हुम्लामा ठूल्ठूला घर बनेका थिए । नयाँ होटल र मोबाइल पसल खुलेका थिए । तर, ०५६ सालमा खुलेको रत्ना कुमारी हाइभिजन हलको ढोका सधैंका लागि बन्द थियो ।

हिउँ उसलाई रमाइलो लाग्ला जसलाई चिसो मौसमसँग लड्नुपर्दैन । मोटो ज्याकेट लगाएर हिउँमाथि उभिएर एंगल–एंगलका फोटो खिच्न रुचि हुनेहरूलाई हिउँ रमाइलो लाग्ला ! तर, हिउँले खाएर सुन्निएका औंलाहरूलाई हिउँ कसरी रमाइलो लाग्न सक्छ ? आधा पेट खाएर चिसो गोठमा बसेका मान्छेहरूलाई हिउँ कसरी रमाइलो लाग्छ ? माटोले छाएको घरको छानाबाट तप्पतप्प पानी चुहिँदाको त्यो कर्कश आवाज रोमान्टिक कसरी हुन सक्छ ? वास्तवमा आम–मान्ठका लागि हिउँ ‘रमाइलो’ थोक होइन, उनीहरूका लागि हिउँ केवल हिउँ हो । हाम्रा खेतीप्रणाली–पानीका स्रोतहरू हिउँदको हिउँ र बर्खाको पानीमा निर्भर हुने भएकाले हिउँ हाम्रालागि महत्त्वपूर्णचाहिँ छ ।

२०६५ को एक दिन, घमाइलो थियो । ङ्यो काङ्बसँगै सिमकोट लाग्ना आइपुगेको थिएँ । सिफो हिमाल हिउँको अँगालोमा चुपचाप निदाएको थियो । घाम लागेपछि पग्लेको हिउँमा लोट्दै–लोट्दै ६ घण्टा उकालो–ओरालो हिँडेर चामल निकाल्न आइपुगेको थिएँ– सिमकोट । टलक्कै टल्किएको थियो हिउँ र सिमकोट बजारका घरमा छाएका जस्तापाताहरू– आँखै तिर्मिराउने गरी । गोठमा बस्दाबस्दै हुक्केका गाईवस्तु धेरै दिनपछि लागेको घाममा रमाइरहेका थिए । चराचुरुंगी हिउँ पग्लेका ठाउँमा चारो खोज्दै थिए, चुच्चाले । बर्खामा घुँडा–घुँडासम्म पुग्ने खोलाहरू पनि यो हिउँदमा जमेर टक्क अडिएको थियो । मानौं जमिनमुनिबाट कसैले खोलालाई च्याप्पै समातिराखेको छ ।

बिहानै दाउरा बेच्न आएका मान्ठहरू कठ्यांग्रिएका हातलाई काखीमा लुकाएर घर फर्किंदै थिए । कोही हिउँमा लोट्दै–लोट्दै दाउरा बेच्न सिमकोट बजारतिर गइरहेका थिए । फुपू र म एउटा थाक्पा र रित्तो थैलो काखी च्यापि खाद्य संस्थान पुग्यौं । त्यतिबेला एयरपोर्टभित्रबाटै तल्लो र माथ्लो बजार आउजाउ गर्न मिल्थ्यो । खाद्य संस्थान नजिकिँदै गर्दा अम्तै भीड देखियो ।

खाद्य संस्थानको ढोका खोल्नुअघि नै अम्तै मान्ठ लाइनमा बसिसकेका थिए । म पनि फुपूसँगै हतपत्त चामलको लाइनमा बसें । अधिकांश मान्ठले हातमा रित्तो थैलो बोकेका थिए । चामलको चिट पाएका मान्ठहरू परैबाट चिनिन्थे । उनीहरू पटक–पटक खल्ती छाम्थे । चिट हराइजाला भन्ने चिन्ता जो थियो । मान्ठहरूको हल्लाले नजिकैको धुपीको रूखमा बसेको ढुकुरको जोडी भुर्र रानीवन जंगलतिर उडे । भुर्र उडेको ढुकुरसँगै धुपीको रूखबाट हिउँका डल्लाहरू हाँगा–हाँगामा ठक्कर खाँदै झरनाको पानीजस्तै गरि भुइँमा झर्‍यो ।

