आनन्द : बुद्धका छाया

बुद्ध एकथरी भन्थे, ती निजी सेवक अर्कोथरी बुझ्थे । एकपल्ट बुद्धका सेवक रहेका नागसमालले उनलाई नै अनादर गरे र पात्र भुइँमै राखिदिए । यस्तोमा बुद्धलाई महसुस भयो, अब भने स्थायी निजी सेवक चाहिन्छ ।

बुद्धका सबै प्रधान शिष्यले बुद्धको सेवा गर्ने इच्छा देखाए । स्वयं बुद्धले मानेनन् । केवल आनन्दले केही बोलेका थिएनन् । उनी चुपचाप थिए । बुद्धले सोधे, ‘तिमी किन बोल्दैनौ ?’ आनन्दको उत्तर थियो, ‘मागेर केही पाइन्छ भने त्यसको के नै अर्थ छ र ?’ आखिरमा बुद्धले नै आनन्दलाई आफ्नो निजी सेवक राख्ने भए, तर त्यति बेला पनि आनन्दले आठ सर्त राखेका थिए । त्यसमध्ये एउटा थियो, आफू नभएको बेला बुद्धले केही उपदेश दिएको भए फेरि दोहोर्‍याएर त्यसलाई सुनाउनुपर्छ । बुद्धले आनन्दका सबै सर्त स्विकारे ।

त्यसपछिका २५ वर्ष आनन्दले बुद्धको लगातार सेवा गरिरहे । बुद्धसँग उनी छायासरह रहे । बुद्ध जहाँ जान्थे, उनी त्यसको पछाडि पछाडि जान्थे । जुन दिन सिद्धार्थ गौतमको जन्म भएको थियो, त्यही दिन आनन्दको पनि जन्म भएको थियो । उनी बुद्धको निजी सेवक हुँदा आफैं पनि ५५ वर्षका थिए । आनन्दका बुबा अमितोदन शुद्धोदनका भाइ थिए । बुद्धत्व प्राप्तिको दोस्रो वर्षमा आनन्दको प्रवज्या भएको थियो । बौद्ध धर्मको इतिहासमा स्वयं बुद्धपछि आनन्द दोस्रो ठूलो नाम हुन् ।

आनन्द हुँदैन थिए त बौद्ध धर्मको इतिहास अहिलेको जस्तो हुने थिएन । आनन्दले खास खास काम नगरेको भए, बौद्ध धर्म स्वयं अहिलेको जत्तिको चिरस्थायी हुने थिएन । बुद्धलाई जीवित छँदै लागेको थियो, आफू नरहेपछि कतै यो धर्म लोप हुने त होइन ? आनन्दले धेरै यस्ता काम गरे, जसले गर्दा बौद्ध धर्म लोप नभएर अझ चारैतर्फ फैलिएर गयो । आनन्दसँग जोडिएका यस्तो धेरै घटना छन्, जुन बौद्ध धर्मको इतिहासमा निर्णायक सावित भएका छन् ।

बुद्धका अन्य मुख्य शिष्यको जस्तै आनन्दको सुरुआती दिनबारे धेरै जानकारी उपलब्ध छैन । एउटा तथ्य के भने बुद्धजस्तै उनको जन्म त्यही लुम्बिनीमा भएको थियो, जुन अहिलेको आधुनिक नेपालमा पर्छ । आनन्दले लामो जीवन पाएका थिए, १ सय २० वर्ष । बुद्धको महापरिनिर्वाणपछि उनले बाँकी जीवन धर्मको प्रचार–प्रसारमै बिताए । पछि उनका शिष्यले यो कामलाई अगाडि बढाए । आज बुद्ध जयन्तीको दिन आनन्दको पनि जन्म दिन । बुद्धबारे मात्र होइन नेपालले आनन्दबारे पनि
गर्व गर्नुपर्छ ।

