सुकुम्बासी बस्तीमा युद्धको झल्को

थापाथलीस्थित वाग्मती नदी किनारको सुकुम्बासी बस्ती ‘खौरखी टोल’ मा लस्करै उभिएका १ सय ३६ छाप्रामध्ये सविताको पनि एउटा थियो, जहाँ महानगरको डोजर आउने भएपछि बोक्न सकेजतिका सामानहरू निकाल्न तल्लीन थिए बस्तीवासी । हतार–हतार निकालिएका सरसामान र त्यसमाथि भौंतारिइरहेका चिन्ताग्रस्त अनुहार हेर्दा यस्तो लाग्थ्यो, सहरमा बमबारीसहितको हमला भएको छ र मानिसहरू हतारिँदै सुरक्षित स्थानमा कतै जान खोज्दै छन् ।

हतारमा झिकिएका ओढ्ने–ओछ्याउने, भाँडाकुँडा र अन्नपातको विरहलाग्दो पसारोले युद्धग्रस्त कुनै क्षेत्रका त्रसित बासिन्दाको झल्को दिन्थ्यो । त्यसमध्येको एउटा सानो छाप्रो अघिल्तिरको रछानमाथि राखिएका आफ्ना सामानसहित १९ वर्षीया सविता उदास अनुहार लिएर त्यसै टोलाइरहेकी थिइन् ।

यही दिन आउला भन्ने डर उनका ससुरा भक्तबहादुर रनपहेंलीलाई थियो । उनी उच्च रक्तचापका बिरामी छन् । १० वर्षअघि २०६९ वैशाख २६ मा बाबुराम भट्टराई प्रधानमन्त्री हुँदा चलेको डोजरले भक्तबहादुरको सिरीखुरीसहित छाप्रो किचीमिची पारिदिएको थियो । त्यसपछि धेरै महिनासम्म पाटीको बास भएको परिवारले चार नङ्ग्रा खियाएर बल्लतल्ल फेरि छाप्रो जोड्यो ।

नदी किनारका सुकुम्बासी बस्ती हटाएर पार्कहरू बनाउने योजनाका साथ ‘अधिकारसम्पन्न वाग्मती सभ्यता एकीकृत विकास समिति’ ले गत कात्तिक २४ मा १० दिनभित्रमा बस्ती तुरुन्त खाली नगरे महानगरको डोजर लगाएर भए पनि उठाउने सूचना जारी गरेपछि बस्तीमा सबको रक्तचाप बढ्यो । बाबुरामको डोजर काण्डपछि उच्च रक्तचापको सिकार भएका भक्तबहादुरको त हृदयाघातले ज्यानै गयो ।

उनैको किरिया बसेका सासू र पतिले ‘सामानहरू छुन नहुने’ भएपछि त्यसलाई निकाल्ने जिम्मेवारी सविताको काँधमा आइलाग्यो । आमाजु र अरू आफन्तलाई पनि बोलाएर सविताले थाङ्ना भोटा त निकालिन्, तर जाने ठाउँ कहाँ हो, त्यो भेट्न सकिनन् । पतिवियोगमा डुबेकी सविताकी सासू पवित्रा काजकिरिया गर्ने समय पनि नदिई घर खाली गर्न आएका अधिकारीका व्यवहारले क्षुब्ध छिन् । ‘यो देशमा सरकार छैन कि क्या हो ?’ उनी भन्छिन्, ‘किरिया बस्न पनि नपाउने ?’ छोरा २७ वर्षीय मधुरन रनपहेंलीलाई बाबुको शोक मनाउने समय पनि मिलिरहेको छैन । पत्नी र आमासहितको परिवारलाई कसरी सुरक्षित ओत दिने भन्ने पीरले किरियापुत्री बसेको अवस्थामै छटपटाइरहेका थिए । ‘१८ वर्षदेखि हामी यहीं छौं,’ उनी भन्छन्, ‘एक्कासि आएर लौ निक्ली भनेर हुन्छ ? निक्लेर कहाँ जाने ?’

^{नगर प्रहरी महिलालाई घेरा हालेर हिर्काउँदै स्थानीय, सुकुम्बासी बस्तीमा भक्तबहादुर रनपहेंलीको किरिया बसेका श्रीमती, छोराहरू र घर भत्किने भएपछि स्थानीयले बाहिर निकालेका सामान ।}

सुकुम्बासी टोलका हरेकको प्रश्न यही नै छ । ‘रात पर्न लाग्यो, घर छोड् भन्छन्,’ सविताकी छिमेकी १७ वर्षीया रोशनी परियार उसैगरी टोलाइरहेकी थिइन्, ‘दुई साना भाइहरू छन्, तिनलाई लिएर म कहाँ जाऊँ ?’ यही बस्तीमा जन्मिएकी रोशनीका लागि संसार नै यही हो । उनका बाबु कतारमा श्रम गर्छन् । आमा गीताका साथ रोशनी र उनका दुई भाइहरू यहीं बस्छन् । काँकडभिट्टाको यस्तै ऐलानी जमिनमा उनका हजुरबा–हजुरआमा बस्छन् । हजुरबा बितेपछि उनकी आमा गीता काँकडभिट्टा गएकी छन् । कक्षा ९ मा पढ्ने रोशनी स्कुल गएका बेला खबर आयो– घरमा डोजर चल्ने भयो, सामान निकाल्न आऊ ।

