सिटामोल अभावको दुश्चक्र

यो गुनासो स्वाभाविक पनि थियो किनभने ज्वरो र शारीरिक दुखाइ डेंगीका दुई मुख्य लक्षणहरू हुन् र यी दुईमध्ये एक लक्षण स्वास्थ लाभ नभएसम्म कतिपयमा रहने र कहिलेकाहीँ कसै-कसैलाई दुखाइ हप्तौं वा महिनौंसम्म रहने हुँदा सिटामोलको आवश्यकता लामो अवधिसम्म हुने गर्दछ । तसर्थ काठमाडौँमा डेंगीको लहरले ह्वात्तै उचाइ लिँदा सिटामोलको चरम अभाव सृजना भएको हो । अरु स्वास्थ समस्याहरूमा पनि सिटामोलको प्रयोग व्यापक गरिने हुँदा यसको अभाव थप पेचिलो बनेको हो ।

ज्वरो वा दुखाइ हुँदा विभिन्न प्रकारका 'पेनकिलर' औषधिहरूको प्रयोग गर्ने गरिन्छ । नेपालमा विगतदेखि फ्लेक्सन, ब्रुफेन, निम्स, प्यानओफ्ल्यामजस्ता औषधिहरूको (एनएसएआईडी समूहका औषधिहरू) प्रयोग ज्वरो वा दुखाइ कम गर्न व्यापक प्रयोग हुँदै आइरहेको छ । धेरैले सिटामोलले खासै छुँदैन भनेर यस्ता औषधिहरूको माग/आवश्यकता परेको भन्ने गरेका पनि छन् । औषधि विक्रेताहरूले पनि यस्तै औषधिहरू नै बढी दिने गरेको पाइन्छ ।नेपालको लागि डेंगी तुलनात्मक रुपमा नयाँ संक्रामक रोगको रुपमा देखा परेको हो । रोगको पहिचान सन् २००४ मा नै भएको हो । पहिचान भएको झन्डै १८ वर्ष भैसकेको भएता पनि सर्वसाधारणहरूमा फ्लेक्सन, ब्रुफेन, निम्स, प्यानओफ्ल्यामजस्ता औषधिहरूको प्रयोग डेंगीमा गर्नु हुँदैन र प्रयोग गरेमा रक्तश्रावको जोखिम हुन्छ भन्ने जानकारी नभएको देखिन्छ ।

काठमाडौंमा डेंगीले सन् २०१९ मा पहिलो पटक महामारीको रुप लिएको थियो । मैले 'डेंगी क्लिनिक' सुरु गर्दा अधिकांश बिरामीहरूले विशेषत: दुखाइ वा ज्वरो कम गर्न फ्लेक्सन वा निम्स औषधिको नै बढी प्रयोग गरेको देखेको थियो । ज्वरोभन्दा पनि दुखाइको पीडा अत्यधिक हुँदा फलेक्सन वा निम्स औषधि बिरामीको पहिलो रोजाइमा परेको देखिन्छ । यसर्थ मैले अभियानको रुपमा नै यस्ता औषधिको प्रयोग नगर्न अनुरोध गर्दै आइरहेको थिएँ/छ । पछिल्लो समय धेरैले फ्लेक्सन वा निम्स औषधिको प्रयोग डेंगीमा गर्नु हुँदैन भनेको सुनेकोले सिटामोल मात्र प्रयोग गर्ने गरेको मलाई भन्ने गरेका छन् र यसले केही हदसम्म म यो अभियानमा सफल भएको अनुभूति भएको छ । तर दुर्भाग्यावश यसको (सिटामोल) चरम अभाव सुरु भएयता फेरि फ्लेक्सन वा निम्स औषधिको सहायता लिनेको संख्या बढेको देखिन्छ ।