बहुश्रुत र स्मृतिवान
बुद्धलाई आनन्द खुबै प्रिय लाग्थ्यो । उनी प्रायः आनन्दको प्रशंसा नै गर्थे । आनन्द खुबै बहुश्रुत थिए अर्थात् विद्वान् थिए । उनको सबैभन्दा ठूलो गुण नै स्मृतिवान थियो । उनी बुद्धले जे भन्थे, त्यसलाई ठ्याक्कै त्यसरी नै सम्झन सक्थे । बुद्धको प्रवचनलाई उसैगरी सम्झन सक्ने सामर्थ्य भएको हुनाले नै आनन्दलाई धम्मभाण्डागारिक पदवी दिइएको थियो । बुद्धले भनेका हरेक कुरा उनलाई याद हुन्थ्यो । बुद्धले जति उपदेश थिए, ती सबै प्रत्यक्ष सबैभन्दा बढी सुन्ने आनन्द नै थिए । बुद्धलाई आवश्यक पर्ने खालका समाचार उनलाई सुनाउने काम आनन्दकै थियो । बुद्धलाई केही समस्या पर्‍यो भने पनि सल्लाह दिने काम आनन्दकै हुन्थ्यो । बुद्धले दिएको उपदेशलाई विस्तारपूर्वक सम्झाउने र बुझाउने काम आनन्दकै थियो । केही अवसरमा बुद्ध छोटकरीमा उपदेश दिन्थे र आराम गर्थे । त्यस्तो स्थितिमा आनन्दकै काम हुन्थ्यो, ती उपदेशलाई सजिलो तरिकाले बुझाउने । त्यसैले बुद्धले जानाजान छोटकरीमा उपदेश दिन्थे ।

बुद्ध यस्तो स्थिति तयार पार्थे, जसबाट अरू आनन्दकै मुखबाट थप उपदेश सुन्न बाध्य होउन् । कहिलेकाहीं आनन्द एक्लैले बुद्धबाट उपदेश सुन्थे र पछि त्यो अरूलाई सुनाउँथे । आनन्द बुद्धसँग जुनसुकै विषयमा पनि प्रश्न गर्न सक्थे । बुद्धसामु निजी सवेक हुँदा उनले राखेका सर्तमध्ये यो पनि एक थियो, प्रश्न सोध्ने अधिकार, जुनसुकै विषयमा । आनन्द बुद्धका हरेक क्रियाकलापमा ध्यान दिन्थे । लगातार बुद्धकै सामीप्यमा रहने हुनाले पनि यो सम्भव भएको थियो । यदि बुद्ध अनायास मुसुक्क हाँसेमा पनि आनन्दलाई त्यसको कारण भन्नुपर्थ्यो । आनन्दलाई के राम्रोसँग थाहा थियो भने बुद्धको हरेक क्रियाकलापमा केही न केही अर्थ छ । आनन्द प्रायः धर्मको विषयलाई लिएर बुद्धसँग दोहोरो चर्चा गरिरहन्थे । फेरि आनन्दको संगत पनि बढी आम मानिससँगै थियो । उनी बुद्धका साधारण अनुयायीमाझ खुबै प्रिय थिए । आनन्दका यी सबै स्वभाव र बानी नै अन्ततः बौद्ध धर्मलाई चिरस्थायी बनाउन निर्णायक रह्यो ।

भिक्षुणी संघको स्थापना
भिक्षुणी संघको स्थापनामा आनन्दको सबैभन्दा ठूलो योगदान छ । आनन्दले नै बुद्धलाई प्रेरित गरेका थिए, महिलालाई प्रवजित गर्न । अझ भनौं, बुद्धलाई बाध्य पारेका थिए । कपिलवस्तुमा जति बेला महाप्रजापति गौतमीले महिलाले पनि प्रवजित हुने अनुमति मागिन्, बुद्धले यसलाई अस्वीकार गरे । गौतमी बुद्धकी कान्छी आमा हुन् । उनले नै सिद्धार्थ गौतमलाई सानोमा हुर्काएकी हुन् । सयौं शाक्य महिलाको साथ लिएर गौतमी बुद्धको पछाडि पछाडि लागेर वैशालीसम्म पुगिन् । आनन्दले उनीहरूको सबै कुरा सुने र बुद्धसामु गएर महिलाको अनुरोध स्विकार्न याचना गरे । आनन्दले तीनपल्ट अनुरोध गरे, बुद्धले तीनैपल्ट अस्वीकार गरे । यस्तोमा आनन्दले दोस्रो बाटो रोजे र बुद्धलाई यसका लागि भावनात्मक रूपमा आफ्नो पक्षमा ल्याउन खोजे । आनन्दले बुद्धलाई धेरै प्रश्न गरे र त्यसमध्ये एउटा प्रश्न थियो, ‘के महिला अर्हत्व प्राप्त गर्न सक्षम हुन्छन् त ?’ बुद्धको उत्तर थियो, ‘सक्छन् ।’ आनन्दले त्यसमै टिकेर बुद्धलाई भिक्षुणी संघ स्थापना गर्न बाध्यजस्तै पारे ।

