उडान नं. आईसी–८१४

कुरैकुरामा शान्तिले रचनासँग भनिन्, ‘कहिल्यै प्लेन चढेको छैन । एकदमै डर लागिरहेको छ ।’
‘चिन्ता नगर्नू, हामी छौं नि,’ सँगै श्रीमान् भए पनि रचनाले ढाडस दिएपछि शान्ति थप ढुक्क बनेकी थिइन् । तर, त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल (टीआईए) बाट उडेको जहाज केहीबेरमै आतंकवादीको कब्जामा पर्‍यो । ९ पुस ०५६ मा यस्तो त्रास भोग्ने विमानमा श्रेष्ठसहित १ सय ७६ यात्रु र १५ सदस्यीय चालक दल थिए । त्यसमध्ये ८ जना नेपाली ।

इन्डियन एअरलाइन्सको आईसी– ८१४ विमान उडेको १५ मिनेटमै मास्क लगाएका हतियारधारीले हलचल नगरी टाउको निहुराउन आदेश दिए । पाइलटलाई पेस्तोल तेर्स्याए । विमान दिल्लीतिर होइन, जताजता अपहरणकारीले भन्छन् उतैउतै उड्न थाल्यो । अपहरण शब्द सुन्नासाथै शान्तिले आफूले लगाएका गरगहना पोको पारेर अपहरणकारीको हातमा राख्न खोजिन् । ‘आफैं राख्नू,’ अपहरणकारीले सुन बेवास्ता गर्‍यो ।

विमान अपहरणमा परेको दिल्लीस्थित नेपाली दूतावासले खबर पायो । राजदूत भेषबहादुर थापा जयपुर गएकाले दूतावासका उपप्रमुख मदनकुमार भट्टराई प्रमुखको जिम्मेवारीमा थिए । ‘तुरुन्तै परराष्ट्र मन्त्रालयमा खबर गरें,’ भट्टराई सम्झन्छन् । भट्टराई भारतीय सूत्रमार्फत अपहरणको सूचना अपडेट गर्दै नेपाल पठाउँथे । अपहरित विमान अमृतसर विमानस्थलमा तेल भर्न अवतरण भयो । ‘त्यहाँ भारतले अपरेसन गरेर यात्रुको उद्धार गर्लाजस्तो लागेको थियो । त्यस्तो अपुष्ट सूचना आएको पनि थियो,’ भट्टराई सम्झन्छन्, ‘तर, त्यहाँ केही नभएपछि हामीले माया मार्‍यौं ।’

अमृतसरमा अवतरण हुँदा भारतका लागि आफ्नो भूमिबाट विमान उम्कनुअघि नै द्रुत गतिमा रणनीतिक काम गर्ने चुनौती थियो । उद्धार अपरेसन गर्ने तयारी गरिरहेका भारतीय अधिकारीहरूमा भने विमानभित्र रहेका आफ्नो खुफिया संस्था रअका एक जना अधिकारी अपहरणकारीको पहिलो निसाना हुन सक्ने भय थियो । तर, कमाठमाडौं मिसनमा काम गर्ने रअका शशिभूषण सिंह तोमार विमानभित्र छन् भन्ने अपहरणकारीलाई पत्तै थिएन । तोमारले पनि आफूलाई लो प्रोफाइलमा राखेर त्यस्तो सुइँको नदिएको रअका पूर्वप्रमुख एएस दुलतले आफ्नो संस्मराणात्मक पुस्तकमा लेखेका छन् । यस्तो अनुमानले आफ्नो भूमिभित्रै विमान छँदा भारत रणनीति चाल्न चुक्यो ।

पर्याप्त इन्धनबिनै अमृतसरबाट विमान उड्यो । इन्धन भर्न नजिकै सीमापार पाकिस्तान लाहोरको विमानस्थलमा अवतरण गर्न खोज्यो । तर, अनुमति पाएन । बलजफ्ती बस्न खोज्दा विमानस्थलले बत्ती निभाइदियो । विमान चालकले नजिकैको सडकतिर अवतरण गर्न खोजेपछि फेरि बत्ती बालियो र विमान बस्यो । ‘त्योबेला मैले आँखा चिम्लिएँ,’ अपहरित विमानभित्र रहेकी शान्ति सम्झन्छिन्, ‘आँखा खोल्दा आफूलाई जिउँदै पाएँ । सपनाजस्तो भयो । ती पाइलट भगवान् हुन् । सडकमै ठोक्किइसकेको विमानलाई जोगाएर फेरि धावनमार्गमा पुर्‍याए ।’