केहि दिन अगाडि मात्र कतिपय डेंगी संक्रमित बिरामीहरूले सिटामोल खोज्दा नपाएकाले फ्लेक्सन प्रयोग गर्नुपर्ने बाध्यता भएको भनेका थिए । तसर्थ, अबको चिन्ता भनेको थाहा नपाएर होइन, बरु सिटामोल अभावको कारणले फ्लेक्सन वा निम्सजस्ता औषधिहरूको प्रयोग बाध्यताले गर्नुपर्ने अवस्था आएको/आउने भएको देखिन्छ ।पछिल्लो समयमा बिरामीहरू गिजा वा नाकबाट अथवा खोक्दा रगत देखिने गरेको भन्ने गरेका छन् । सिटामोलको अभावबीच फलेक्सन वा निम्सजस्ता औषधिको प्रयोगले जटिल अवस्था हुने संक्रमितको संख्या पनि बढ्ने सम्भावना देखिन्छ । डेंगी महामारीको सुरुवातीमा फलेक्सन वा निम्स जस्ता औषधिको प्रयोगले संक्रमितहरूमा रक्तश्रावका समस्याहरू देखिने गरेका थिए ।अहिले पछिल्लो समय धेरै संक्रमितहरूको मृत्यु डेंगी जटिलताबाट हुने क्रम बढ्दै गएको तथ्यांकले देखाउँदछ ।

सिटामोल धेरै रोगको ज्वरोमा प्रयोग हुने एक प्रमुख र सुरक्षित औषधि पनि मानिन्छ ।नेपाल आफैँले केहि वर्ष अगाडिसम्म सिटामोलको उत्पादन गर्ने गरेकोमा केही वर्ष बन्द भएर फेरि उत्पादन गर्न सुरु गरेको छ ।सिटामोल अति आवश्यक, धेरै रोगमा प्रयोग हुने र स्वास्थचौकीमा निःशुल्क उपलब्ध हुने भनिएको औषधि भए पनि दूर-दराजका गाउँ-गाउँमा भने अहिले पनि अभावै देखिन्छ । म काठमाडौंसँगै जोडिएका जिल्लाहरूमा बेला बेलामा स्वास्थ शिविरहरूमा जाँदा त्यहाँ आउने बिरामीले आफ्ना गाउँका स्वास्थ चौकीहरूमा सिटामोलसमेत नभएको/नहुने गरेको भन्ने गरेका थिए । यसरी सिटामोल नियमित आपूर्ति नहुँदा डेंगीजस्तो महामारी फैलिए अवस्था भयावह नहोला भन्न सकिँदैन । हालै मैले काठमाडौंसँगै जोडिएको धादिङ जिल्लामा डेंगीका बिरामीहरू बढ्दै गइरहेको देखेको थिएँ । हालै त्यहाँबाट आएका बिरामीहरूका अनुसार काठमाडौंमा जस्तै हरेक घर-घरमा डेंगीको जस्तै लक्षण भएका बिरामीहरू देखेको भन्ने गरेका छन् । त्यस्ता ठाउँ वा काठमाडौं बाहिर गाउँ-गाउँमा डेंगी फैलिए र सिटामोल नपाउने अवस्था सृजना भए स्थिति भयावह नहोला भन्न सकिँदैन ।

अन्तमा, डेंगीको दुखाइ अत्यधिक हुने र ज्वरोको तापक्रम पनि अति उच्च हुने हुँदा औषधि प्रयोगबिना बिरामीले राहत पाउने अवस्था देखिँदैन । यसमा पनि सिटामोलको विकल्प नहुँदा र डेंगी संक्रमित झन् बढ्दै जाँदा यसको चरम अभाव सृजना भएको देखिन्छ । लामखुट्टे नियन्त्रण गर्नमा उदासीन हुँदा आगामी दिनहरूमा थप डेंगी संक्रमितको संख्या बढ्न सक्ने अनुमान गर्न सकिन्छ । अर्थात् अहिले देखिएको सिटामोलको चरम अभावले थप उचाइ लिन सक्ने सम्भावना देखिन्छ । डेंगीको महामारी काठमाडौँ बाहिर पनि विस्तार हुँदै जाँदा र सिटामोलको थप सम्भावित आवश्यकतालाई मध्यनजर गर्दै यसको पर्याप्त उपलब्धता र सहज पहुँचमा सम्बन्धित निकाय अहिले नै गम्भीर हुनुपर्ने देखिन्छ किनभने हालको डेंगी महामारी तत्काल स्थगित हुने अवस्था देखिँदैन ।

_{(डा. पुन शुक्रराज ट्रोपिकल तथा सरुवा रोग अस्पताल क्लिनिकल रिसर्च युनिट संयोजक हुन् ।)}