हाब्रेको बासस्थानको सुरक्षा
रामेछापको चुचुरे र गुम्देलका जंगल रेड पान्डा अर्थात् हाब्रेका प्रमाणित र सम्भावित बासस्थान हुन् । यी गौरीशंकर संरक्षण क्षेत्रमा पर्छन् र यहाँ हाब्रे संरक्षणका लागि विभिन्न गतिविधि भइरहेका छन् । सामान्यतः संरक्षणका गतिविधिभित्र जनचेतनामूलक कार्यक्रम र संरक्षण शिक्षाको कार्यान्वयन पर्ने गर्छन् । हरेक परियोजनामा यी गतिविधिलाई समावेश गरिन्छ । तर त्यसको प्रभावकारितालाई लिएर प्रश्नहरू पनि उत्तिकै उठ्ने गर्छन् ।
हाम्रो टोली विद्यार्थीहरूलाई हाब्रे संरक्षणबारे जनचेतनामूलक कार्यक्रम सञ्चालन गर्न र संरक्षण शिक्षाको प्रभावकारिता बुझ्न केहीअघि रामेछाप पुगेको थियो । विद्यार्थीहरूलाई नै संरक्षणमा अग्रसर गराउन सकियो भने संरक्षण बढी फलदायी हुन्छ । त्यहाँ हामीले हाब्रेको बासस्थान, आहारा लगायतका विषयमा समुदायस्तरमा छलफल गर्यौं । यही क्रममा स्थानीय विद्यार्थीहरूलाई हामीले रेड पान्डाका बारे सुनको छौं कि छैनौं भनेर सोध्दा धेरैले सुनेको बताए, केहीले यो कालो र सेतो रङको हुन्छ भने । उनीहरूको उत्तरले हामीलाई चकित पर्यो । उनीहरूका विद्यालय गौरीशंकर संरक्षण क्षेत्रभित्र पर्नुका साथै हाब्रेको प्रमुख बासस्थान भएका कारण पनि धेरै जानकारी होला भन्ने सोचेका थियौं । रेड पान्डालाई हाब्रे पनि भनिन्छ भनेपछि बल्ल उनीहरूले यो रातो, खैरो, कालो रङको हुने र अनुहारमा छिरबिरे सेतो हुन्छ भन्न थाले । धेरैलाई यसको बासस्थान र आहारका बारे थाहा थिएन ।
हामीले हाब्रे देखेका छौं कि छैनौं भनेर सोध्दा केही विद्यार्थीले धेरै वर्षअघि बजार नजिकै घाइते अवस्थामा देखेको दाबी गरे । उनीहरूको कुरामा हाम्रो ध्यानाकर्षण भयो । गौरीशंकर संरक्षण क्षेत्र इलाका कार्यालयका अधिकारीसँग यसबारे सोधपुछ गर्दा थाहा भयो, यो कुरा सत्य रहेछ । सन् २०१३ मा गर्जाङ बजारनजिकै वयस्क हाब्रे घाइते अवस्थामा बाटामा फेला परेको रहेछ । त्यसलाई हेर्न हूलका हूल मान्छे जम्मा भएछन् । कुकुरले लखेटेकाले भाग्ने क्रममा हाब्रे घाइते भएको रहेछ । यसरी भेटिएको हाब्रेलाई के गर्ने भन्नेमा स्थानीय अलमलमा परेछन् । कसैले गौरीशंकर संरक्षण परियोजनाको इलाका कार्यालय (शिवालय) पुर्याउन सुझाव दिएछ । कार्यालयमा घनीभूत छलफलपछि हाब्रेलाई ललितपुरको जावलाखेलस्थित सदर चिडियाखानामा राखिने निधो गरिएछ । चिडियाखाना पुर्याएर हाब्रेलाई औषधिउपचारका साथ बस्ने व्यवस्था गरे पनि केही समयपछि हाब्रेको मृत्यु भएको रहेछ । यो थाहा पाएर हामीलाई नरमाइलो लाग्यो । प्राकृतिक बासस्थानको विशेषता चिडियाखानामा नपाएर या कुनै अन्य कारणले मृत्यु भएको हुन सक्छ ।
