यौन दुर्व्यवहारका मनोवैज्ञानिक पक्ष

जब उनलाई कुनै सम्बन्ध दिगो हुन लागेको आभास हुन्थ्यो, तब यौन दुर्व्यवहारको आघात बल्झन थाल्थ्यो । मसँग भेट्दा उनी बौद्ध धर्मका अभ्यासहरूबाट आफैंलाई सम्हाल्ने प्रयासमा थिइन् । उनलाई आफ्नो समस्याबारे थाहा थियो र सन्चो हुन चाहन्थिन् । उनका आँखाहरू बारम्बार डुलिरहन्थे, भन्थिन्, ‘मलाई कोही केटा मान्छेले नराम्रो काम गर्न उकासिरहन्छ ।’

त्यस्तै, ३० वर्षीया एक नेपाली महिलाले मनोविमर्शकै क्रममा ६–७ वर्षको उमेरमा एकाघरका नातेदार पुरुषले सबै लुगा फुकाल्न लगाएको र छातीमा टोकिदिएको कहालीलाग्दो अनुभव मलाई सुनाइन् । आफूलाई अति नै गाह्रो भएपछि परिवारका सदस्यलाई सुनाउँदा सामान्य रूपमा लिएको र हुर्किने क्रममा दुई–तीनपल्ट अरू यौन दुर्व्यवहारका अनुभव भोगेको उनले बताइन् । सुरुमा नजिकका साथीभाइलाई सुनाउँदा, नपत्याएका कारण आफ्नै दोषजस्तो लागेको र सामान्य पो रहेछ भन्ने परेको थियो । ती पुरुषको अकालमै निधन हुँदा आफूमाथि भएको अन्याय सुनाउनै नपाएकामा आत्मग्लानि हुने गरेको उनले बताइन् ।

रंगमञ्चकी एक कलाकार एउटा पार्टीमा नाटक निर्देशकबाटै यौन दुर्व्यवहार भोगेपछि तीन महिनासम्म कोठाबाहिर निस्कन सकिनन् । काममा फर्कनै नसकेपछि, उनी पनि मनोपरामर्शका लागि मसम्म आइपुगेकी थिइन् ।

यी हाम्रो समाजका प्रतिनिधि घटना हुन्, जसले यौन हिंसाको विकरालताको संकेत गर्छन् । दिनानुदिन बलात्कार सम्बन्धी समाचार बढिरहेका छन्, कति घटना त बाहिरै आउँदैनन् । पीडितलाई मारिदिएको वा गम्भीर शारीरिक चोटपटक दिएको वा केही महिलाले अन्याय सहन नसकेर बोलिदिँदा मात्र यस्ता घटना प्रहरीसम्म पुग्छन् । हालै सुन्दरी प्रतियोगिताकी एक प्रतियोगीले, एउटा कलेजका विद्यार्थीहरूले यौन दुर्व्यवहार र शोषणका घटनाबारे बोल्दा समाज स्तब्ध भएको छ । तर बन्दकोठामा हुने यस्ता कैयन् घटना बाहिर आउन पाउँदैनन् वा ल्याउनै दिइँदैन । परिवारभित्र, शिक्षक–शिक्षिका, आफन्त र कार्यालयमा हुने यौन दुर्व्यवहारका घटना पीडितले जिन्दगीभर पीडा खपेर दबाउँछन् ।

यौनजन्य दुर्व्यवहार हाम्रा समाजमा बढिरहेको छ । अझ अहिलेको डिजिटल जीवनमा सम्पर्कविहीन रहेरै वा डिजिटल यौन दुर्व्यवहार ह्वात्तै बढेको छ । कतिपय अवस्थामा प्रेम सम्बन्ध वा व्यक्तिगत गोप्यता भंग गरिदिने डर, त्रास वा डिजिटल सुरक्षाको ज्ञानको अभावका कारण नग्न–अर्धनग्न तस्बिर वा भिडियोहरू खिच्न दिइने दबाब, सार्वजनिक गरिदिने धम्की वा सुरक्षित हिसाबले राख्न नसक्दा अरूको हातमा पुग्न सक्छन् । संसारभरि महिलाहरूलाई डिजिटल माध्यमबाट दुर्व्यवहार गरिएका र त्यसबाट आत्महत्याजस्ता अप्रिय घटना निम्तिएका उदाहरणहरू यथेष्ट छन् ।