त्रासद ती दिन
अपहरणलगत्तै यात्रुको आँखामा बाँधिएको पट्टि अपहरणकारीले कहिले खोल्न भन्थे, कहिले बाँध्न । केही पश्चिमा यात्रुको त हातसमेत बाँधिदिएका थिए । आपसमा चिनजान भएका, एउटै भाषा बोल्नेलाई एकै ठाउँ बस्न दिएनन् । ‘श्रीमान्लाई पछाडि लगे । मलाई अगाडि राखे । यसैगरी सबैलाई छरपस्ट पारे,’ श्रेष्ठ भन्छिन्, ‘हामी एकअर्कालाई देख्नसमेत नपाउने भएपछि म बेस्सरी रोएँ ।’
विमान लाहोरबाट संयुक्त अरब इमिरेट्स पुर्‍याइयो । त्यतिबेलासम्म एक जना भारतीय यात्रु रूपेन कत्याललाई अपहरणकारीले चक्कु प्रकार गरेर मारिदिए । यो घटनाको ८ दिनपछि अपहरणमुक्त हुँदासमेत उनकी श्रीमती रचनालाई थाहा थिएन । जहाज चढ्न डर लाग्छ भन्दा श्रेष्ठलाई केही हुँदैन भनेर बल दिने रचना स्वयं जीवनको अपूरणीय खतिले पुरिएको उनैलाई थाहा भएन ।
दुबईमा भारतले अपहरणकारीविरुद्ध अपरेसनको तयारी गरेको थियो । हातहतियारसहित स्पेसल एक्सन ग्रुपका ५२ जनाको टोली तैनाथ थियो, हवाई फौजको आईएल–७६ विमानमा । तर, दबईले अनुमति दिएन ।

शान्ति श्रेष्ठ

अपहरणपछि कहाँकहाँ पुगियो श्रेष्ठले पत्तो पाइनन्, अमृतसरबाहेक । कहिले बेस्सरी गर्मी हुन्थ्यो । कहिले आँत काप्ने जाडो । ‘एक ठाउँमा त अति गर्मी भएपछि आङका कपडा नै च्यातिदिएँ,’ भन्छिन् । अपहरणकारी पेस्तोल, बमसहित विमानभित्र डुलिरहन्थे । शान्तिले पाँच अपहरणकारीमध्ये एक अलि नम्र स्वभावको भएको भेउ पाइन् । डिप्रेसनकी बिरामी शान्तिले औषधि खानुपर्थ्यो । औषधि खान पाए निदाइएला र यो त्रासबाट केहीबेर भए पनि मुक्ति मिल्ला भन्ने सोचिन् । त्यसैले नम्र स्वभावको अपहरणकारी नजिकै आएको बेला समस्या सुनाइन् । उसले कञ्चटमा पेस्तोल ताकेर झोला भएको ठाउँमा पुर्‍यायो । ‘जे गरे पनि मर्ने नै हो । बरु औषधि खाएर मर्छु भनेर आँट निकालेकी थिएँ,’ उनले भनिन्, ‘मेरो भाग्य, झोला माथि नै रहेछ ।’ यो औषधि खाएपछि निद्रा पर्ने थाहा पाएका अन्य यात्रुले पनि उनको औषधि मागे ।

