बाघ र मान्छेको पुरानो ‘दुस्मनी’

मान्छे र जनावरबीचको कुनै पनि भेट, जसले जनधन, बसोबास, मान्छे वा जनावरको ज्यान जोखिममा पर्छ, त्यसलाई मानव–वन्यजन्तु द्वन्द्व भनिन्छ । प्राकृतिक स्रोत र साधन उपयोग गर्ने प्रतिस्पर्धामा मान्छे र वन्यजन्तु आमनेसामने हुने गर्छन् । बाघ, हात्ती, गैंडा, ब्वाँसोजस्ता डरलाग्दा जनावर मात्रै नभएर मृग, बँदेल, मुसो आदिसँग पनि मान्छेको परापूर्वकालदेखि नै द्वन्द्व चल्दै आएको छ । अफ्रिकामा बबुन बाँदरले चौपाया मार्ने घटना होस् वा युरोपमा भालु र ब्वाँसोले गर्ने आक्रमण होस् वा नेपालमा हात्ती र गैंडाले बाली नाश गर्ने घटनै किन नहोस्, यी सबै मानव–जनावर द्वन्द्व हुन् ।

अहिले नेपालमा देखिएको डरलाग्दो र दुवै पक्षलाई घातक हुने द्वन्द्व भने बाघ र मान्छेको हो । हाम्रो देशमा १२ राष्ट्रिय निकुन्ज, एक वन्यजन्तु आरक्षण र ६ वटा संरक्षित क्षेत्र छन्, जुन देशको २३.३९ प्रतिशत क्षेत्रफल हो । यी क्षेत्रमध्ये चितवन राष्ट्रिय निकुन्ज, बर्दिया राष्ट्रिय निकुन्ज, बाँके राष्ट्रिय निकुन्ज, पर्सा राष्ट्रिय निकुन्ज र शुक्लाफाँटा राष्ट्रिय निकुन्जमा बाघको बसोबास छ । यीबाहेक निकुन्जवरिपरि रहेका मध्यवर्ती क्षेत्र र सामुदायिक वनमा पनि बाघहरू विचरण गरिरहेका छन् । मध्यपहाडी क्षेत्रबाट भने बाघ करिबकरिब विस्थापित भइसकेको छ ।

नेपालले ‘टीएक्सटू मिसन’ मा अपार सफलता हासिल गर्दै बाघको सङ्ख्या दोब्बर पुर्‍याएको हो । सन् २०१० मा रुसमा भएको बाघ सम्मेलनमा भाग लिँदा नेपालमा बाघको संख्या २२१ थियो । ताजा बाघ गणनाअनुसार हाल नेपालमा ३५५ वटा पाटेबाघ छन्, जसमध्ये ४९ वटा बाघ संरक्षित क्षेत्रबाहिर अभिलेख गरिएको छ ।

नेपालमा मान्छे–बाघको द्वन्द्वको इतिहास पुरानो छ । सन् १९११ मा बेलायतका जर्ज पञ्चमलाई तत्कालीन प्रधानमन्त्री चन्द्रशमशेरले १० दिनसम्म सिकार खेलाएका थिए । सिकार अवधिमा ३९ वटा बाघका साथै १८ वटा गैंडा, चारवटा भालु, कैयौँ चितुवा र दुम्सी मारिएका थिए । ब्रिटिस राजपरिवारका सदस्यले नेपालमा पहिलोपल्ट सिकार खेलेको भने जंगबहादुर राणाको पालामा सन् १८७६ मा हो । प्रिन्स अफ वेल्स एडवार्डलाई जंगबहादुरले सिकारको निम्तो दिएका थिए । दुई हप्तासम्म चलेको त्यस सिकारका क्रममा २३ वटा बाघ मारिएका थिए ।

राणा परिवारले सन् १८४६ देखि नै चितवन क्षेत्रमा सिकार गर्न थालेको पाइन्छ । अर्थात्, जंगबहादुर राणाको उदयपश्चात् नै जंगली जनावरका दुर्दिन सुरु भए । सबै राणा प्रधानमन्त्री सिकारका सोखिन थिए । त्यसमाथि राणा शासन टिकाउने एउटा अस्त्रका रूपमा ‘हन्टिङ डिप्लोमेसी’ प्रयोग भएको थियो ।

अझ विभिन्न अवसरमा हुने सिकारको गणना नै थिएन । आफू श्री ३ महाराज भएको खुसियालीमा सन् १९३२ मा जुद्धशमशेरले नवलपुरको एकै सिकारमा ४१ वटा बाघ र १३ वटा गैंडा मारेका थिए । राणा शासकका हातबाट कति जंगली जनावर मारिए, त्यसको तथ्यांक उपलब्ध छैन । अन्दाजसम्म गर्न सकिन्छ— राणा शासन जसरी नेपाली जनताका लागि अँध्यारो युग थियो, जंगली जनावरका लागि पनि अँध्यारै युग थियो ।