पहुँच हुनेहरू लाइन नबसेरै सीधै चामलका बोरा काँध हालेर निस्किन्थे । पहुँच नहुनेहरू पालो पर्खेको पर्खै थिए । हिउँमा उभिँदा–उभिँदै खुट्टा पनि हिउँझैं चिसो भइसकेको थियो । त्यतिबेला अहिलेझैं सिमकोट बजारमा चामल किन्न पाइँदैनथ्यो । भात हाम्रा लागि कहिलेकाहीँ आउने चाडपर्वजस्तै थियो, तर स्वाद बिग्रेको जिब्रोले जहिले पनि भात खोज्ने ! हुम्लामा कहिलेदेखि खाद्य संस्थानले चामल बाँड्न सुरु गर्‍यो, थाहा छैन् । तर, चामल आएपछि चामलसँग साट्न सिमी मात्रै रोपेर मानिसले अन्य बालीहरू (लरे, मर्सी) कम लगाउन थाले । यसरी त्यहाँका अम्तै रैथाने बाली लोप हुने अवस्थामा छ ।

घाम छेवैको धुपीको रूखमाथि अड्किएको थियो । हाम्रो पालो आएकै थिएन । सिंगो हुम्लाका मान्ठ उर्लिएर आएजस्तै भीड देखिन्थ्यो । लाइन झन्–झन् लम्बिँदै गइरहेको थियो । रित्तो थैलो बोकेका मान्ठहरू हतारमा देखिन्थे । अम्तै भीड ढोका वरपर झुम्मिएका थिए । लाइन केही सरेपछि भित्रबाट चामल सकिएको जानकारी आएको थियो । रित्तो थैलो बोकेर आएका मान्ठ रित्तै थैलो काखी च्यापेर घर फर्किन थाले । हामी पनि थाक्पा र थैलो बोकेर भीडमै मिसियौं । अब घाम धुपीको रुखभन्दा अलि पर पुगिसकेको थियो । हिउँमा लड्दै–लड्दै त्यति दुःख गरेर आउँदा पनि चामल नपाएकोमा फुपूको अनुहारमा गाढा अँध्यारो छाएको थियो । कठ््याङग्रिँदो हिउँसँग लड्नु नपर्नेहरूले यि दुःख महसुस गर्नै सक्दैनन् । हिउँ साँच्चै कहालीलाग्दो हुन्छ ।

...

एयरपोर्ट गेटनेर पुगेपछि फुपूको अनुहार अचानक उज्यालियो । छेवैको माटोले छाएको एकतले घरतिर तान्दै फुपूले भन्नुभयो, ‘टीभी तारु डो !’ (टीभी हेर्न जाऔं) । टीभीबारे सुनेकी त थिएँ, तर कहिल्यै हेरेकी थिइनँ । खाद्य संस्थान र एयरपोर्टबीच टिनले छाइएका चार/पाँचवटा दुईतले घरहरू थिए । ती घरबीच माटोले छाएको एकतले घरबाहिर एउटा सानो बोर्डमा लेखिएको थियो— रत्नाकुमारी हाइभिजन हल–२०५६ । केही डर, केही उत्सुकता बोकेर फुपूसँग म ठूलो टीभी हेर्न गएँ । हिउँको चम्किलो उज्यालोबाट भित्र पसेकाले सुरुमा केही देखिनँ । बिस्तारै धमिला आकृतिहरू मधुरो प्रकाशसँगै प्रस्ट हुँदै आए । मधुरो उज्यालोमा मान्ठहरू चुपचाप भुइँमा बसेर अगाडि हेरिरहेका थिए । लाग्थ्यो, ती मान्ठ हिउँमा टक्क अडिएका अग्ला–होचा हिमाल हुन् । सन्नाटालाई चिरेर कतैबाट चर्को आवाज आइरह्यो । चर्को आवाजसँगै आकाशमा बिजुली चम्केजस्तो झलक्क उज्यालो आयो । यता डरले मैले फुपूको हात च्याप्प समातेँ । फिल्म सुरु भएपछि मेरो उत्सुकता हरायो, आफूभित्रको डर मात्रै बाँकी रह्यो । फुपूको हात समातेर चुपचाप बसिरहें । चुप बस्नुबाहेक अरू उपाय पनि त थिएन । भाषा नबुझेपछि मलाई फिल्म रमाइलो लागेन । अरू मान्ठ कहिले हाँस्थे, कहिले जोडजोडले कराउँथे । मचाहिँ मूर्तिझैं चुपचाप थिएँ । उसो त मलाई अलिअलि नेपाली भाषा आउँथ्यो, तर फिल्ममा बोलेको केही पनि बुझिनँ ।