आनन्दले भनेका थिए, ‘महाप्रजापति गौतमीले बुद्धको धेरै उपकार गरेकी छन् । आफ्नै जन्म दिने आमाको निधनपछि सिद्धार्थ गौतमलाई दूध खुवाउने गौतमी हुन् । महिलाले पनि प्रवज्या पाउनुपर्छ र यस्तो भए धेरै राम्रो हुनेछ ।’ आठ सर्तमा बुद्ध महिलालाई पनि प्रवज्या दिन तयार भए । प्रजापति भिक्षुणी बन्ने पहिलो महिला भइन् । त्यसैले महिलाबीच आनन्द खुबै लोकप्रिय थिए । आनन्दलाई कसैले केही नराम्रो भनेमा भिक्षुणी तुरुन्तै उनको पक्षमा हुन्थे ।

पहिलो संगायनामा भूमिका
बुद्धको महापरिनिर्वाणको तीन महिनापछि पहिलो संगायना भएको थियो । बुद्धपछिका उनका मुख्य मुख्य शिष्यले बौद्ध धर्मलाई चिरस्थायित्व दिन यो सम्मेलनको आयोजना गरेका थिए, जसमा पाँच सय भिक्षु सहभागि थियो । त्यसमध्ये ४ सय ९९ भिक्षुलाई सम्मेलनअगाडि नै अर्हत्व प्राप्त थियो । अविश्वसनीय रूपमा आनन्दलाई भने अर्हत्व प्राप्त थिएन । सम्मेलनकै क्रममा उनले यसलाई आत्मसात् गरे । पहिलो संगायनाकै कारण अहिलेको त्रिपिटकले सुरुआती रूप लिएको हो ।

आनन्द बुद्धको निकै नजिक थिए, त्यसैले यही कारणमा आनन्दसँग धेरैको ईर्ष्या पनि थियो । एक प्रकारले भन्ने हो भने संघले आनन्दलाई न्याय गर्न सकेन । बुद्ध हुँदा आनन्दलाई लिएर प्रश्न गर्ने आँट कसैमा थिएन । धेरै भिक्षुको आपत्ति त केमा थियो भने आनन्दले भिक्षुणी संघ स्थापनाका लागि निर्णायक भूमिका खेले । तर सबैलाई के पनि थाहा थियो भने आनन्दबिना पहिलो संगायना सम्भव हुन्न । एकप्रकारले संघ बाध्य थियो, आनन्दको भूमिकालाई लिएर ।

त्यसै संगायनाका क्रममा आनन्दमाथि संघले विभिन्न आरोप लगाए । जस्तो, आनन्दले बुद्धसँग सानातिना नियम के हो भनेर सोधेनन् । बुद्ध महापरिनिर्वाण हुँदै छन् भनेर थाहा पाएर पनि आनन्दले थप केही वर्ष जीवित रहन अनुरोध गरेनन् । अनि उही पुरानो कुरा, आनन्दले किन भिक्षुणी संघ स्थापाना गर्न भूमिका खेले त ? आनन्दलाई राम्रोसँग थाहा थियो, उनले केही भूल गरेकै थिएनन् । तर उनलाई उत्तर दिन बाध्य पारियो ।

