हेमा, लतिका, लता
गोवामा एउटा मन्दिर थियो— मंगेश मन्दिर । मंग+ईश . मंगेश । मंगेश मन्दिरको वा देवताको नाउँमा त्यहाँ एउटा गाउँ बस्यो— मंगेशी । सम्भावना यो पनि छ कि, गाउँ मंगेशी पहिल्यैदेखि थियो । मंगेशी ग्राम–वासीहरूले कुनै कालमा त्यो मन्दिर बनाएको अथवा महादेवको मूर्ति प्रकट भएकाले, गाउँलेहरूले मन्दिर बनाए र पूजा गर्न थाले । कहिलेदेखि, यो ज्ञात छैन । मंगेशी गाउँका निवासी भन्थे, अति प्राचीनकालमा । त्यसका पुजारी हुन्थे, एक पुजारीको सेखपछि उसको सन्तान पुजारी बन्थ्यो । त्यसरी कुनै बखत एक पुजारीको एक पुत्र जन्म्यो— दीनानाथ ।
पुजारी देवताको पूजन र भजन–कीर्तन पनि गर्थे । गाउँमा सबै मराठीभाषी थिए, भजन–कीर्तन पनि मराठीमै हुन्थ्यो । दीनानाथ पुजारीका पुत्र भएपनि आफू पुजारी भएनन् । अन्य छोराहरूले पूजाआजा सम्हाले । सम्भवतः पिताको मृत्यु भएपछि पारिवारिक कारणले दीनानाथ आफ्नी पत्नी शेवन्तीलाई लिएर इन्दौर सरे, महाराष्ट्रबाट मध्य प्रदेश । दीनानाथको रुचि भने गायनमा देखियो, जसले शास्त्रीय संगीत समेत सिकिसकेका थिए ।
पछि आफ्नो भाग्य फल्छ कि भनेर उनले इन्दौरबाट बम्बई सर्ने योजना तय गरे । तर, इन्दौर छँदै उनकी पत्नी शेवन्ती गर्भवती भइसकेकी थिइन् । त्यही भएर उनले प्रसवसम्म पर्खिने अठोट गरे । आर्थिक दृष्टिले मध्यमवर्गीय दीनानाथको परिवारमा पहिलोपटक एक सन्तानको जन्म भएको थियो, सन् १९२९ मा । ती कन्याको नाउँ राखियो— हेमा । त्यसपछि नै दीनानाथ श्रीमती शेवन्ती र छोरी हेमा च्यापेर बम्बई सरे । बम्बई गएर उनी नाटकमा काम गर्न थाले, शास्त्रीय संगीतको शिक्षा दिन थाले । मंगेशी गाउँबाट आएकाले उनको थर भयो— मंगेशकर अर्थात, मास्टर दीनानाथ मंगेशकर । यसरी छोरीको नाउँ भयो— हेमा मंगेशकर ।
नभन्दै दीनानाथ मंगेशकरलाई बम्बई फाप्न सुरु भयो, उनले आफ्नै थिएटर कम्पनी खोले । उनी गायनका धुरन्धर प्रतिभा थिए । प्रसिद्ध भए सुरुमा, त्यसपछि प्रख्यात भए । नाउँ सर्वत्र चल्न थालेपछि उनका मित्र बने, शिष्य बने । यसरी उनको गुजारा पनि राम्रै चल्न थाल्यो । छोरी हेमाको जन्म उनका लागि लच्छिनको साबित भयो । आफ्ना बाबुको संगीतको रियाज हेमा शिशु बेलैदेखि सुन्थिन्, ध्यानपूर्वक । कहिलेकाहीँ उनले पिता सँगसँगै ओठ पनि चलाउँथिन्, गुनगुनाएझैं । हेमाकी आमा शेवन्ती खाँटी मराठी संस्कारकी थिइन् । उनी पारीवाला सेतो धोती मराठी गाउँले किसिमले लगाउँथिन् । पुना, बम्बईमा मैले पनि त्यस्ता महिला प्रशस्तै देखेको छु । जस्तो माछा बेच्ने केटीहरू रङविरङका धोती लगाएर र धोतीका टुप्पो अघिल्तिरबाट पछिल्तिर लगेर कम्मरमा घुसार्थे । महाराष्ट्रका गाउँमा अझै त्यो परम्परागत चलन छ । तर, हेमाले आमाको शैली समातिनन् । उनी फ्रक लगाउन थालिन्, पछि धोती साधारण किसिमले लगाउँथिन् । हो, रङ भने आमाकै मन पराइन् उनले पनि— श्वेत धवल सारी । यसलाई सरस्वतीको वर्णन गर्दा ‘या शुभ्र वस्त्रावृतार’ भनिन्छ ।
एकदिन हेमा एक शास्त्रीय राग सुनिरहेकी थिइन्, दीनानाथका एक शिष्यले गाइरहेका थिए । एक्कासि पाँच वर्ष पनि नकाटेकी बालिकाले बीचैमा भनिन्— ‘तपाईंले गाएको रागमा यो गल्ती छ ।’
शिष्य वाल्ल पर्यो र भन्यो, ‘के गल्ती छ ?’
