असली पेडा र पान

स्वादिलो पेडाका लागि प्रसिद्ध बरमझियामा पेडा पसल खोल्ने होडबाजी नै छ । २०३२ सालतिर सप्तरीको तत्कालीन बरमझिया गाविसस्थित बरमझिया चोकमा स्थानीय वैद्यनाथ साहले पेडा बनाउन थालेका थिए । वैद्यनाथको मृत्यु भएको ९ वर्ष भयो । २०३२ सालतिर साहको एक मात्र पेडा पसल थियो । १५ वर्षअघिसम्म पनि चारपाँच वटा पेडा पसल थिए । तर उनले सुरु गरेको पेडा पसल एक–दुई हुँदै आसपासका क्षेत्रमा समेत गरी अहिले ९० भन्दा बढी पुगेका छन् । सबै पसल असली बूढाकै भनेर प्रचार गरिएको छ ।

बरमझियाको पेडा स्वादिष्ट भएकै कारण व्यवसाय पनि फस्टाएको हो । यहाँका सबै पसलले एउटै गुणस्तरको दूधबाट खुवा तयार गरी पेडा बनाउने गरेको व्यवसायी बताउँछन् । ४० किलो दूधबाट बढीमा सात किलोसम्म खुवा तयार हुने गरेको व्यवसायी कुशेश्वर साहले जानकारी दिए । ‘दूधलाई घोट्दै–घोट्दै खुवा तयार भएपछि थोरै मात्र चिनी हालेर पेडा तयार गरिन्छ,’ साहले भने । बरमझिया र आसपासका क्षेत्रमा गरी प्रतिदिन चार हजार लिटरसम्म दूध पेडा पसलमा खपत हुँदै आएको उनले सुनाए । कोभिडअघि यो परिमाण बढी थियो । कोसीटप्पु क्षेत्रमा पालिएका भैंसी, महुली क्षेत्र, गोबरगाढा तथा ग्रामीण क्षेत्र र अन्य जिल्लाबाट समेत यहाँ दूध ल्याउने गरिएको छ ।

बरमझियामा पेडा व्यवसाय सुरु गर्ने वैद्यनाथ साहका छोरा राजकुमार साह भने अध्यापन पेसामा छन् । अहिले वैद्यनाथका नाति विवेक साहले हजुरबुबाको व्यवसायलाई निरन्तरता दिएका छन् । मौलिक स्वादका कारण बरमझियास्थित पेडाका पसलमा नेपाली मात्र नभई भारतीयको पनि चहलपहल देखिने गरेको छ । कोभिडका कारण दुई वर्षसम्म थला परेको यहाँको व्यवसाय फेरि तंग्रिन थालेको व्यवसायी बताउँछन् ।

कुनै काम विशेषका लागि काठमाडौं जानेहरूले कोसेलीका रूपमा पनि बरमझियाको पेडा लगिदिने गरेको व्यवसायीहरूको भनाइ छ । बरमझिया र आसपासका क्षेत्रमा सञ्चालित पसलका कारण सर्वसाधारणलाई रोजगारीको अवसरसमेत बढाएको उनीहरूले बताए ।

पछिल्लो समय बरमझिया र आसपासका क्षेत्रमा पेडा पसल खुल्ने लहर नै चलेपछि प्रतिस्पर्धा पनि तीव्र छ । व्यवसायीहरूले बुढोको पसल, असली बुढोको पसल, साविकको बुढोको पसल, सबभन्दा पुरानो बुढोको पसल, सक्कली बुढोको पसल, पुरानो बुढोको पसललगायत नाममा होर्डिङ बोर्ड राखेर ग्राहक तान्ने गरेका छन् ।

खाइ के पान...

मिथिलामा एउटा भनाइ छ– स्वर्गमा पान पाइँदैन । मिथिलाञ्चलमा घरमा पाहुना आउँदा पानी र चियापछि पान पस्किने चलन छ । शुभको सूचक मानिने पान सोखले वा अम्मलका रूपमा खाने थुप्रै छन् । त्यही कारण चोक–चोकमा पान पसल खुलेका छन् र तिनले राम्रै कमाइ पनि गरिरहेका छन् ।