अपहरणकारीले दुई–तीन पाना बिस्कुट एअर होस्टेजलाई बाँड्न लगाउँथे । त्यही बेला मात्र पानी एक–दुई घुट्को दिन्थे । अपहरणकारीले बाँड्न लगाएका खानेकुरा एअरहोस्टेजले नेपालीलाई दिन नमानेको शान्ति बताउँछिन् । ‘दिए पनि गाली गर्दै दिने,’ भन्छिन् । नेपालीप्रति यस्तो रूखो व्यवहार भारतीय यात्रुले पनि देखाए । ‘तिमीहरूको देशमा सुरक्षा राम्रो नभएकाले हामीले दुःख पायौं,’ अधिकांश भारतीय यात्रुको व्यवहार सम्झँदै उनी भन्छिन् ।

यस्तो आरोप भारतले दिल्लीमा पनि लगाउँदै थियो । अपहरणको भोलिपल्टदेखि त्यहाँका राजनीतिक दलसम्बद्ध विद्यार्थी/युवा संगठनले दिल्लीको नेपाली दूतावास अगाडि प्रदर्शन थाले । दूतावासमा ज्ञापन बुझाए । भारतीय टेलिभिजन च्यानल जीन्युजले त अपहरित नेपाली यात्रु गजेन्द्र ताम्राकारलाई अपहरणकारी करार गरेर समाचार प्रसारण गरेको थियो । ‘नेपालको सुरक्षा चुक्नुमा आफ्नो विमान अपहरण भएकोले छानबिन गर्न ज्ञापन दिएका थिए,’ पूर्वपरराष्ट्रसचिव समेत रहेका भट्टराई भन्छन्, ‘दूतावासअगाडि उनीहरूले विरोध पनि गरे ।’

बिस्कुट र पानीको भरमा हिँडाइरहेका अपहरणकारीले यात्रुलाई अचानक नानरोटी दिए । अफगानिस्तानबाट पाकिस्तान आउने शरणार्थीलाई सहायता गर्ने एक संस्थामा कार्यरत एक नेपालीले उक्त खाना अफगानी भएको चिनेछन् र अन्य यात्रुले आफूहरू अफगानिस्तानमा रहेको चाल पाए । जहाज बिसाइएको विमानस्थल थियो, कान्दहर । यही ठाउँमा अपहरणकारी संस्था इस्लामिक आतंकवादी समूह हर्कत उल मुजाहिद्दिन र भारत सरकारबीच वार्ता भयो । मध्यस्थता अफगानिस्तानको तालिबानी सरकारले गरेको थियो ।

१२ पुस । भारतीय सरकारी अधिकारीले तालिवान सत्तासँग पहिलोपटक सम्पर्क गरेको दिन ।
तालिावानले सन् १९९६ देखि २००१ सम्म अफगानिस्तानको ९० प्रतिशत भूगोल कब्जामा लिएर आफ्नो सरकार चलाएको थियो । संयुक्त राष्ट्रसंघले भने बाँकी १० प्रतिशत अफगानिस्तानमा राज गरिरहेको नर्दन एलाइन्सको सरकारलाई वैधता दिएको थियो । पाकिस्तान, संयुक्त अरब इमिरेट्स र साउदी अरेबियाले मात्रै तालिवान सत्तालाई मान्यता दिएका थिए । इस्लामावादबाट नेपाली कूटनीतिज्ञ युगनाथ शर्मा पौडेल (हाल दिवंगत) समेत कान्दाहर पुगेका थिए । ‘तर, हामीले त्यहाँ गर्न सक्ने केही थिएन,’ भट्टराई भन्छन् ।

अपहरणकारीले भारतीय जेलमा थुनिएका आफ्ना नेता तथा कमान्डर छोड्नुपर्ने र २ सय मिलियन डलर फिरौती दिनुपर्ने सर्त राख्यो । विमानमा विश्वको मुद्रा छपाइको ९० प्रतिशत हिस्सा ओगट्ने कम्पनी द ला रियु जिओरीका मालिक रोबर्टो जिओरी दम्पती पनि थिए । तर, कसैलाई थाहा थिएन, यो जोडीले सर्लक्क यति रकमको चेक त्यही काटिदिन सक्छ भन्ने । यो दम्पतीलाई छुटाउन एउटा स्विस टोली कान्दाहर पुगेको थियो ।अन्ततः ६ दिनको वार्ताबाट मुजाहिद्दीनका नेता मौलाना मसुद अजहर, अहमद ओमार सइन शेख, मुस्ताक अहमद जरगारलाई छोड्न भारत राजी भयो । बदलामा बन्धक यात्रु छोडिए ।