‘यो गल्ती छ । यो यसरी गाउनुपर्छ, सुन्नुस् ।’
हेमाले शिष्यलाई चकित पार्नेगरी त्यो राग सच्याएर सुनाइदिइन् । शिष्य बालिकाको सुरको ज्ञानमा नतमस्तक हुँदै डुब्यो ।
शिष्यले अति उत्सुक भएर सोधे— ‘तिमी को हौ र यहाँ कसरी आयौ ?’
‘म महान् शास्त्रीय गायक श्री दीनानाथ मंगेशकरकी पुत्री, सुश्री हेमा मंगेशकर हुँ ।’ यो घटना फिँजिएर मास्टर दीनानाथसम्म पुग्यो । उनी पनि छक्कै परे । बेलुकीपख घर आएर उनले हेमालाई डाके । हेमा डराउँदै आई— ‘के भयो बाबा ?’
बाबाले भने, ‘दिउँसो गाएको राग मेरा अघिल्तिर गाऊ त ।’ हेमाले अलिकति हच्केर भए पनि गाइदिईन् । छोरीको सुरमा मुग्ध भएका दीनानाथले भने— ‘आजदेखि म तिमीलाई पनि संगीतको शिक्षा दिन्छु ।’
उनले त्यसै क्षण हार्मोनियम ताने र छोरीलाई अघि गाएको राग नै, सूक्ष्म तालले सिकाउन थाले । हेमाको संगीत शिक्षाको प्रारम्भ त्यही साँझदेखि भएको थियो । उनलाई पिताले त्यो रागको सूक्ष्मता बताउँदै राग सिकाए । छोरी त्यतिकै सूक्ष्मताले टिप्थीन् । दीनानाथले त्यसैदिन एउटा काम अर्को गरे । छोरीको नयाँ नाउँ फेरिदिए । तिनताक उनको एक मराठी नाटककी बंगाली नायिका लिई— लतिका । दीनानाथ त्यो नामबाट अत्यन्त प्रभावित थिए । त्यसैले तिनैलाई सम्झँदै भने— ‘हेमा होइन, आजदेखि तिम्रो नाउँ लता, लता मंगेशकर । दीनानाथ मंगेशकरकी छोरी लता मंगेशकर ।’
त्यो एकै दिनमा धेरै घटना भए, हेमाको जीवनमा । त्यसअघि कसैले उनको गाना सुनेको थिएन । त्यसकारण उनको पहिलो ‘पर्फमेन्स’ त्यसलाई मान्न सकिन्छ । त्योभन्दा ठूलो घटना के भयो भने हेमा जन्मेको पाँच वर्षपछि फेरि जन्मिन्— लता मंगेशकरका रूपमा । उनले सिकेको र गाएको त्यो पहिलो राग थियो— धनश्री राग ।
एकदिन दीनानाथ मंगेशकरको ठूलो सम्मानको कार्यक्रम बनायो, एक संस्थाले । लता आएर भनिन्— ‘बाबा तपाईंसित म पनि जान्छु ।’
दीनानाथले भने, ‘तिमी गएर के गर्छ्यौ त्यहाँ ?’
‘बाबाले सिकाएको राग गाउँछु ।’
‘कुन राग ?’
‘राग खम्बावर्ती ।’
लताले त्यो समारोहमा धक नमानि गाएपछि सबै चमत्कृत भए । अन्य राग–गायकले आशीर्वाद दिए, पिताले अंकमाल गरे । राग धनश्री र राग खम्बावर्ती, दुवै ‘रेयर’ राग मानिन्छन्, निकै कठिन पनि । तर, लताको प्रतिभाले सहजै गाइदियो । ९ वर्षको उमेरमा गाएको त्यही गीत लताको जीवनको पहिलो ‘पब्लिक पर्फमेन्स’ थियो । यसरी लता हुने थालनी भइसकेको थियो, धेरै उतारचढावसहित ।
दीनानाथका लतापछि हृदयनाथ, मीना, उषा र आशा चार सन्तान भए ।
...