जबसम्म हाम्रो सामाजिक संरचनाले यौन हिंसाबारे खुलेर कुरा राख्न पाइने र पीडकलाई कारबाही हुने सुनिश्चितता गर्दैन, तबसम्म यस्ता घटना मौलाइरहन्छन् । जबसम्म पीडितले प्रायश्चित्त गर्नुपर्ने र पीडकले शक्तिको आडमा कारबाहीबाट बच्ने सम्भावना भइरहन्छ तबसम्म पीडितले आफैंलाई दोषी र घृणित मान्दै यौन दुर्व्यवहार लुकाउनुपर्ने वा नलुकाएको अवस्थामा पनि आफैंमाथि औंला उठेर भविष्य बिग्रने डर रहिरहन्छ । आफूमाथिको यौन दुर्व्यवहारबारे बताउने महिलाको चरित्रमा शंका नगरी, सामान्य जीवन बिताउन दिने समाज नभएसम्म यौन दुर्व्यवहारको भार महिलाले जीवनभरि उठाइरहनुपर्नेछ ।

यौन दुर्व्यवहारका दूरगामी असर

साहस बटुलेर लामो समयपछि यौन दुर्व्यवहारमा परेको सार्वजनिक गर्ने महिलाहरू लामो समयदेखि वा सानै उमेरदेखि यौन शोषणमा परेको देखिएका छन् । अध्ययनहरूले ७ देखि १३ वर्षका बालिका बढी यौन दुर्व्यवहारमा पर्ने देखाउँछन् । पीडकले अभिभावकजस्तो गरेर बालिकालाई आफ्नो नियन्त्रणमा लिन थाल्छन् र माया वा कर्तव्य पूरा गरेजस्तो गर्दै सामान्य कुरा बनाएर यौन दुर्व्यवहारका गतिविधि गर्न थाल्छन् । उक्त उमेर समूहमा पीडितले सुरुमा आफूमाथि के भइरहेको हो, ठीक वा बेठीक के हो भन्ने छुट्याउन सक्दैनन् । यौन हिंसा के हो भनेर बुझ्ने क्षमता वा कसैको व्यवहार नराम्रो लागे पनि त्यसलाई कसरी प्रतिकार गर्ने भनेर निर्णय गर्न सक्ने अवस्था त्यस बेला हुँदैन । आफूलाई बारम्बार पीडा वा यौन हिंसा भइरहँदा, त्यसले मस्तिष्कमा भने गहिरो मानसिक चोट पुर्‍याइसकेको हुन्छ । कतिपयले हिम्मत जुटाएर परिवार र साथीभाइलाई यसबारे भन्दा सकारात्मक र उचित सहयोग वा समर्थन दिँदैनन् । प्रेम सम्बन्ध भएको अवस्थामा, प्रेमीलाई विश्वास गरेर भन्दा कतिपय अवस्थामा झन् प्रेमीबाटै यौन दुर्व्यवहार भोग्नुपरेका घटनाहरू पनि छन् ।

मस्तिष्कका यस्ता आघातलाई समयले निको पार्दैन । लामो समय बितिसक्दा पनि समयसमयमा आघातले अधैर्य बनाउँछ । न्याय पाएको महसुस नहुँदासम्म मन हलुका हुन्न र मानसिक रोगका अनेक लक्षण देखिन्छन् । समयसँगै डर, लाज र घृणामिश्रित भावनाहरूले सताइरहन्छन् । आफू कहीँ पनि सुरक्षित छैन भन्ने आभास हुने, कसैलाई पनि विश्वास गर्न नसक्ने र आत्मसम्मान एवम् आत्मविश्वासको कमी हुने हुँदा पीडितहरूले आफैंलाई बिग्रेको वा कमजोर देख्न थाल्छन् ।

