बजाउने हात खोजिरहेछ ‘ङ’

सेताम्ये हिमालहरूबीच बसेको छ– हुम्लाको खम्गुङ अर्थात् खगाल गाउँ । हिउँले गाउँलाई सर्लक्कै ढाकेको छ । चारैतिर हिमाल र बीचमा गाउँ । हिमालहरूमा ठक्कर खाँदै–खाँदै गाउँमा गुन्जिरहन्छ– कर्णाली नदीको सुसेली ।

ताम्ये हिमालहरूबीच बसेको छ– हुम्लाको खम्गुङ अर्थात् खगाल गाउँ । हिउँले गाउँलाई सर्लक्कै ढाकेको छ । चारैतिर हिमाल र बीचमा गाउँ । हिमालहरूमा ठक्कर खाँदै–खाँदै गाउँमा गुन्जिरहन्छ– कर्णाली नदीको सुसेली ।

पहिले–पहिले आजका दिन गाउँ कार्चेन (उज्यालो हुनुपहिले उदाउने तारा) सँगै ब्युँझिन्थ्यो । हप्तादिन अघिदेखि नै मान्छेहरू डोको भरीभरी लुगा बोकेर छ्रर्युक (तातो पानी) जान्थे । दिनैभर लुगा धोएर साँझ मात्रै फर्किन्थे । दवा च्यु अर्थात् दसौं महिना (माघ) को छेवा च्याङा (१५ गते) का दिन बिहानैदेखि गाउँमा मानीको ङ (बाजा) बज्न सुरु हुन्थ्यो । कर्णाली ङ को तालमा नाच्दै–नाच्दै बग्थ्यो । कर्णालीको सुसेलीसँगै लिङ्स्याङको तिखो ध्वनि वरिपरिका हिमालहरूमा ठोक्किएर गुन्जिरहन्थ्यो । लाग्थ्यो, हिमालहरू पनि मानीमा रमाइरहेका छन् । गाउँमा अर्कै रौनक छाउँथ्यो । तर, अहिले गाउँमा त्यो रौनक छैन । उस्तो चहलपहल पनि छैन । मात्र कर्णाली एकोहोरो सुसाइरहेको सुनिन्छ ।

६४ वर्षे बलबहादुर लामा टाक्तेल लतिर (हिमाल) हेरेर टोलाइरहेका थिए । उनी बेलाबेला घडी हेर्थे । लामो हाई काढेर भन्थे, ‘एक बज्न लागिसक्यो । अहिलेसम्म सुनसान छ– गाउँ ।’

बलबहादुर सम्झिन्छन्, ‘पहिले–पहिले मानीमा निकै रमाइलो हुन्थ्यो । हप्ता दिनपहिले पल्लो गाउँबाट माटो ल्याएर बाक (मुखौटो) बनाइन्थ्यो । मानी निकै पुरानो पर्व हो ।’ यो ठाउँमा कहिलेदेखि बस्ती बस्यो, त्यसको लिखित अभिलेख त छैन, तर यहाँ बस्ती बसेदेखि नै गाउँलेहरूले मानी मान्दै आएका छन् । यहाँको रलिङ गुम्बाको स्थापना पन्ध्रौं शताब्दीमा भएको अनुमान छ । सुरुमा रलिङ गुम्बाको रिम्पोछे खम्गुङमा बस्न आएको र पछि यहाँबाट उडेर रलिङमा बसेको भन्ने मान्यता छ । अर्थात् पन्ध्रौं शताब्दीभन्दा अघिदेखि नै मानी मान्दै आएका थिए यहाँका पुर्खाहरूले ।