लता १३ वर्षकी हुँदा पिता दीनानाथ मंगेशकरको मृत्यु भयो । केही पछि आमाको पनि मृत्यु भयो । लता सबभन्दा ठूली त १३ वर्षकी थिइन् भने अरू त भन्ट्याङभुन्टुङ नै भन्न सकिने थिए । १३ वर्षको उमेरदेखि लताको संघर्ष सुरु हुन्छ । त्यसले गर्दा स्कुल जाँदाजाँदैकी लताले स्कुल छाडिन् । उनी मराठी रंगमञ्च र फिल्ममा काम गर्न थालिन् । बाबु जीवित हुँदै पनि उनले स्टेजमा र फिल्ममा अभिनय गर्ने, गाउने गरेकी थिइन् । हिन्दी र मराठी गरि १० फिल्ममा लताले अभियन गरिन् । पहिलो गीत मराठी फिल्म ‘मंगला गौड’मा गाएकी थिइन्, तर अन्त्यमा फिल्ममा भने त्यो गीत राखिएन । लताले मास्टर विनायकको मञ्च र फिल्ममा पनि काम गरिन् । फिल्म र गीत नचल्दा अलिक हतास त उनी बनेकी थिइन्, तर हारिनन् । उनी अन्य फिल्म संगीत निर्देशककहाँ धाउन थालिन् ।
त्यसबखत फिल्म–संगीतको दुनियाँमा नूरजहाँ, अमीर बाई कर्नाटकी, सम्साद बेगम आदिको राज थियो, पुरा एकछत्र । तिनका तुलनामा यिनको आवाज सुनेपछि संगीतकार के भन्दै ‘रिजेक्ट’ गर्थे भने— ‘तिम्रो आवाज यति पातलो र तिखो छ कि फिल्ममा यो चल्दै चल्दैन ।’ यसरी चारैतिर हन्डर खाएपछि एक दिन उनको भेट त्यसबखतका एक प्रसिद्ध संगीतकार गुलाम हैदरसँग भयो । हैदरले लताका कुरा सुनेपछि भने, ‘म तिमीलाई ब्रेक दिन्छु । हेर्नु, तिम्रो स्वरले सारालाई एक दिन पछार्नेछ ।’ त्यसबखत उनी एक फिल्ममा संगीत दिँदै थिए, नाउँ थियो, ‘मजबूर’ । यो फिल्ममा उनले एउटा गीत गाइन् । जसको बोल थियो : ‘वो गोरा छोरा चला गया...।’ ‘ब्रेक’ पाएको लताको यो गीत हिट भयो, निकै लोकप्रिय । संगीतकारहरू भन्न थाले— ‘छोरी में पोटेन्सियल तो कुछ है ।’ यही गीतले लतालाई ‘दी लता मंगेशकर’ बन्ने बाटो सोझ्याइदिएको थियो । फिल्म सन् १९४८ मा रिलिज भएको थियो, त्यसबखत उनी १९ वर्षकी थिइन् । त्यसपछि उनले फिल्म पाउन थालिन् । सन् १९४९ मा तीन फिल्म रिलिज भए । अरू पनि रिलिज भए, तर यी तीन फिल्म ‘स्म्यास हिट’ भए— अन्दाज, वरसात र महल ।
यी तीनै फिल्म हिट मात्र भएनन्, भविष्यका लागि ‘ट्रेन–सेटर’ पनि साबित भए । ‘अन्दाज’ महबूब खानले बनाएका थिए । यस फिल्मले त्रिकोणात्मक प्रेमको परम्परा सेट गर्यो । पछि यस्ता धेरै फिल्महरू बने— ‘अन्दाज’ परम्परामा । आजसम्म पनि हिन्दी फिल्ममा ‘अन्दाज’ को गोरेटो समातेर फिल्महरू बन्दै छन् । ‘वरसात’ पहाडी सौन्दर्यलाई झल्काउने, सहर र गाउँको प्रेम–कथामा आधारित छ । यसका निर्देशक राज कपूर थिए । राज कपूर यसअघि ‘आग’ बनाएर धेरै नचलेको ‘आगो’ तापेर बसेका थिए । तर, ‘वरसात’ देखि भने फेरि आगोमा पानी छम्केजस्तै शीतल छायो । ‘महल’ एक रहस्यमय प्रेम–कथा थियो । यो त ट्रेन–सेटर मात्र होइन, हिट पनि ठूलै भएको थियो । संयोग के भने यी तीनै फिल्ममा लताले गाएकी थिइन् । यीमध्ये पनि ‘महल’ लाई लताको भाग्य चम्काउने फिल्म भन्न सकिन्छ । ‘महल’ कमाल अमरोहीको फिल्म थियो, जसले पछि मीनाकुमारीसँग बिहे गरेका र छाडेका थिए । ‘महल’मा अशोक कुमार नायक थिए र नायिका थिइन् मधुबाला । अशोक कुमार त स्थापित कलाकार थिए । तर, ‘महल’ ले दुई जनाको भाग्य यसरी चम्कायो, तिनले फेरि कहिल्यै पछि फर्केर हेर्नु परेन । एउटा यिनै लता मंगेशकर, अर्की ‘महल’ की नायिका मधुबाला । यहाँ लताको प्रसंग छ, त्यसकारण लतातिरै जाऊँ ।