यो घटनाको सम्भावित कारण सोच्दै हामी गुम्देलतिर लाग्यौं । शिवालयबाट क्यामा हुँदै झन्डै तीन घण्टा उकालो हिँड्दै हामी गुम्देल पुग्यौं । यसरी हिँड्दा हाब्रेबारे स्थानीयलाई सोध्न सजिलो भयो, हिँडाइको समय पनि उपयोग भयो । सोलुखुम्बुको जगंलमा पनि यो पाइने रहेछ । एक स्थानीयले केही वर्षअघि टाक्टोर–लामाजुराको जंगल नजिकै हाब्रे देखेको र मानिसलाई देखेपछि त्यो जंगलतिरै लागेको बताए । खेतनजिकै आएको देखेर हाब्रे त फिरन्ते हुँदो रहेछ भन्ने स्थानीयको बुझाइ थियो । स्थानीयले हाब्रे बस्तीनजिकै बारम्बार भेट्ने गरेकाले पनि यसको संख्या बढेको अनुमान लगाएका छन् । तर, यस्तो अनुमान गर्ने आधार भने हामीले पाएनौं ।
हाब्रेले धेरैजसो समय रूखमै बिताउने गर्छ । तर अचेल जंगल फँडानी, आगलागी, सडक निर्माण तथा विस्तारले तिनको प्राकृतिक बासस्थानको अत्यधिक विनाश भएको छ । यसले हाब्रेलाई विस्थापित गरिरहेको छ । बासस्थानको कमी मात्र होइन, हाब्रेको आहारामा समेत यस्ता कार्यले असर पुर्याइरहेको छ । जस्तो, जगंल फँडानी वा आगलागीले निगालो र मालिङ्गो बाँसलाई नष्ट गर्छ । एउटा वयस्क हाब्रेले दिनमा २ किलोसम्म बाँसको पात र कलिलो टुसा खाने गर्छ । बाँसबाट पर्याप्त पोषण नपाउनाले पनि यसले धेरै खाने गर्छ । त्यसमाथि बाँसको अत्यधिक कटानलाई पनि नियन्त्रण गर्न सकिएको छैन । नयाँ बासस्थान खोजिरहँदा वा आहाराका लागि भौंतारिँदै गर्दा हाब्रे र मान्छेको जम्काभेट हुने गर्छ । यस्तै बेला कहिलेकाहीँ जंगली जनावर वा कुकुरको आक्रमणबाट गम्भीर चोट लाग्ने वा मृत्यु हुने सम्भावना हुन्छ । अवैध सिकार र व्यापारले गर्दा पनि हाब्रेलाई जोगाउन सकिएको छैन । पछिल्लो समय नेपालमा हाब्रेको छाला सबभन्दा बढी तस्करी गरिने वन्यजन्तुको अंगमध्ये एक हो । उसै त हाब्रेको संख्या घट्दै गएको छ, त्यसमाथि यसको छालाको तस्करी बढ्नुले निकट भविष्यमा यो लोप नै हुने खतरा बढेको छ ।
हाब्रे संरक्षणका लागि सबैभन्दा पहिला यसको प्राकृतिक बासस्थानको संरक्षण र पुनःस्थापनामा ध्यान दिनु जरुरी छ । साथै जगंलको सीमामा व्यवस्थित तरिकाले घेराबार लगाउनुपर्छ ताकि कुकुरहरू जंगल छिर्न नसकून् । यसले हाब्रेको बासस्थानमा गाईबस्तुको अव्यवस्थित चरन पनि कम गर्न मद्दत गर्छ । हाब्रेको प्राकृतिक बासस्थानमा निगालो र मालिङ्गो बाँसको संरक्षणका साथै वृक्षरोपणमा पनि जोड दिनुपर्छ । सँगै हाब्रेको अवैध व्यापार तथा चोरीसिकार रोक्नुपर्छ । तस्करीकै क्रममा भेटिएका जीवित हाब्रेहरूको उचित पुनःस्थापना कसरी गर्ने र संरक्षण कार्यलाई कसरी प्रभावकारी बनाउने भनेर सरोकारवाला निकायले बेलैमा ध्यान दिन जरुरी छ । हाब्रे संरक्षणका कार्यलाई कसरी दिगो बनाउने भन्ने पनि चुनौती छ, त्यसका लागि सबैभन्दा धेरै लगानी जनचेनतामूलक कार्यक्रममै लगाउनुपर्छ । समुदायलाई नै यसको संरक्षणका लागि अघि सार्नुपर्छ । संरक्षण कार्यक्रमको नियमित अनुगमन हुनु पनि आवश्यक छ ।
प्रकाशित : आश्विन ३, २०७९ ०७:२८