मानी

भोत/लामाहरू दवा च्यु अर्थात् दसौं महिनाको छेवा च्याङादेखि तीन दिनसम्म मानी पर्व मनाउँछन् । पहिलो दिन दिउँसो गुम्बामा पूजा गरिन्छ । पूजापछि तोङरमा (मानी नाच्ने सार्वजनिक जग्गा) गाउँका सबै मान्छे जम्मा भएर सम्दुल (भूमि पूजा) गरी मानीको सुरुवात गरिन्छ । गाउँका बूढापाकाहरू चारदिशालाई छ्याङ चढाउँछन् । मानी सुरु हुनु दुई महिनाअघि नै चार जना मानीका ङ्याँर्व (अगुवा) हरू गाउँलेका घर–घर पुगेर चिनु उठाएर छ्याङ बनाउँछन् । ङ्याँर्वहरू प्रत्येक वर्ष फेरिन्छन् । पहिलेदेखि चलिआएको ह्युल्ठिम (नियम) अनुसार ङ्याँर्वहरू फेर्ने चलन छ ।

दोस्रो दिन बिहानैदेखि मान्छेहरू तोङरमा जम्मा भएर छ्याङ खान्छन् । मानी हेर्नेहरू वरिपरि बस्छन् । नाच्ने बाक्प (मानी नाच्ने मान्छे) हरू ङको तालमा ताल मिलाएर गालो घेरा बनाएर नाच्छन् । सबै बाक्पहरूको अनुहार रुमाल, खादा वा अरू पातलो कपडाले छोपिएको हुन्छ । पहिले–पहिले बाक्पहरू माटोको बाक बनाएर लगाउँथे । अहिले माटाको बाक बनाउने पनि कोही छैनन् ।

तोङर जाने बाटोतिर हेर्दै बलबहादुर भन्छन्, ‘मानी विशेषगरी सातथरीका नाच नाचेर मनाइन्थ्यो– बाक्प, ङाव, खिरागोन्बो, लामो, सिर्क्या, लाक्फिलोक र लालोङ । मानीको पहिलो र दोस्रो दिन बिहानैदेखि बाक्प र लाक्फिलोक नाचिन्थ्यो । तेस्रो दिन पनि बाक्प र लाक्फिलोक नै नाच्ने चलन थियो । बाक्प र लाक्फिलोक नाचिसकेपछि बेलुका ङाँव, सिर्क्यां, लामों र खिरागोन्बो नाचिन्थ्यो । लामो र ङावबीच लामो समय युद्ध हुन्थ्यो । ङाव आफ्नो तरबारले लामोलाई मर्न खोज्थ्यो । लामो धनुले ङावलाई हान्थ्यो । अन्तिममा युद्ध ङावले जित्थ्यो । लामो र ङावको युद्धपछि खिरागोन्बोले चार दिशा पुकार्थे । गाउँमा नराम्रा घटना नघटून्, रोग नलागोस्, अनिकाल नलागोस् र खेतीपाती राम्रो होस् भनेर भूमिको पूजा गरेर मानी सकिन्थ्यो । मानीको नाचहरू सकेपछि बेलुका महिला–पुरुषहरू राम्रा गहना लगाएर लालोङ नाच्थे ।’

तर, अहिले पहिलेजस्तो छैन मानी । मानीको सबै नाच ङको तालअनुसार नाचिन्छ । ङ बजाउने सिपालु ङर्त्वा (ङ बजाउने मान्छे) हरू मरेर गए । अहिले गाउँमा सिपालु ङर्त्वा छैनन् । ङर्त्वा र गीत गाउन जान्ने मान्छे नभएपछि लालोङ पनि हराएर गयो । अहिले बाक्प र लाक्फिलोक मात्र नाच्छन् यहाँ । अरू नाच पनि हराउँदै जाने क्रममा छ ।

पहिले हिमालमा कृषि र भेडाबाख्रा पालनबाहेक जीविकोपार्जनको अरू माध्यम थिएन । गाईगोरु, भेडाबाख्रालाई रोग नलागोस्, अनिकाल नलागोस् भनि चारदिशा पुकारेर सम्दुल गरिन्थ्यो । अहिले जीविकोपार्जनका अनेक माध्यम खुलेका छन् । समयसँगै जीविकोपार्जनमा आएको परिवर्तनले चाडपर्वमा पनि परिर्वतन ल्यायो । समाजमा आएको बदलावका विभिन्न कारण गीतहरू पुस्तान्तरण हुन सकेनन् । गीत र ङहरू पुस्तान्तरण हुन नसकेपछि मानी पनि बिस्तारै हराउँदै गयो ।

