‘मोहनराज, ध्रुवचन्द्रहरू पुस्तक पाचनमा प्रवीण रहेछन्’

कहीँकतै दुर्लभ साहित्यिक पुस्तक चाहिएमा कि शिव रेग्मी कि त रोचक घिमिरे (रोचक पुस्तक सदन) कहाँ जानू भनेर मदनमणि दीक्षितले विगतमा भन्ने गरेको म सम्झन्छु । त्यो पुस्तक सदन अझै जीवितै छ ?

यो सन्दर्भ आउनासाथ पुस्तकप्रतिको प्रेम र लगावको इतिहास म सम्झन्छु । मेरो बुबा सोमनाथ घिमिरे (व्यास) सँग रहेको संस्कृत साहित्यको प्रेम र यस्तै साहित्यिक–प्राज्ञिक किताब घरमा राख्ने बानीले मलाई पनि यतैतिर तान्यो । बुबा हरदिन भन्नुहुन्थ्यो– ‘पुस्तक जतन गरेर राख्नुपर्छ, थुक लगाएर पाना पल्टाउनु हुँदैन । पुस्तक सरस्वती हुन्, यिनलाई ढोग्नुपर्छ । अरूका पुस्तक ल्याएको छ भने त झन् चनाखो हुनुपर्छ, जस्तो ल्याएको छ त्यस्तै फिर्ता गर्नुपर्छ, हराउनु हुँदैन । पुस्तक चोर्नु हुँदैन, चोरिनबाट जोगाउनुपर्छ ।’

यही मन्त्र मनमा राखेर मैले २०१४ सालदेखि घरमै रोचक पुस्तक सदन खोलेको थिएँ । पछि यसैलाई रोचक संग्रहालय पनि भनियो । यहाँ ५ हजारभन्दा बढी पुस्तक अझै होलान् । तर, यसभित्रका कतिपय दुर्लभ र आफूले रुचाएका पुस्तक आज छैनन् । कति हराए, कति चोरिए, कति आफ्नै साथी–सर्कलका मनमिल्ती लेखकहरूले हाकाहाकी पचाएर छाडे ।

२०६४ सालमा निस्किएको ‘मिर्मिरे’ पत्रिकाको निबन्ध विशेषांकमा तपाईंले यस्तै पुस्तकप्रेमी र पचाउन सिपालुहरूमाथि चिन्ता/चिन्तन गर्नुभएको रहेछ । तर, पुस्तक हडप्ने/पचाउनेहरूलाई ‘चोर’ नभनीकन किन विनयी भएर ‘पुस्तक पाचन प्रवीण’ उपमा दिनुभएको हो ?

होइन, यसरी ठाडै तुलना गर्ने खालका चोर होइनन् यी । चोर भन्दैमा धनसम्पत्ति, भाँडाबर्तन वा नगद चोर्ने तह (स्तर) का दुलेचोर होइनन् यी । मेरो विवेकले यिनलाई सीधै ‘चोर’ भन्न मिल्दैनजस्तो लाग्यो, बरु यी त विद्या र ज्ञानका भोका हुन् । अथवा, सधैं भोको नरहे पनि पुस्तक चोर्ने यो आदतलाई म ‘मनोरोग’ भन्ठान्छु । यसकारण तहगत रूपमा अलिक विशिष्ट चोर भएकाले सम्मान गरेरै ‘पुस्तक पाचन प्रवीण’ भनेको हुँ । अर्कातिर विदेशमा कुनै नेपाली राजदूतले पुस्तक चोरेको वा यहीँ कीर्तिपुर (त्रिवि) पुस्तकालय वा नेपाल–भारत सांस्कृतिक केन्द्रको पुस्तकालयबाट पुस्तक उठाएको खबर आइरहन्छ । यी चोरहरू सबै जना अध्ययनशील/अध्येता कहाँ होलान् र ? यसकारण पुस्तक चोर्ने आदत भनेको एउटा ‘मनोरोग’ नै हो भन्ने मलाई लाग्छ ।

कुनै गहिरो सम्पर्क वा ‘चोर समात्ने आधार नभैकन’ किन आफ्नो संग्रहालयमा प्रवेश दिनुभएको त ? यो त थैली खुला राखेर मेरो नगद–जिन्सी चोरियो भनेजस्तो भएन र ?