‘महल’ को गीत ‘आएगा, आएगा, आएगा आनेवाला’ लाई त्यसबखतको लोकप्रियताको हिसाबले एउटा ‘प्लस’ दिएर पुग्दैन । ‘ए’ मा कति ‘प्लस’ थप्नुपर्छ, म भन्न सक्दिनँ । यही त्यो गीत हो, जसपछि लता एक से एक सफलताको खुड्किलो चढ्दै गइन् र त्यो उचाइमा पुगिन्, जहाँ आजसम्म कोही पुग्न सकेन ।
यसअघि लताको परिवारैले जुन संघर्ष गर्यो, त्यसमा एउटा प्रश्न पनि उठ्ला । भाइ–बहिनीहरूले संगीतबाहेक अरू काम गरे पनि त परिवार चल्दो हो, तर किन गरेनन् ? ती कुनै धनाढ्य पनि थिएनन् । यो प्रश्न एकदम स्वाभाविक छ । तर, यसको एउटा त्यत्तिकै स्वाभाविक कारण पनि रहेछ ।
पिताको कुनै श्राद्धमा, केही चराहरूले आएर सेलाएको प्रसाद खाइरहेको दृश्य तिनले देखे । तिनलाई लाग्यो— पिताकै हंस चराहरूको रूपमा तिनलाई संगीतको आशीर्वाद दिन आएको हो र त्यो प्रसाद ग्रहण गरेको हो ।
त्यसदिन चारै भाइ–बहिनीले प्रतिज्ञा गरे, पिताको आत्माको शान्ति–सन्तुष्टिका लागि यो जरुरी छ कि हामी पनि पिताजस्तै संगीतमा समर्पित होऔं । अनि तिनले अठोट गरे— भोकभोकै मरे पनि संगीतबाहेक अन्य कर्ममा नलाग्ने । यही कारण हो जति संघर्ष गरे पनि, दीनानाथ मंगेशकरका यी चारै सन्तानले अरू कुनै काम गरेनन्, कहिल्यै पनि । संगीतमै समर्पित रहे, स्थापित भए पनि वा नभए पनि ।
अब लताको कथा । सन् १९५० देखि उनले गाउन्जेलसम्म अर्थात् २००९–१० सम्म लताले ‘राज’ गरिन् । यति मात्र होइन, स्वर–सम्राज्ञी नै भएर बसिन् । फिल्म डाइरेक्टर/प्रोड्युसर लताको गीत एउटा पनि भएन भने भन्थे— ‘लता बाईबिना कुछ अधूरा सा लगता है, नहीं ?’ अनि एउटा गीत लताले गाइदिऊन् भनेर लताको घर धाउन थाल्थे । एउटा बेला थियो— लता घरघरै धाउँथिन् काम माग्न । अब यस्तो बेला आएको थियो— संगीतकार मात्र होइन, डाइरेक्टर, प्रोड्युसर, फाइनान्सरसमेत उनीकहाँ धाउन थाले । अनि उनले विभिन्न सर्त राख्नुपर्ने बेला आयो । जस्तो— द्विअर्थी गीत नगाउने, ‘क्याब्रे–सङ’ नगाउने आदि । तर, उनी कोमल मनकी थिइन्, उनको व्यक्तित्वमा स्वाभाविक रूपमा विनम्रता थियो । सामान्य कुराकानीमा समेत त्यो कोमलता, विनम्रता झल्किन्थ्यो । सरल व्यवहार र परिधानले उनलाई भव्यता दिएको थियो । त्यसैको फाइदा लिएर कहिलेकाहीँ प्रोड्युसर/डाइरेक्टर उनलाई पगालिहाल्थे र ‘गाउन्नँ’ भनेको गीत पनि गाउन लगाउन सफल हुन्थे । त्यसमध्ये एक थियो— ‘आ...जाने जा... !’ यो नायिका हेलेनमाथि फिल्माइएको थियो, पुरापुर ‘क्याब्रे–सङ’ !