स्वतन्त्रताको पर्व

मानीलाई रमाइलो गर्ने पर्वका रूपमा मात्रै हेर्न मिल्दैन । स्वतन्त्रताको चाडपर्व पनि भनिन्छ– मानीलाई । मानीमा नाच्दा, स्याप्रु खेल्दा, ठट्टा गर्दा कोही पनि रिसाउन पाइँदैन । तर, पहिले–पहिले त्यो स्वतन्त्रता महिलाहरूका हकमा लागू हुन्थेन । ‘स्वतन्त्रताको चाड’ मा पुरुषजस्तै स्वतन्त्र भएर नाच्ने, स्वतन्त्रता उपभोग गर्ने स्वतन्त्रता महिलाहरूलाई थिएन । महिलाहरू मानीमा बाक्प नाच्न पाउँदैनथे । महिलाहरू बाक्प नाच्दा गाउँमा अपशकुन हुन्छ भनिन्थ्यो । गाउँका बूढाहरू/पुरुषहरू भन्थे, ‘इज्जत नभएकी महिलाले मात्रै बाक्प नाच्छन् ।’ ऊबेला संस्कारका नाममा महिलाको यौनिकतामाथि नियन्त्रण गरिन्थ्यो । परिवार र समाजको कथित इज्जतका लागि महिलाहरूको स्वतन्त्रता कैद थियो । आदिवासी–जनजाति महिला केन्द्रित धेरैजसो लेखबाट ‘जनजाति महिलाहरूमा लैंगिक विभेद कम छ’ भन्ने भाष्य निर्माण भएको छ ।

आदिवासी–जनजाति महिलाहरूले सम्बन्धविच्छेद, पुनर्विवाह जीवनसाथी र प्रेमी छान्नेलगायतका विषयमा निर्णय गर्ने अधिकार राख्छन् । प्रेम र यौनका विषयमा पनि आफ्ना विचार अभिव्यक्त गर्छन् । तर, आदिवासी–जनजाति समुदायमा पनि यौन, प्रेम, स्वतन्त्रता उपभोग र मनोञ्जनको अभ्यास फरक–फरक छ । विविधतायुक्त संस्कार, संस्कृति, फरक–फरक जीवनशैली र आर्थिक, राजनीतिक अवस्था पनि फरकफरक भेटिन्छ । उनीहरूको सवाल, समस्या र पहिचान पनि फरक छन् । फरक सवाल, समस्या र पहिचानको चर्चा, परिचर्चा कमै भएको छ ।

महिला सङ्घर्ष

बाक्प कुर्दाकुर्दै दुई बज्न लागेको थियो । बल्ल ङ र लिङ्स्याङको आवाज आउन थाल्यो । हामी तोङर पुग्दा आठ/नौ जना बाक्पहरू नाच्दै थिए । त्यसमा पुरुषहरू मात्र थिएनन्, महिलाहरू पनि थिए । हिमाली गाउँको प्राकृतिक सुन्दरतालाई अझ सुन्दर बनाएको थियो त्यो दृश्यले । तर, त्यो सुन्दर दृश्यको बाटो त्यत्ति सुन्दर थिएन । सुरुसुरुमा महिलाहरूले बाक्प नाच्दा परम्परा, समाजले अस्वीकार गरिदियो ।

बाक्प हेर्दै गरेकी ७४ वर्षीय एक एपी (बजै) लाई आफूले जीवनभरि बाक्प नाचेको कहिल्यै सम्झना छैन । भन्छिन्, ‘महिलाहरूले बाक्प नाच्दा गाउँमा राम्रो हुँदैन भन्थे । अहिले महिलाहरू पनि बाक्प नाच्छन्, लाक्फिलोक पनि नाच्छन् । खै त केही नराम्रो भएको छैन ।’ त्यो सुन्दर नाचको दृश्य महिलाहरूले परम्परा, संस्कार, संस्कृति र समाजसँग गरेको एउटा सुन्दर विद्रोह हो । अनि त्यो विद्रोही महिलाहरूको सुन्दर प्रतिरोधी चेतना पनि हो ।