क्रिसमस इभमा अपहरित यात्रु न्यु इअर इभमा दिल्ली उत्रिए ८ दिनमा । नेपाली दूतावासका चारवटा गाडी नेपाली यात्रु लिन इन्दिरा गान्धी अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलमा तैनाथ थिए । दूतावासले ७ जनालाई ल्यायो । तर, एक जना छुटे । भट्टराई भन्छन्, ‘भारतमा नेपालीका लागि भिसा नचाहिने भएकाले ती यात्रु विमानबाट ओर्लेर कतै गएका हुन सक्छन् ।’ उनी को थिए ? भट्टराईलाई सम्झना छैन । आफ्ना यात्रु मुक्त भएको खुसीमा दूतावासको चउरमा सानोतिनो न्यु इअर पार्टी राखियो । आफन्तलाई फोन गर्ने सुविधा दिइयो । ‘उनीहरूले ४ घण्टासम्म फोन प्रयोग गरे,’ भट्टराई सम्झन्छन् । त्यसपछि दूतावासले परराष्ट्रमन्त्री रामशरण महतको आदेशमा सबैलाई सरकारी खर्चमा टिकट काटेर काठमाडौं पठायो ।

त्रासद घटनाबाट उम्किएकी शान्तिलाई अहिले पनि विमान चढ्दा त्यो दिनले झस्काउँछ । घटनाको १० वर्षपछि अमेरिकाको टेक्सासमा रहेका छोराबुहारी भेट्न जाँदा आफू त्यति लामो यात्रा अनिदै गुजारेको सुनाउँछिन् । ‘अब हामीलाई नर्क गइराख्नुपर्दैन । त्यही बेला देखियो,’ उनलाई यस्तै लाग्छ । शान्तिले पछि चाल पाइन्, अपहरणकारी अरू यात्रुसँगै थिए काठमाडौं विमानस्थलमा । ‘उनीहरूका झोला लामालामा र ठूला थिए,’ शान्ति २० वर्षअघि फर्किइन्, ‘हाम्रो लगेज एक्सरेमा जाँच भयो । तर उनीहरूका त्यत्रा झोला त्यत्तिकै पास भएका थिए ।’ दुई दशकअघि टीआईएको सुरक्षा कति लापरबाहीपूर्ण रहेछ ? श्रेष्ठको अनुभव काफी छ । विमान अपहरणको योजना अजहरका भाइले बनाएका थिए । १० जनाले एक वर्ष विभिन्न मुलुकका विमानस्थल अध्ययनपछि नेपाललाई अनुकूल ठहर्‍याएका थिए ।

टीआईएको सुरक्षा चिन्ता दुई दशकपछि पनि उस्तै छ । अमेरिकी विदेश मन्त्रालयले कात्तिकमा जारी गरेको आतंकवादसम्बन्धी प्रतिवेदनमा टीआईएको सुरक्षाबारे यात्रीको प्रि–स्क्रिन नहुने, शरीर जाँच सामान्य खालको रहेको लगायतका आधा दर्जन गम्भीर त्रुटि औंल्याइएको छ । यस्तो खोट अमेरिकाले नेपालबाट विमान अपहरणको दुई वर्षपछि सन् २००२ देखि निरन्तर औंल्याउँदै आए पनि सुधार मन्द छ । लागूऔषध, सुन तस्करीदेखि नक्कली नोट ओसारपसारमा यही मार्ग अत्यधिक प्रयोगमा छ । ‘विमानस्थलको सुरक्षा भरोसायोग्य छैन,’ पूर्वडीआईजी हेमन्त मल्ल भन्छन्, ‘सुरक्षाका धेरै मापदण्ड पुर्‍याउन सकिएको छैन ।’ विमान अपहरण काण्डले थुप्रै रहस्यमयी प्रश्नहरू जन्माएर गएको छ । र, यी प्रश्नहरूको जवाफ अनुमानमा मात्रै भेटाउन सकिनेछ ।