...
सन् १९४९ मा ‘वरसात’ को सफलतापछि राज कपूरको ‘आरके’ टिम नै बन्यो । त्यसमा शंकर–जयकिशन, शैलेन्द्र–हसरत, राज कपूर त भइहाले । मुकेश र लता मंगेशकर पनि मिसिए । हुन पनि राज कपूरले आफूले बनाएको फिल्ममा गायिका लताबाहेक कोहीले गाउने सोच्नै सक्दैन थिए । सन् १९५९ मा एउटा हिट फिल्म आयो— ‘अनाडी’ । फिल्म त ऋषिकेश मुखर्जीको थियो, तर टिम भने आरके टिम नै थियो धेरैजसो । नायक राज कपूर, शंकर–जयकिशन, मुकेश, शैलेन्द्र–हसरत अनि लता । केवल टिमको एक अनिवार्य हिस्सा नर्गिस छुटेकी थिइन् । ‘अनाडी’ की नायिका नूतन थिइन् । फिल्म हिट मात्र भएन, त्यसका गीतहरू एकदम सुपर–डुपर हिट भए । राज कपूर, मुकेश, शैलेन्द्रले ‘फिल्मफेयर’ अवार्ड जिते ।
लताले गाएको ‘अनाडी’ का गीत आज पनि ताजा लाग्छन् । लताले अवार्ड र उपाधि पनि प्रायः सबै पाइन्, भारतमा पाउन सकिने । ‘कोकिलकण्ठी’, ‘नाइटिंगेल’, ‘मेलोडी क्वीन’, ‘स्वर–सम्राज्ञी’ आदि कति हो कति ! उनी लन्डनको प्रसिद्ध ‘अलबर्ट हल’ मा गाउने, प्रथम भारतीय बनिन्, १९७४ मा । उनी पद्म भूषण, पद्म विभूषण अनि भारत सरकारले दिने नागरिक सम्मान ‘भारत–रत्न’ले पनि सम्मानित भइन् । (मलाई राजनीतिबाहेकको अन्य क्षेत्रका भारतीय नागरिकले ‘भारत–रत्न’ लताबाहेक सचिन तेन्दुलकरले पाएको मात्रै याद छ ।)
दादासाहेब फालके अवार्ड, फिल्म क्षेत्रको सर्वोच्च सम्मान मानिन्छ । त्यो पनि उनले पाइसकेकी छन् । ‘फिल्म फेयर अवार्ड’ भारतमा सबभन्दा लोकप्रिय र महत्त्वपूर्ण अवार्ड मानिन्छ । चारपटक पाएपछि लताले नै घोषणा गरिदिइन्— ‘मेरो नाउँ नोमिनेसन लिस्टमा नआओस् । म होइन, अवार्ड अन्य नयाँ सांगीतिक प्रतिभाले पाउनुपर्छ ।’ नत्र उनको नाउँ नोमिनेसनमा हरेक वर्ष आउँथ्यो, यसमा सन्देह छैन ।
लता सारा गायिकाको आदर्श भइन् । उनको व्यक्तित्व विनम्र तर, स्वाभिमानी । यस्तै केही कुरामा अड्डी लिएर एसडी बर्मनसँग भने उनले केही वर्ष गाइनन् । कति वर्षपछि उनीहरू मिले र फेरि गाउन थालिन् । राज कपूरसँग यस्तै भयो— ‘जिस देश में गंगा बहती है’ पछि अथवा ‘संगम’ पछि । लताले रोयल्टीको माग यसरी गर्न थालिन्, त्यो नौलो बनिदियो । दिइएको पारिश्रमिकबाहेक फिल्मको नाफामा गायक–गायिकाको पनि हिस्सा हुनुपर्छ भन्ने उनको माग थियो । यसरी कसैले पनि त्यसअघि रोयल्टी मागेकै थिएन । कतिलाई त अचम्म पनि लाग्यो— के भन्छे यो ?