बर्सेनि लाखौं रुपैयाँ बराबरको पान खपत हुने गरेको छ । बंगला पता, काली बंगला पता, मीठा पता र मगही पता अहिले स्थानीय बजारमा पाइने पान हुन् । पातमा चुना र कत्था लगाएपछि विभिन्न मसला हालेर पान तयार गरिन्छ । व्यवसायीका अनुसार बंगला पता, काली बंगला र मीठा पता पान बढी बिक्री हुन्छ । कहींकहीं मगही पता पानका सौखिन पनि छन् । सौखिनहरूले घरमै पनि पान बनाएर खाने गर्छन् ।

राजविराजका पानको पातका थोक विक्रेता रोहित दासका अनुसार पानको खपत विगतजस्तो राम्रो छैन । ‘पछिल्ला दिनमा पानको बिक्री झन्डै ६० प्रतिशत घटेको छ,’ उनले भने, ‘विभिन्न खाले गुट्खाका कारण पानको व्यापारमा कमी आएको हो ।’

पानको पात भारतबाट भित्र्याइन्छ । धेरै पसलेले दासबाटै पानको पात किन्छन् । केहीले आफैं भारत गएर पान ल्याउँछन् । थोक विक्रेता दासका अनुसार सप्तरीमा मात्र अहिले साताको २५ हजार पता पान खपत हुन्छ । यस हिसाबले जिल्लामा एक वर्षमा १३ लाख ३ हजार ५ सय ७१ पता पानको खपत हुन्छ । बंगला पान १ हजार पताको अहिले २५ सय रुपैयाँ पर्छ । मीठा पता र मगही पता अझै महँगा छन् ।

सप्तरी सदरमुकाम राजविराजमा मात्र २ सय वटासम्म पान पसल रहेको गणेश पान पसलका सञ्चालक कुशेश्वर गुप्ताले बताए । राजविराजबाहेक जिल्लाका प्रमुख बजार र ग्रामीण नुकडमा पनि पान पसल छ्यापछ्याप्ती छन् । जिल्लाभरिमा पान पसल करिब एक हजार वटा रहेको व्यवसायीको अनुमान छ ।

राजविराजस्थित चौरसिया पान भण्डारका सञ्चालक मनोज चौरसियाका अनुसार मीठा पतामा १ सय ६० नम्बरको पति हालेर बनाइने पान अहिले स्थानीयस्तरमा सबभन्दा महँगोमा बिक्री हुन्छ । उक्त पान खानेको संख्या भने न्यून छ । बढी संख्यामा २० देखि ३० रुपैयाँसम्मका पानका ग्राहक रहेको चौरसियाले जानकारी दिए ।

पान पसल एकाबिहानै खुल्छन् । दिनभर खुला रहने भए पनि पान पसलमा बिहान, दिउँसो र साँझपख भीड लाग्छ । बजार–चोकमा कोही आफन्त भेटिए ‘पान खाऔं’ भनेर आग्रह गर्ने संस्कार छ । दिनमा ३ देखि १० खिल्लीसम्म पान खानेको संख्या कम छैन ।

मिथिला संस्कृतिका जानकार प्रवीणनारायण चौधरीका अनुसार पानलाई वैदिक युगदेखि नै शुभ मानिन्छ । वैदिक कर्मकाण्डमा पानको पातलाई ताम्बुल भनिएको छ । ‘पानको प्रयोगबिना कुनै पनि पूजापाठ अधुरो रहने मानिन्छ,’ चौधरीले भने, ‘मिथिला लोक व्यवहारको आख्यान याज्ञवल्क्य संहितामा उल्लेख भएअनुसार मिथिलाञ्चलको हरेक पूजापाठ र अतिथि सत्कारमा पान–सुपारीको महत्त्व अत्यधिक छ ।’

पानलाई मुखको शोभाका रूपमा लिने गरिए पनि पछिल्लो समय बढ्दो तम्बाकु (खैनी) लगायतको प्रयोगका कारण स्वास्थ्यका लागि प्रतिकूल बन्दै गएको चौधरीले बताए । ‘अहिले पानको सच्चापन हराएको छ,’ उनले भने ।

चौधरीका अनुसार पहिले बरई जातिका मानिसले मिथिलाञ्चलमा पानको खेती गर्थे । मिथिलाका पान, मखान र माछा लोकप्रिय थिए । ‘कृषिमा राज्यको असहयोगका कारण यहाँ पान खेती नहुँदा भारतीय पानको भरमा यहाँको बजार चलेको छ,’ उनले भने ।