एउटा चिनेकै लेखक, साथी, प्राध्यापकले ‘पुस्तक पाचन’ गर्ला भनेर कसरी पत्याउने ? मसँग यस्ता अनेक प्रसंग छन् । बनारसबाट पढेर आएपछि झापा, भद्रपुरमा नेपाली साहित्य प्राध्यापनमा लागेका एक प्राध्यापकलाई म सम्झिरहेको छु । पछि कीर्तिपुरमा सरुवा भएपछि उनी मेरो संगतमा आए । उनले ‘रचना’ पत्रिकामा आधुनिक नेपाली कविताको शृङ्खलामाथि लेख्न चाहेको र यसका लागि अहिलेसम्मका नेपाली कविताका विशेषांक, पुस्तक वा पत्रिका चाहिएको कुरा सुनाए । मैले पनि आफूसँग भएका र पाएका ‘रचना’, ‘रूपरेखा’, ‘मुकुट’ ‘साझा कविता’ र अरू पत्रपत्रिकाका कविता विशेषांकहरू खोजबिन गरेर जुटको झोला भरेरै जिम्मा लगाएँ । आफूले दिएका सामग्रीको सूची बनाएर ‘काम सकिएपछि फर्काउनुहोला’ पनि भनेका थिएँ । त्यसको केही महिनामा ‘रचना’ मा उनको एउटा लेख पनि आयो, तर त्यसपछि ती प्राध्यापक पनि गायब, लेख–शृङ्खला पनि गायब !

कहिलेकाहीँ कतै साहित्यिक समारोह वा बाटैमा भेट हुँदा म सम्झाउँथे– खोइ त मेरो सामग्री भनेर । उनी अन्कनाउँदै भन्थे, ‘तपाईंले मलाई दिएका किताब, पत्रिका के–के हुन्, कताकति मिसमास भयो । बरु सूची भए पाऊँ न ।’ अनि मैले सूची पनि बुझाएँ । तर, अहँ कहिल्यै ती दुर्लभ सामग्री फर्किएनन् । ती प्राध्यापकले पछि मदन पुरस्कार (वैकुण्ठ एक्सप्रेस) पनि पाए, उनी असल मिजासका समालोचक भनेर कहलिए । आज यो धर्तीमा ती प्राध्यापक, लेखक छैनन् । तर, आफ्नो पुस्तकालयमा रोजेखोजेका कविताका पुस्तक नपाइरहेका बेला म श्रद्धावत् ती प्राध्यापकलाई सम्झन्छु, ती थिए–प्राध्यापक मोहनराज शर्मा ।

‘आख्यान पुरुष’ (आपु) भनेर कहलिएका ध्रुवचन्द्र गौतमलाई पनि तपाईंले यस्तै ‘बात’ लगाउँदै आउनुभएको रहेछ । फेरि आफूले त त्यो लगिएको पुस्तक धेरैअघि फर्काएको स्पष्टीकरण दिनुभएको छ नि ?