यो कुरा सुनाउँदा सोझा रफीले भनेछन्— ‘हामी त गाएको पारिश्रमिक पाइहाल्छौं नि, अनि किन चाहियो रोयल्टी ?’ रफी भलाद्मी थिए, सोझो मनले भने । तर, लता मंगेशकरलाई यो कुराले चित्त नखाएपछि लताले भनिछन्— ‘म रफीसँग गाउँदिन ।’
रफीले विनम्र भएरै भनेछन्— ‘ठीक है, खुद की मर्जी ।’
यसरी रफी र लताले पाँच वर्षजति सँगै गाएनन् । तर, फिल्म इन्डस्ट्रीलाई त दुवै चाहिन्थ्यो नै । के गर्ने ? त्यसैबीच विदेशमा एउटा कन्सर्टमा गएका बेला सँगै जाने एक पत्रकारले भनेछन्— ‘लता दी, रफी साहब एक अच्छे इन्सान है ।’
त्यसबखत लताको जवाफ थियो— ‘कुछ ज्यादा ही अच्छे ।’
उनले राज कपूरलाई पनि भनिन्, ‘मलाई अतिरिक्त रोयल्टी चाहिन्छ ।’
राज कपूरले भने, ‘मैले त दिने गरेको छैन ।’
‘त्यसो भए तपाईं नदिनुस्, म तपाईंको फिल्ममा गाउँदिनँ ।’
राज कपूरले भने— ‘हेर, म एक बिजनेसम्यान हुँ, र म राज कपूर हुँ ।’
लताले पनि भनिन्— ‘म पनि यहाँ कुनै ‘रानीबाग’ मा घुम्न आएकी त होइन । म पनि त लता हुँ ।’ तर, के गर्ने ? राज कपूरलाई यता लता नभई नहुने भयो । उनले ‘बेबी’ फिल्म प्लान गरे । अनि, एक दिन पुगे लताको घर । भने, ‘हे माता, तिमी गाऊ, म रोयल्टी दिन्छु ।’ अनि लताले गाइन् पनि ।
अर्को पक्ष यस्तो पनि छ । किशोर कुमारसँग लता गाउँथिन् । तर, किशोर अत्यन्त चञ्चल र चकचके थिए । यस्तो उनको चकचक– गाउँदा कहिले उफ्रने, कहिले नाच्ने, कहिले लडीबुडी खेल्ने ! ज्यादै भएपछि शान्त स्वभावकी लतालाई मन नपरेर उनीसित गाउने अफरलाई ‘नाइँ’ भन्न थालिन् । किशोरले यो थाहा पाए र भने, ‘म पनि उनीसित गाउँदिनँ ।’
तर, फिल्ममा त ‘सिचुएसन’ अनुसार गायक–गायिका अपरिहार्य हुन्छ । लतालाई गाउन भनियो । लताले भनिन्, ‘होइन, त्यस्तरी गाउँदिन भनेको होइन, त्यस्तै परे गाउँछु पनि ।’ यता किशोर कुमारलाई भन्दा सनकी बनेरै किशोरले भनिदिए, ‘अब म लतासँग तब गाउँछु, जब उनी आएर मेरो अन्तर्वार्ता लिन्छिन् ।’
अब यो सनकलाई के भन्ने ? हार खाएर लताले लिइन् एउटा इन्टरभ्यु । त्यसको प्रदर्शन भइसकेको छ । लताले सोधिन्, ‘तपाईं गाउँदा यति चटकी ताल किन देखाउनुहुन्छ, म त सक्दिनँ त्यसरी गाउन ।’ किशोरले भने, ‘म अभिनेता पनि हुँ नि । ती सब बनावटी हुन् । अभिनय बनावटी हुन्छ । म त्यसो नगरी सक्दिनँ ।’
...