आनन्दले पनि संघको मन राख्न सबै अपराध स्वीकार गरे र आफ्नो उदारता देखाए । राजा अजातशत्रुको संरक्षणमा राजगृहमा भएको पहिलो संगायनाका क्रममा आनन्दले धर्मसम्बन्धी उत्तर दिएका थिए । त्यो संगायना बुद्धका अर्का प्रमुख शिष्य महाकाश्यपको अध्यक्षतामा भएको थियो । उनले धर्मसम्बन्धी प्रश्न गर्थे र त्यसको उत्तर आनन्दले दिएका थिए । त्यसको अर्थ के भने सम्पूर्ण बुद्ध वचन आनन्दले आफ््नै मुखले त्यस संगायनामा सुनाएका थिए ।

त्यसैले पालि बौद्ध साहित्यका हरेक सूत्रमा सुरुमै भनिएको हुन्छ, ‘एवं मे सुतं ।’ अर्थात् ‘यस्तो मैले सुनेको छु ।’ बौद्ध धर्मका अधिकांश साहित्य यही वाक्यबाट सुरु हुन्छ र यो आनन्दकै शब्द हो । त्यसको के पनि अर्थ हो भने हामी धर्मबारे जति पनि सुनेका छौं, त्यो आनन्दको मुखबाट सुनेका हौं । आनन्दले बुद्धसँग लामो संगत गरे, त्यसैले उनले यस्तो भन्न सके । आनन्दको यही कारणले गर्दा त अहिले हामीसँग बौद्ध धर्मको इतिहास जीवित छ ।
twitter : @himeshratna

आनन्दको काठमाडौं यात्रा

बुद्धकै समयमा काठमाडौं उपत्यकामा बौद्ध धर्मको प्रवेश भइसकेको थियो, बौद्ध साहित्यले यस्तै भन्छ । बुद्धको पालामा काठमाडौंमा किरातहरूको राज्य चलिरहेको थियो । दक्षिणतिरका निवासी व्यापारका लागि काठमाडौं आउँथे । सातौं शताब्दीमा लेखिएको मूलसर्वास्तिवादविनय सूत्रमा नेपालबारे उल्लेख छ र त्यसमा व्यापारी काठमाडौं आउने उल्लेख छ । तिनै व्यापारीसँग भिक्षुहरू पनि काठमाडौं उपत्यका आइपुग्थे ।

बुद्ध जीवित छँदै उनको कुलको विनाश भएको थियो । विडुडभले शाक्यहरूको आमहत्या गरेका थिए । त्यसबाट बचेका केही शाक्य भागेर नेपाल पनि आइपुगेका थिए । तीमध्ये केही बुद्ध र आनन्दका नातेदार पनि थिए । तिनै नातेदारलाई भेट्न एकपल्ट व्यापारीसँग आनन्द काठमाडौं आइपुगे । उनलाई काठमाडौंको चिसो मौसमले निकै सताएको थियो । श्रावस्ती फर्केयता आनन्दको हातखुट्टाको औंला तुसारोले खाएको देखेर अरू भिक्षु साह्रै चिन्तित भए र यसको कारण सोधे ।

आनन्दले उनीहरूलाई भनेका थिए, ‘नेपाल हिमालय पर्वतसँगै जोडिएको छ । त्यहाँ निकै चिसो छ । हिउँ र हावाले गर्दा मेरो हात–खुट्टाको यो स्थिति भएको हो ।’ भिक्षुहरूले फेरि प्रश्न गरे, ‘नेपालका भिक्षुले जुत्ता लगाउने गर्छन् कि गर्दैनन् ?’ आनन्दको जवाफ थियो, ‘लगाउँछन् ।’ नेपाल छँदै आनन्दले किन जुत्ता लगाएनन् भने उनलाई बुद्धले यसको अनुमति दिएका थिएनन् । बुद्धले पछि सबै कुरा सुनेर नियम नै बनाए, जाडो र हिमाली ठाउँमा भिक्षुले जुत्ता लगाउन सक्छन् ।