यौन दुर्व्यवहारमा परेकाहरू धेरैजसो शारीरिक सम्बन्धबाट टाढा हुने गर्छन् भने कतिपयले जोखिमपूर्ण यौन व्यवहार गर्ने गर्छन् । यस्तो हुँदा उनीहरू एकपछि अर्को अस्वस्थ सम्बन्धमा फस्दै जान्छन् । यस्ता धेरैजसो पीडितले आफैंलाई हानि गर्ने, लागू पदार्थ खाने वा कतिपय अवस्थामा आत्महत्याकै प्रयास गर्ने गरेको देखिन्छ । लामो समयसम्म मानसिक आघातमा रहँदा त्यसले निद्रामा गडबडी वा खानेकुराको असाध्यै रुचि वा अरुचिजस्ता शारीरिक असर देखाउँछन् । डिप्रेसन, एङ्जाइटी र फोबियाजस्ता मानसिक रोगहरू मौलाउँछन् । त्यसबाहेक पीटीएसडी अवस्था भई लामो समयपछि त्यो घटना भर्खरै भएजस्तो भान भएको लक्षण र अनौठो प्रतिक्रिया देखिने पनि हुन्छ ।

यौन दुर्व्यवहारका पीडितहरूको विपरीतलिंगीसँगको सम्बन्ध प्रायः सुखद हुँदैन । उनीहरू झन् दुर्व्यवहारपीडित हुने सम्भावना पनि धेरै हुन्छ किनभने आफैंलाई दोष लगाउने र पीडा लुकाउने गर्दा सम्बन्धहरू दुर्व्यवहारयुक्त भए पनि सामान्य होला झैं लाग्ने गर्छ र सहन थाल्छन् । जीवनसाथीले भनेको अनैतिक वा मन नपरेका कुरा नमान्दा एक्लो भइने डरका कारण उनीहरू हिंसात्मक व्यवहारलाई पनि स्वीकार गर्ने मनस्थितिमा हुन्छन् ।

कसरी सहयोग गर्ने ?

हाम्रो सामाजिक संरचना र सोचको परिणामस्वरूप यौन दुर्व्यवहारका पीडकहरू निस्फिक्री डुलिरहन्छन् भने पीडितहरू मानसिक रोगको सिकार बन्छन् । गरिबी र अशिक्षा पनि यौन दुर्व्यवहारको एउटा कारण हुन सक्छ तर जस्ता घटनाहरू अहिले बाहिर आइरहेका छन्, तिनले यसविरुद्ध लड्न बहुआयामिक र बहुतहको उपाय आवश्यक पर्ने देखाउँछन् । देशको नीति र कानुनदेखि विद्यालयका पाठ्यक्रमसम्ममा यसलाई संवेदनशील र महत्त्वपूर्ण विषयका रूपमा सम्बोधन गर्नु जरुरी छ ।