लतालाई धेरैले सरस्वतीको अवतार नै मान्छन् । अझ श्वेत सारीमा गाउँदा उनको स्वर सरस्वतीकै स्वरजस्तै लाग्छ रे ! एकपटक महान् मानिने संगीतकार बडे गुलाम अली खाँले लता सुनेपछि भने स्नेहले, ‘कमबख्त, बेसुरी तो होती ही नहीँ ।’
आज सरस्वती पूजा, अर्थात माघ २४ गते । हामीकहाँ पनि यस दिन सरस्वतीको एक मूर्तिलाई पूजा गरिन्छ । बिहान राजकृष्ण अमात्यको फोन आयो । राजकृष्ण नेता हुन्, उनी र म वीरगन्जकै हौं ।
राजकृष्णले आजकै दिन सम्झेको के कारणले भने सरस्वती पूजाका दिन उहिले हाम्रो स्कुलमा सधैं भव्य सांस्कृतिक कार्यक्रम हुन्थ्यो । त्यस कार्यक्रममा केटाकेटीदेखि म गाउँथेँ । मान्छे मन पराउँथे पनि । ती कार्यक्रममा म सुपेन्द्रसँग पनि गाउँथेँ, एक्लै पनि गाउँथे । एक्लै गाउँदा, प्रायः लता मंगेशकरकै गीत हुन्थे ।
यसमा पनि कारण छ, कहावतझैं । गायक नारायणगोपालका पिता जहिले पनि आफ्नो थालीमा भात पस्केपछि, नारायणगोपाललाई सुकी दिएर भन्थे— ‘जा त घ्यू किनेर ल्या ।’
भित्री सहरमा घर थियो, निस्किनासाथ पसल आउँथ्यो । नारायणगोपाल सुकीको घ्यू किनेर हतारहतार पितालाई ल्याएर दिन्थे । पिता घ्यू नभई भातको गाँस नहाल्ने ! एक दिन ठिंग भएर एक ठाउँमा नारायण उभियाउभियै गरे । एक छिनपछि झल्याँस्स भए, भएपछि थाहा पाए, सुकी त हातबाट कहाँ खसेछ कहाँ ? खोजे धेरैबेर । तर, पाइएन । त्यस दिन घरमा पुग्दा के भयो, त्यो मलाई नारायणगोपालले बताएनन् अथवा मलाई याद भएन । त्योभन्दा पनि महत्त्वपूर्ण स्मृति के छ भने स्वरसम्राट् के गर्न अडिए त बाटैमा र, त्यो सुकी हरायो ? वास्तवमा उनलाई टक्क उभ्याउने एउटा रेडियोको आवाज थियो । सडकमा कुनै घरबाट रेडियोमा एउटा गीत आइरहेको थियो । स्वरसम्राट् मन्त्रमुग्ध भएर त्यही गीत सुन्न थाले र, सुकी हराएछ— एक प्रकारको बेहोसीमा । त्यो गीत कसको थियो थाहा छ ? तिनै ‘क्वीन अफ मेलोडी’ लता मंगेशकरको । अनि कुन गीत थियो थाहा छ ? अनुमान गर्नुस्, पाठकगण, मिल्न सक्छ ।
त्यो गीत थियो, उही— ‘आएगा, आएगा, आनेवाला आएगा... आएगा ।’
त्यस्ती सरस्वती माताको ‘अवतार’ लता मंगेशकरको आज ‘सरस्वती पूजा’ कै दिन ९२ वर्षको उमेरमा बिहान ८ः२७ मा निधन भयो । दुनियाँलाई आफ्नो स्वरको आकर्षणले लठ्याउने लता, ‘भारत–रत्न’ आज सरस्वती पूजाकै दिन चिरनिद्रामा लीन भइन् र राजकीय सम्मानका साथ पेडर रोड ‘प्रभु–कुञ्ज’ को आफ्नो घरबाट पहिलोपटक स्वररहित निस्केर पञ्चतत्त्वमा विलीन भइन् । राजकृष्ण अमात्यले पनि यही सरस्वतीको कारण, आज सरस्वती पूजाका दिन मलाई फोन गरे किनभने बाल्यकालमा लताको गीत गाउने म पनि, अहिले उनैलाई सम्झिरहेको हुँला ।
कुनै बेला एक अर्को मित्र, दत्तात्रेय राय त फोन गर्नासाथ लयमा भन्थे— ‘नाच रे मयूर झनझना के घुँघरु... !’ अनि मात्र कुरा सुरु गर्थे । ‘नाच रे मयूर’ गीत ‘कठपुतली’ भन्ने फिल्मको हो, शंकर–जयकिशनको संगीतमा, लताले गाएको अत्यन्त लोकप्रिय गीत । मैले यही सरस्वती पूजाकै दिन स्टेजमा गाएको गीत थियो, जुन दत्ता सधैं सम्झन्थे । अब ती त्यस्तरी सम्झने मित्र छैनन् यो दुनियाँमा ।
लता मंगेशकर सबैलाई माया गर्थिन् । प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी जन्मदिनमा भेट्न जान्थे, ‘लता दिदी’ भन्थे र उनको घरमा बेलाबेला जाँदा गुजराती खाना ख्वाउँथिन् रे लताले । अटलबिहारी, इन्दिरा गान्धी, शरद पवार सारा राजनीतिज्ञ त के कुनै पेसाका पनि विशिष्टदेखि सामान्यसम्म सबै प्रभावित थिए ।