पढाइ छाडेर उनी दौडँदै घर आइन् । ओढ्ने–ओछ्याउने र सकेका केही सामान निकालिन् । तर जाने कहाँ ? यो भने उनलाई सुझिरहेको थिएन । यही अवस्थामा थिए सुकुम्बासी टोलका सबै जना । स्थानीय सरकारले आफूहरूलाई शत्रुलाई भन्दा नराम्रो व्यवहार गरेको उनीहरूको बुझाइ छ । ‘हामीले यो जमिन छोड्दैनौं भनेकै छैनौं,’ पौरखी टोल विकास समितिका सचिव गोपाल पौडेल भन्छन्, ‘सरकारले हामीलाई कतै न कतै बस्ने व्यवस्था गरिदेओस्, यो ठाउँबाट हामी आफैं निस्कन्छौं ।’ उनका अनुसार बस्तीमा ५२ जिल्लाबाट आएकाको १ सय ३६ घर छन्, जो डेढ दुई दशकदेखि यहाँ बस्दै आएका छन् । झन्डै ९ सय मानिसको यो बस्तीमा स्कुले विद्यार्थी २ सय २५ जना छन् जो प्रहरी र डोजर देख्नेबित्तिकै भयभीत हुने गरेको उनी बताउँछन् ।

भूमिहीनहरू र पहाडमा थेरथोर जमिन भएका पनि हातमुख जोर्न नसकेकाहरू सहर पसेका र सहरमा काम गरेर खान नदी किनारमा बस्न पुगेका उनको विश्लेषण छ । ‘हामीमध्ये यहाँ कसैको अन्तै घरजग्गा छ भने त्यो छानबिन गर्ने जिम्मा सरकारको हो,’ पौडेल भन्छन्, ‘को भूमिहीन हो, को होइन भनेर पहिचान गरोस् र हामीलाई बस्ने ठाउँ देओस् सरकारले, यो ठाउँमा बस्नैपर्छ कसैले पनि भनेको छैन ।’ बस्तीमा डोजर आउँछ भनेपछि बिहानैदेखि तनाव थियो । उस्तै परे प्रतिकार गर्ने तर पहिलेझैं डोजर पस्न नदिने तयारीमा उनीहरू लागे । महिला, केटाकेटी, वृद्धवृद्धा सबै नै हातमा लाठो लिएर जम्मा भएका थिए । त्यसमध्ये एक थिए ७० वर्षीय लक्ष्मी यादव, जसका दुई खुट्टा जन्मैदेखि घुँडामुन्तिर थिएनन् । ह्वीलचियरमा दुई छोराका साथ निक्लिएका उनी डोजर छिर्ने बाटोमै तेर्सो परेर बसेका थिए ।

धनुषाको महेन्द्रनगरमा जन्मे–हुर्केका यादव १७ वर्षदेखि पौरखी टोलमा बस्दै आएका छन् । ‘म सडकमै जन्में, सडकमै हुर्कें र मागेर जीवन गुजारें,’ उनले भने, ‘बूढो हुन लागेपछि बिहा भयो, अनि परिवारलाई राख्न भनेर यहाँ आएँ, यहींबाट सरकारले लखेट्न खोज्छ, कहाँ जानु ?’

महानगर डोजर लिएर बस्तीका छाप्रा भत्काउन आउने थाहा पाएपछि अधिकांशले भित्रका सामान आफैं बाहिर निकालेका थिए । तर सामान निकाले लैजाने ठाउँको टुंगो थिएन । त्यसैले उनीहरू रोक्न तम्तयार भएर बसे । दिउँसोपख समिति र काठमाडौं महानगरपालिकाको टोली बस्ती खाली गराउन आइपुग्यो । उनीहरूले ढुंगामुढा गरे । लौरोका भरमा टोली लिएर गएको महानगर नगर प्रहरीले ३ वटा डोजर पनि लगेको थियो । त्यो भित्र आउन खोजेपछि बस्तीवासीहरूले ढुंगा हान्न थाले । त्यसले लागेर नगर प्रहरी प्रमुख राजुनाथ पाण्डेसहित ३६ जना घाइते भएको महानगरपालिकाले जनाएको छ । नगर प्रहरी बलको टोली बस्ती पुग्नुअघि नै नेपाल प्रहरीका डीएसपीको कमान्डमा सुरक्षाकर्मीहरू त्यहाँ जम्मा भइसकेका थिए । तर, नगर प्रहरीको टोली आएपछि प्रहरी दोस्रो घेरा बस्यो । महानगरका फुटपाथ खाली गराउन गए जसरी नै प्रस्तुत भएका पाण्डेको टोलीलाई बस्तीबाट भएको प्रतिकारले पछाडि हटायो । त्यसपछि उनीहरूले टायर बालेर प्रदर्शन गर्न थाले । काठमाडौं महानगरपालिकाका प्रमुख बालेन्द्र शाह, गृहमन्त्री बालकृष्ण खाँणविरुद्ध चर्को नाराबाजी गर्दै उनीहरूले आफूहरूलाई बल प्रयोग गरेर हटाउन खोजे, ‘मर्न र मार्न तयार हुने’ भन्दै नाराबाजी पनि गरे ।