यौन दुर्व्यवहारमा परेकाहरूलाई सहयोग हुने खालका परिवर्तनहरू पनि आवश्यक छन् । बलात्कारजस्ता घटनाले शारीरिक र मानसिक दुवै रूपमा आघात पार्ने भएकाले जीवनपर्यन्त सहयोगको आवश्यकता पर्छ । त्यस्तो घटनाको सुरुआती चरणमै पहिचान र रोकथामका लागि सानो उमेरदेखि नै यस विषयको चेतना एवम् विद्यालय वा समुदायमा सुरक्षित वातावरण र मनोविमर्शकर्ताहरूको व्यवस्था गर्न सकिन्छ । पीडितहरूलाई साथ र सहयोग दिन सुरक्षित स्थान र मनोविमर्शका साथै न्यायको खोजीमा उनीहरूले सम्पर्क गर्ने प्रहरी, प्रशासन, न्यायालय र सञ्चारमाध्यमलाई यस विषयमा संवेदनशील बनाउनुपर्ने हुन्छ । धेरैको सोचाइ कसैको समस्या सुन्नुको अर्थ हामीले त्यसको समाधान गरिदिनुपर्छ भन्ने हुन्छ, यसले गर्दा कतिपय अवस्थामा पीडितहरूको कुरा सुन्नुभन्दा नसुन्नु सहज लाग्न सक्छ । कसैको एक्लो प्रयासले न यौन दुर्व्यवहार घट्छ न यसका पीडितलाई यथेष्ट सहयोग पुग्छ । यो अपराध हो र यसको कानुनी उपचार राज्यले गर्छ । हामीले गर्न सक्ने भनेको पीडितको कुरा सुनिदिने र उनीहरूलाई बाटो देखाइदिने हो ।

पीडितहरूलाई न्यायिक सहयोग मात्रै होइन, डरलाग्दो अनुभवबाट बाहिर निस्केर भविष्यबारे आशा जगाउन मनोवैज्ञानिक उपचार पनि चाहिन्छ, जुन लामो समय आवश्यक पर्छ । मानसिक आघात पूरै सन्चो भए पनि त्यो कुनै घटना वा घटनाक्रम वा तनावका कारण फेरि बल्झिने समस्या उत्तिकै हुन्छ । त्यसैले पीडितलाई परिवार र समाजको अझ बलियो सहयोगका साथै आफ्नो हेरचाह गर्ने सीप पनि आवश्यक पर्छ ।

यौन दुर्व्यवहार सम्बन्धी कानुनहरू संसारभरि नै परिवर्तन भइरहेका छन् । हाम्रोमा पनि यस सम्बन्धी कानुनहरू नयाँ ज्ञान र परिस्थितिका आधारमा संशोधन गर्नु जरुरी छ । जस्तो, बलात्कारको कानुनी उपचारका लागि एक वर्षको हदम्याद मनोवैज्ञानिक पक्षबाट हेर्दा उचित छैन । यौन दुर्व्यवहार भएपछि पर्ने आघात, घरपरिवार र समाजले हेर्ने नजर लगायतले दिने तनाव, न्यायप्राप्तिका लागि सार्वजनिक हुँदा आइलाग्न सक्ने दोषारोपण र चरित्रमाथि आइलाग्ने प्रश्नजस्ता कारण कोही पनि महिलालाई यस विषयमा निर्णय गर्न सजिलो छैन । अझ कम उमेरका पीडितले आफूलाई परेको अन्याय र आघात तुरुन्तै बुझ्न सक्दैनन् अनि यस विषयमा न्याय खोज्न ठूलै साहस जुटाउनुपर्ने हुन्छ । हाम्रै परिप्रेक्ष्यमा पनि आत्महत्याको प्रयास असफल भएपछि वा समाजको एउटा तप्काले न्यायप्राप्तिका लागि दिएपछि मात्रै पीडितहरूले आफ्नो पीडा सार्वजनिक गर्ने आत्मविश्वास पाएका छन् ।

यौन दुर्व्यवहारका घटनामा हामी, साथी, परिवार, समुदाय र राज्यका रूपमा सहानुभूतिपूर्ण एवम् सुरक्षित सहयोगी हुन नसकेसम्म पीडितहरूलाई दोहोरो मानसिक आघात परिरहन्छ; यस्ता घटनाहरू लुकिरहने र बढिरहने हुन्छन् । यस्ता घटनामा पीडितलाई न्यायको प्रत्याभूति हुने सुरक्षित वातावरण बनाउन आवश्यक ज्ञान, चेतना, कानुन संशोधन र मनोवैज्ञानिक उपचारको उचित प्रबन्ध नगरेसम्म हाम्रा दिदीबहिनी र छोरीहरू सुरक्षित हुनेछैनन् ।