेतनी ? जान्ने–सुन्ने मानिएका एक जनाले प्रश्नको जवाफ दिँदै भने– त्यो त थाहा छैन । तर, स्वास्नी मानिस किचकन्नीको अवतारमा आएको र दुःख दिएको अहिलेसम्म थाहा पाएको छैन मैले ।

अहिलेको गाउँको मुहार फेरिएको छ । दुःखलाई पोलिस्टरको टिसर्टभित्र लुकाएर सुखको अनूभूति प्रकट गर्न थालेका छन् मानिसहरू । कछाडको सट्टा कट्टु लगाउनुपरेको छ । बजारमा कछाड नपाइने होइन, ती महँगा छन् । बूढापाकालाई बकेर्नु भैंसी दुहुँदैमा फुर्सद छैन । दूध दिन छाडेपछि भैंसी पाल्ने जाँगर हुँदैन मानिसमा । भैंसीले राँगो खोजेको बेला कता लैजानु ? त्यसपछिको स्याहार कसले गर्नु ? घाँस–पात, कुँडो–भुस्सा, भकारो । कामको त के दुःख भयो र !

गाउँका तन्नेरी नर र नारी यात्राको होडबाजीमा छन् । नारी बढी हौसिएका र हतारिएका छन् कुवेत–कतार गएर पैसा कमाउन । उनीहरूले मोबाइलमा सुनेका छन् र फेसबुकमा हेरेका छन्– यहाँ गाउँमा हामीले कोदोको बिस्कुन सुकाएजस्तो त कतार र कुवेततिर डलर र दिनारको बिस्कुन सुकाउँछन् रे !

उनीहरूको कुरा सुन्यौ भने तिमी फिस्स हाँस्नेछ्यौ । यो जमानामा पनि मानिस कति अवोध छन् ! उसो त तिमीलाई पनि गाउँले नतानेको होइन । यो पहाडी गाउँको वातावरणले भन्दा पनि यहाँका अवोध बासिन्दाको अज्ञानले तिमीलाई अलिकति उद्विग्न बनाएको हुनुपर्छ । अन्यथा तिमी खुसी छ्यौ । साँझ पर्न लागेको छ र पनि हाम्रो यात्रा जारी नै रहेको छ । भन्नु पर्दैन, गोधूलि साँझमा तिमी अझ जगमगाएकी छ्यौ । अँध्यारो बाक्लिँदै जाँदा तिम्रो अनुहारको चमक झन्झन् बढेको छ ।

हामी अब ठाडै ओर्लिंदै छौं लेकबाट बेंसीतिर ।

कुनै बेला एउटा गीत थियो खुब चल्तीको, ‘लेककी ठिटी बेंसीमा आई किन लायौ माया ठ्याम्मै, लौ भन

नढाँटी !’ अहिले त मानिसलाई यस्ता गीतको सम्झना पनि छैन होला । यस्तो गीत टिकटकमा चल्छ कि चल्दैन ? अचेल रेडियो पनि त कसैले सुन्दैन ।

तिमीलाई पहाडले थिच्यो । तिमीलाई गाउँको निष्पट्ट कालो अन्धकारले थिच्यो । तैपनि तिमीलाई डर लागेन । उता सरकार विदेशतिर उज्यालो निर्यात गरेर रमाउँदै छ । यता देशमा उज्यालो दिनभरि ड्रिप गरिरहन्छ । गाउँमा कष्टहरूको थुप्रो लागेको छ । सरकार आफ्नै सजिलोका लागि गाउँमा होइन शहरमा शासन गर्छ । समाजवाद यसैलाई भनिदिए हुन्छ ।

तिम्रो अनुहारमा थकान देखिएको छ अलिकति । त्यो थकानलाई तिम्रो इच्छाशक्तिले थिचेको छ । त्यसैले त तिमी अनुपम छौ । त्यसैले हो तिमीले आफ्नो शरीरको थकानलाई सजिलै दबाएकी छ्यौ । थकानलाई आफ्नै हिसाबले, आफूलाई चाहिएको समयसम्म इन्कार गर्ने तिम्रो शक्ति देखेर म लोभिएको छु ।

तिमीलाई गाउँ मनपर्छ । मलाई गाउँ मनपर्छ । देश गाउँकै समूहले बनेको छ । हाम्रा गाउँहरू ‘लाउड’ छैनन् । मोहभंगको स्थितिमा छन् हाम्रा गाउँहरू अहिले । भारतमा जस्तो किसानले आत्महत्या नै गर्नुपर्ने अवस्था देखिँदैन । तर, एउटा अंग्रेजी शब्द छ नि ‘सर्भाइभल’, त्यो नै जटिल भएको छ । तिमीले त राम्ररी बुझेकी छ्यौ, यो

रेमिट्यान्सको राजनीति कति खतरनाक हुन्छ ! यसले सबभन्दा पहिले व्यक्तिको अस्मितालाई सिध्याउँछ । त्यसपछि परिवार, खेतीपाती, नातागोता, इष्टमित्र – सबैलाई एकएक गरेर एकअर्कासँग पृथक् बनाइदिन्छ । रेमिट्यान्सले कुनै पनि देश सुधि्रँदैन । रेमिट्यान्समाथिको अति निर्भरताले श्रीलंका डुब्यो । फेरि पनि साहुजीहरू भन्छन्– श्रीलंकाले कमाउँछ । तर, एकपटक टाट पल्टिइसकेपछि फेरी उठ्नु त्यति सजिलो पक्कै छैन ।

के भन्छ्यौ तिमी गाउँ र शहरको निर्मम तुलना गर्नुपर्‍यो भने ? अचेल गाउँमा सुनाखरी पाइँदैन । गाउँलेले आफ्नो प्राकृतिक सौन्दर्य जसोतसो धानेका छन् । गाउँमा जिपलाइन खुलेका छन् र चलेका पनि छन् । तर, गाउँका कति जनाले यो जिपलाइनको ‘लुत्फ’ उठाएका होलान् ?

तिमी ज्ञानी छौ । ज्ञानी भएपछि मानिस अलिकति अभिमानी हुन्छ । अलिकति स्वाभिमानी पनि हुन्छ । तिमीमा आफूले मात्र जानेको भाव छैन । जो जति धेरै जान्दछन्, ती त्यति नै धेरै चिप्लिन्छन् । यो हाम्रो देशको चलन हो । हामीले आठ हजार वर्ष पुरानो सभ्यता र संस्कृतिको विसात थामेका छौं । हामी अहिलेसम्म पनि दिनहुँ काल भैरवलाई जल चढाउँदैछौं । हनुमानढोका कुरेर बसेका परेवालाई दाना खुवाउँदैछौं । राजदरबारको ढोकामा पहरेदारी गरेर बसेका पवनपुत्र हनुमानजीलाई मोतीचूरको लड्डु चढाउँदैछौं ।

समय घर्किंदो छ । म शायर ‘मोजी’ को शायरी सम्झिँदै छु :

‘दिल के आइने में है तस्वीर–ए–यार, जब जरा गर्धन झुकाली देखली ।’