अधिकारसम्पन्न वाग्मती सभ्यता एकीकृत विकास समितिले गत कात्तिक अन्तिम साता जारी गरेको सूचनामा निर्धारित मितिभित्र बस्ती खाली नगरे बल प्रयोग गरेर पनि हटाइने उल्लेख थियो । प्रतिनिधिसभा र प्रदेशसभा निर्वाचनको मुखैमा बास छाड्न सूचना निकालिएपछि वाग्मती किनारमा बस्दै आएकाहरू आक्रोशित थिए । मंसिर १ मा उनीहरूले सरकारी कदमको विरोधमा काठमाडौंमा र्‍याली निकाल्दै खबरदारी गरेका थिए । चुनावकै दिन बस्ती खाली गरिसक्नुपर्ने सरकारी सूचना आएसँगै थापाथालीमा रहेको बसोबास क्षेत्रमा दलका उम्मेदवारहरूले अर्को व्यवस्था नभएसम्मका लागि बस्ती खाली गराउन नदिने प्रतिबद्धता व्यक्त गरेका थिए ।

१७ वर्षदेखि थापाथलीको वाग्मती किनारमा बसोबास गर्दै आएकी पवित्रा राईंगाईं भन्छिन्, ‘चुनावमा बेला उम्मेदवारहरूले अर्को व्यवस्था नभएसम्मका लागि बस्ती खाली गर्न नदिने भनेका थिए । तर कोही पनि आएनन् ।’ समितिको सूचनाबारे आफूहरूले सामाजिक सञ्जालबाट मात्रै थाहा पाएको दाबी उनले गरिन् । उनको ९ जनाको परिवारलाई चाहिने सामान निकाल्न भ्याएकी थिइनन् । महानगरको डोजर आए घर भत्किने र सामान पुरिने चिन्ता उनलाई थियो । अधिकारसम्पन्न वाग्मती सभ्यता एकीकृत विकास समितिले भने वाग्मती करिडोरमा विभिन्न परियोजनाहरू सञ्चालन गरिरहेको छ । त्यस क्रममा सार्वजनिक जमिनबाट अतिक्रमण हटाइएको जनाएको छ । हाल वाग्मती सौन्दर्यकरण परियोजना सञ्चालन भइरहेको समितिका आयोजना प्रमुख सुवास बस्नेतले बताए । ‘तीनकुनेदेखि टेकुसम्म वाग्मती करिडोरको दुवैतर्फ सौन्दर्यकरण चलिरहेको छ,’ उनले भने, ‘नदीका दुवै किनार क्लियर गरेर दुबो रोप्ने, मर्मतसम्भार गर्ने, पार्क बनाउनेलगायत काम भइरहेका छन् ।’ सौन्दर्यकरण आयोजनाअन्तर्गत घाटको पनि निर्माण भइरहेको छ । यसका लागि करिब ३ अर्ब रुपैयाँ बराबरको परियोजना सञ्चालन भएको उनले जानकारी दिए ।

सुकुम्बासी बस्तीलाई पूर्वसूचना गरे पनि खाली नगरेपछि हटाउनका लागि काठमाडौं महानगरपालिकासँग सहयोग मागिएको उनले बताए । सोमबार बस्तीका बासिन्दाले प्रतिकार गरेपछि समिति र महानगरका अधिकारीहरू आगामी कदमका लागि बैठक बसेर थप निर्णय गर्ने उनले बताए । महानगरपालिकाका नगर प्रहरी प्रमुख राजुनाथ पाण्डेले आफूहरूले समितिलाई सहयोग गरेको बताए । उनले भने, ‘हामीले समितिको आग्रहबमोजिम सहयोग गरेको हो । हाम्रा केही साथीहरू सामान्य घाइते हुनुभएको छ ।’ घटनापछि साँझ काठमाडौं महानगरपालिकाले विज्ञप्ति निकाल्दै नगर प्रहरीहरूमाथि सांघातिक आक्रमण भएको र घटनामा संलग्नहरूको पहिचान गरेर महानगरीय प्रहरी परिसर टेकुमा उजुरी दिएको जनाएको छ । कुटपिट र ढुंगामुढाबाट घाइतेमध्ये ३ जनाको नर्भिकको आईसीयूमा र अन्य केहीको वीर अस्पतालमा उपचार भइरहेको छ । घाइतेमध्ये धेरैको टाउकामा चोट छ । यस्तै केहीको चोटमा ७ टाँकासम्म लगाउनुपरेको महानगरद्वारा जारी विज्ञप्तिमा उल्लेख छ ।