लगभग मैले एक निद्रा आँखा चिम्लेर बसेपछि मान्ठहरू बाहिर जान थाले । बल्ल बाहिर जान पाइनेमा खुसी लागेको थियो । प्रायः मान्ठ गइसक्दा पनि फुपू भुँइबाट उठ्नुभएन । हात तान्दा पो थाहा भयो— फुपू पनि भाषा नबुझेर सुत्नुभएको रहेछ । त्यसपछि हामी बाँकी फिल्म हेर्न भित्र गएनौं । भोलिपल्ट फुपू र म हिउँमा चिप्लिँदै–चिप्लिँदै रित्तो थैलो बोकेर घर फर्कियौं । अरू बेला उकालो चढ्दा कहिले ओरालो बाटो आउला जस्तो लाग्थ्यो, तर त्यस दिन कहिल्यै ओरालो बाटो हिँड्न नपरोस्जस्तो लागेको थियो । हामीले लगाएको ग्येमी

(ताक्लाकोट) जुत्ताको रेखा मेटिइसकेको थियो । रेखा मेटिएको ग्येमी जुत्ता हिउँमा धेरै चिप्लिन्थ्यो । हिउँमाथि बसेर दुवै हात टेकेर ओरालो बाटो पार गर्‍यौं । वास्तवमा हिउँ परबाट हेर्नेका लागि जति सुन्दर हुन्छ, त्योभन्दा कैयौं गुणा कष्टकर हुन्छ हिउँ भोग्नेहरूका लागि ।

...

यसरी मैले पहिलोपटक फिल्म हेरेकी थिएँ । भनिन्छ नि पहिलोपटक गरिएका तमाम कुरा प्रिय हुन्छन् । सायद त्यसैले मैले त्यो फिल्मको नाम कहिल्यै बिर्सिनँ– तृप्ति नाडकर, भुवन केसी, डैनी डेन्जोंगपा र मुरलीधर अभिनीत ‘साइनो ।’ केही नबुझे पनि साइनोसँग यसरी पहिलोपटक साइनो जोडिएको थियो । फर्केर हेर्दा लाग्छ, म त भाषिक प्रतिबन्धमा पो परेको रहेछु । राज्यसत्ताको ‘एक राष्ट्र–एक भाषा’ नीतिअन्तर्गत नेपाली भाषाको प्रयोग सबै महत्त्वपूर्ण क्षेत्रमा लागू गरिएकाले गैर–नेपालीभाषीलाई (मातृभाषी) राजनीतिक, आर्थिक, शैक्षिक क्षेत्रमा पछाडि पारिएको हो । राज्यसत्ताले लामो समयदेखि थोपर्दै आएको यस्तो नीतिका कारण धेरै मातृभाषा लोप भए । यस्तो खालको नीति गैरनेपाली भाषाभाषीमाथि गरिएको डरलाग्दो अपमान हो । २०४५ फागुन २९ गते प्रदर्शन भएको ‘साइनो’ फिल्म हुम्लामा २० वर्षपछि प्रवेश गरेको रहेछ । यसबाट पनि सजिलै अनुमान लगाउन सकिन्छ राजनीतिक, आर्थिक, शैक्षिक क्षेत्रसँगै अन्य क्षेत्रमा पनि हुम्ला कति पछाडि छ ।

तीन वर्षअघि हुम्ला जाँदा घुम्दै–घुम्दै तल्लो बजार पुगेकी थिएँ । तल्लोबजार निकै बदलिएको थियो । नयाँ कार्यालय थपिएका थिए । ठूल्ठूला घर बनेका थिए । नयाँ होटल, मोबाइल पसल खुलेका थिए । तर, २०५६ सालमा रत्ना कुमारी चन्दले स्थापना गरेको रत्नाकुमारी हाइभिजन हलको ढोका भने बन्द थियो ।