एउटा घटना छ । लताले ‘फिल्म फेयर’ त लिन्न भनिन् । तर, फिल्म–फेयरले दुई पटक अवार्ड लिन बाध्य बनायो उनलाई । एउटा ‘लाइफ टाइम अचिभमेन्ट फिल्म फेयर’ र अर्को ‘स्पेसल अवार्ड, फिल्म फेयर’, यी अवार्ड फेरि प्रतियोगितात्मक नभएर योगदानात्मक हुनाले लिइन् । त्यसैले भनिन्छ— ‘अवार्ड’ नै लताको हातमा परेर धन्य हुन्थ्यो । सन् १९६३ मा प्रदीपले लेखेको र मदनमोहनले संगीत दिएको गीत ‘ए मेर वतन के लोगों, जरा आँख मे भर लो पानी, जो सहिद हुए है उनकी, जरा याद करो कुर्वानी’ गाएपछि लतालाई तत्कालीन प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरूले श्रोताका रूपमा बसेर सुनिरहेका थिए । लतालाई आफूनिर बोलाएर, आँखाभरि आँसु पार्दै भनेका थिए— ‘बेटा आज तुमने मुझे रुला दिया ।’
लता एउटा कुरासँग भने घृणा नै गर्थिन्– रक्सीसँग । विदेशको कुनै कन्सर्टमा एक दिन वाद्यवादकले रक्सी खाएछ । लता सबको हालचाल सोध्दै त्यहाँ पुगिन् । वाद्यवादकले भन्यो, ‘विदेश में थोडा–थोडा... ।’ अलिक लठ्ठिएको हुनाले ठट्टाको स्वर हुँदो हो । त्यसबखत लताले केही भनिनन् । तर, अर्को पटकदेखि उसलाई कुनै कन्सर्टमा लगिनन् । यो घृणासँग एउटा अत्यन्त करुण–कारण जोडिएको छ । लताका पिता दीनानाथ मंगेशकर एकदम प्रख्यात र ठूला संगीतकार थिए । तर, उनको स्वर पातलो थियो । दीनानाथलाई पुरुष स्वर पातलो भएको सुहाउँदैन भन्ने लाग्थ्यो । त्यसकारण उनी चिन्तित रहन्थे । एकदिन कुनै मित्रले सल्लाह दियो— एक–एक चम्चा ब्रान्डी सुत्ने बेलामा खायो भने स्वर मोटो हुन्छ, केही दिनमा ।
दीनानाथ लागे, एकएक चम्चा ब्रान्डी सेवन गर्ने उपचारमा । क्रमशः स्वर त बाक्लिएन, ब्रान्डीको यात्रा भने बाक्लिँदै गयो । चम्चा पेगमा, पेग ग्लासमा, ग्लास बोतलमा परिणत हुँदै गयो । अनि उपचार लतमा परिणत भयो । ब्रान्डी ह्वीस्कीमा परिणत भयो । वास्तवमा त्यही ‘ब्रान्डीको बोतल’ ले लताका पिताको ज्यानै लियो । अनि लता रक्सीसँग कसरी घृणा नगरून्, यति करुण कारण भएपछि ।
कस्तो लाग्ला, त्यस्ती महान् गायिका सरस्वतीकण्ठी लता मंगेशकर गाउँदागाउँदै एकाएक चुप लागुन्, अझ सधैंका लागि चुप लागुन् ? गिनिज बुकमा सबभन्दा बढी गाउने गायिका, धेरै भाषामा गाउने गायिकाको मौनताले उत्पन्न गरेको अनन्त सन्नाटा ? (लताले नेपालीमा पनि गीतहरू गाएकी थिइन्, फिल्मी र गैरफिल्मी ।)
सम्भवतः उनी सामु त मौन पनि मधुर भएर भन्ला एकाएक : नाम गुम जाएगा, चेहरा ये बदल जायगा/मेरी आवाज ही पहचान है...।
लता कुनै बिर्सने विषय हो र ? जावेद अख्तरकै शब्दमा म पनि सहमत छु : लता दिदी जैसी न कोई था, न कोई है, न कोही होगा ।
बाहिर भारतका प्रधानमन्त्रीहरू जाँदा कुनै विदेशी सरकार प्रमुखले भनेको सम्झन्छु : हामीसँग तपाईंसँग भएका सबथोक प्रचुर छन् । दुई कुरा छैनन्– एक ताजमहल, अर्को लता मंगेशकर । अब भन्ने बेला आएको छ— आज देखिने ताजमहल छ, र सुनिने लताको आवाज ।
लताको आवाज सुन्नु र ‘फिल’ गर्नु नै उनलाई वास्तविक श्रद्धाञ्जली हुन्छ । अहिले म त्यही श्रद्धाञ्जली दिन चाहन्छु, लता मंगेशकरलाई ।
प्रकाशित : माघ २९, २०७८ ०९:०६