यो ‘बात’ लागेको कुरा सही हो । तर, आपुले मबाट लगेको किताब आपुसँग ५४ वर्षसम्म राखेर मात्रै फर्काएका हुन्, यसकारण यो विषय लामो समय गलफत्तीमा आइरह्यो । यसको पृष्ठभूमि रोचक छ, भुल्नै नसकिने । धर्मवीर भारतीसहितले सम्पादन गरेको पारिभाषिक शब्दावलीसहितको ‘हिन्दी साहित्य कोष’ निस्किएको चर्चा काठमाडौंसम्म आएको थियो । मैले भोटाहिटीमा गएर रत्न साहु (रत्न पुस्तक भण्डार) लाई अनुरोध गरेर त्यो ग्रन्थ बनारसबाट झिकाइमागें । यो २०२० सालको कुरा हो । ग्रन्थ आयो पनि । मैले त्यो किनेर (२५ रुपैयाँ भारु मूल्य) घरमा ल्याएँ । भाषा–साहित्यमा रुचि भएको र सरलीकृत हिन्दी साहित्यबारे ज्ञान बटुल्न खोज्ने मजस्ता पाठकका लागि त्यो ग्रन्थ अद्भुत थियो । तर, घरमा ग्रन्थ आएको ७/१० दिनमै मित्र ध्रुवचन्द्र मकहाँ आइपुगे । उनले ‘पढेर ल्याम्ला है’ भन्दै हिन्दी साहित्य कोषसहित ‘माधुरी’, ‘चित्रा’, ‘फिल्मफेयर’ जस्ता फिल्मी पत्रिकाहरू लिएर गए ।

तर, वर्षौं भयो– त्यो कोष फिर्ता भएन । म पुस्तक मागिरहन्थें, आपु म खोज्दै छु भनिरहन्थे । मैले मकहाँबाट पुस्तक लगेर नफर्काउने वा पचाउनेहरूको सूची तयार गरेकोबारे उनलाई जनाउ दिइसकेको थिएँ । पछि २०५५ पुसमा आएको ज्ञानगुन साहित्यको ‘रोचक घिमिरे : अक्षरको अभिवादन’ (सम्पादक : शेषराज शिवकोटी) मा आपुले लेखेका थिए– ‘रोचकजीसँग

आफ्ना पुस्तक पचाउनेहरूको लिस्ट छ रे ! त्यसमा मेरो नाउँ पनि सामेल गर्नुभएको छ रे । तर, म सधैं उहाँलाई भन्छु– केवल एउटा पुस्तकको कुरा हो मसित । त्यसकारण पचाउने र हराउनेमा अन्तर गर्नुपर्छ । तर, यसको टुंगो भने उहाँले अझै लगाउनुभएको छैन ।’

यसरी मित्रवत् अर्थमा आपु ‘जो चोर उसैको ठूलो स्वर’ बनाइरहेका थिए । हिन्दी कोषभित्रको सम्पूर्ण ज्ञानरस लिइसकेपछि र किताब थोत्रो (झन्डै झुत्रो) बनिसकेपछि ४ वर्षअघि मात्रै (२०१८ जनवरी १२) मा अरू कोही हुलाकीमार्फत यो कोष मलाई घर फर्काएका हुन् । हरेक पुस्तकको कुनोमा म आफ्नो हस्ताक्षर र पुस्तक किनिएको मिति लेख्ने गर्छु, त्यसअनुसार यो कोष मैले सन् १९६४ अक्टोबर १ मा खरिदेको रहेछु । यसरी ‘हिन्दी साहित्य कोष’ पनि एउटा ‘चोरी’ प्रकरणको गतिलो किस्सा बन्यो ।

तपाईंले ‘पुस्तक र पुस्तक पाचन प्रवीणता’ आलेखमा केही संकेत र चिनारीसहित अरू ‘चोर लेखकहरू’ बारे उल्लेख गर्नुभएको रहेछ नि !

हो, ‘भोजपुरबाट काठमाडौं झरेर गिटार बोक्दै अग्रज स्रष्टाहरूका चोटाकोठामा पुगी आफ्नो गायन चातुर्य देखाउने एक जना नवकवि’ भनेर संकेतमा लेखेको थिएँ । तिनै नवकविले धर्मबीर भारतीले हिन्दीमा अनुवाद गरेको विश्वबिख्यात कविको कविता संकलन ‘देशान्तर’ मबाट लगेका थिए, जुन मैले भर्खरै किनेको र पढ्न पाएकै थिइनँ । त्यो ‘देशान्तर’ पनि कहिल्यै फिर्ता भएन । ती कविसँगको भेटमा म किताब फिर्ता माग्थें, उनी लज्जित भएर माफी माग्थे । आफूले रोजेको प्रिय पुस्तक पचाएको सन्दर्भमा मैले लेखेको छु, ‘सबैसँग अति नम्रता र अति भद्रता देखाउने तिनको स्वभाव नाटकीय हो कि यथार्थ हो, छुट्याउन अप्ठ्यारै पर्छ कतिलाई त । यतिका बर्षपछि चिनारीको त्यो संकेत खुलाउँदै छु– ती पुस्तक पाचन प्रवीण नवकवि थिए मञ्जुल ।’

अरू भोजपुरे स्रष्टाहरूको पनि संकेतमा राम्रै व्याख्यान गर्नुभएको रहेछ !

हो, भोजपुरबाटै काठमाडौं आएर भैरव अर्यालसहितसँग निकटतम सम्बन्ध राख्ने अर्का एक कवि थिए । उनी पनि मेरो पुस्तकालयमा नियमित आइरहन्थे । उनले एक दिन मेरो संग्रहबाट आफ्नो रुचिअनुसार ‘फ्रायड यौन मनोविश्लेषण’ नामको हिन्दी पुस्तक उठाएर हिँडेका थिए, त्यहाँबाट उनी हिँडेका हिँड्यै भए । पछि गएर ती कविसँग भेटघाट, सम्बन्ध, बातचित त चलिरह्यो तर, फ्रायड पुस्तक कहिल्यै घर फिरेन । ती भोजपुरे प्रतिभा थिए– कवि शैलेन्द्र साकार ।

यसरी तपाईंको पुस्तक–पुस्तकालय स्मृतिमा यति धेरै ‘पाचन प्रवीण’ रहेको तथ्य रहेछ । आफैं सम्झेर, कृतज्ञ भएर पुस्तक फर्काउन आउने कोही छैनन् ?

विगतदेखिको संगतमा भैरव अर्याल, कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान, श्यामप्रसाद शर्मा, रमेश विकल, मोहनहिंमाशु थापा, दयाराम श्रेष्ठ, कुमारबहादुर जोशी, जगदीश घिमिरे, शिव रेग्मी, कुलचन्द्र कोइराला, गुमानसिंह चाम्लिङ आदि लेखक–अध्येताले मबाट पुस्तक/पत्रिका लैजान्थे, जतन गरेर पढ्थे । अनि काम सकिएपछि इमानदारीपूर्वक फर्काउँथे पनि ।

एकपटक मेरो पुस्तकालयबाट ‘रूपरेखा’ को एक वर्ष (२०२४) को बाइन्डिङ फाइल नै हरायो । कसले लग्यो–लग्यो, फेलै परेन । अनेक खोजी गरिहेरें, सम्भावित पचाउने–लुकाउनेहरूकहाँ छड्के गरें । तर, भेटिएन । त्यो हराएको वर्षौंवर्षपछि एक दिन एक जना प्राध्यापक आए मकहाँ । ती महोदयले झोलाबाट झिकेर त्यो बाइन्डिङ फाइल बुझाउँदै भने, ‘हेर्नुस् न, प्राध्यापन क्रममा लमजुङ, जनकपुर, काठमाडौं हुँदै केकता पुगियो । अस्ति भर्खरै बुइँगलमा राखेको पुरानो ट्यांका खोलेर हेर्दा तपाईंको हस्ताक्षर भएको रूपरेखा बाइन्डिङ भेटियो । त्यही भएर म आज पुर्‍याउन आएको... ।’

यसरी आफ्नो पुस्तकालयबाट हराएको अमूल्य पत्रिका झन्डै २५ वर्षपछि मैले फिर्ता पाएको क्षण म जीवनमै खुसी भएकोमध्ये एउटा हो । र, यसरी पुस्तक फर्काउने प्राध्यापक हुन्– श्याम दाहाल ।