बाघ–मानव द्वन्द्वको प्रसंग आउनासाथ एउटा बघिनीको नाम सबैले सम्झने गर्छन्— चम्पावत । नेपाल र भारतमा गरी ४ सय ३६ जना मान्छेको ज्यान लिने चम्पावत बघिनीलाई गिनिज बुकले पनि आफ्नो पानामा समेटेको छ । उन्नाइसौं शताब्दीको अन्तिम दशक र बीसौं शताब्दीको सुरुवाती दशकमा उसले भयको साम्राज्य नै खडा गरेकी थिई । शारदा खोलाको वारि रूपाली गाउँबाट सुरु भएको मानवसँगको उसको द्वन्द्व पारि भारतसम्म पुग्यो । उसले नेपालमा २ सय जनाको ज्यान लिएकी थिई । कैयौं वर्षको सिकारको प्रयासपछि नेपाली सेनाको टोलीले उसलाई शारदा खोलापारि भारतीय भूभागसम्म लखेट्न सफल भयो । सन् १९०७ मा जिम कोर्बेटले यस नरभक्षी बघिनीको सिकार गरेका थिए ।

नेपालमा सिकार प्रतिबन्धित भएपछि बाघ मार्ने क्रम घट्यो । तर, बाघ र मान्छेको द्वन्द्व भने अद्यापि कायम छ । नरभक्षी बाघले मान्छे मारेका समाचार प्रायः आइरहन्छन् ।

हरेक वर्ष बाघको आक्रमणबाट दर्जनौं मानिसले ज्यान गुमाइरहेका छन् । पछिल्लो तीन वर्षमा १ सय ४ वटा आक्रमणमा ६२ जनाको मृत्यु भएको छ भने ४२ जना घाइते भएका छन् । हाल बाघको आक्रमणका सबैभन्दा धेरै घटना बर्दिया राष्ट्रिय निकुन्जमा भएको देखिन्छ । मान्छेमाथि भन्दा चौपायामाथि बाघको आक्रमण हुने प्रवृत्ति बढ्दो छ । चौपायामाथि आर्थिक वर्ष २०७६/७७ मा १ सय ७८, २०७७/७८ मा ३ सय ६ र २०७८/७९ मा ३ सय ३८ वटा आक्रमणका घटना भएकामा सबैभन्दा बढी बर्दियामा नै भएको देखिन्छ । जंगलमा चराउन लगिएका चौपायामाथि बढी आक्रमण भएका छन् भने गोठमा भएका चौपायालाई बाघले कम आक्रमण गर्छ ।

बाघले मान्छे तथा चौपायामाथि गर्ने आक्रमणको कारण जान्न जरुरी छ । सामान्यतया हामी बाघसँग जति डराउँछौं, बाघ पनि हामीसँग त्यति नै डराउँछ । बाघको स्वभाव उसको शारीरिक परिस्थिति, बसोवास गर्ने क्षेत्र, सिकार प्रजातिको सङ्ख्या आदिअनुसार बदलिँदै जान्छ । जब कुनै बाघ बूढो वा अशक्त हुन्छ, त्यसलाई अरू बाघले उसको आफ्नो क्षेत्रबाट भगाउँछन् र यस क्रममा उक्त बाघ मानव बस्तीतर्फ सजिलो सिकार खोज्नका लागि पस्न थाल्छ । बाघको प्रमुख आहारा मृग, चित्तल, बँदेल आदि निकै चनाखा हुन्छन् । तिनका तुलनामा मान्छे र मान्छेले पाल्ने चौपाया कम चनाखा हुन्छन् र सजिलै बाघको सिकार बन्न पुग्छन् । बाघ अशक्त हुने कैयौं कारणमध्ये दुम्सीको काँडा बिझ्नु पनि एउटा प्रमुख हो । मान्छेले थापेको पासो वा असफल सिकारको प्रयासका क्रममा स्थायी चोट लागेको बाघले मान्छे र चौपायाजस्तो सजिलो सिकार रोज्न बाध्य हुन्छ । चम्पावत बघिनीको सिकार गरेका जिम कोर्बेटका अनुसार, उसको मुखको दाहिनेपट्टिको कुकुर दाँत भाँच्चिएको थियो । त्यो चोट उसलाई मान्छेद्वारा गरिएको असफल सिकारका क्रममा लागेको थियो । जंगली जनावरसँग भएको मुठभेड र सिकारका क्रममा पनि बाघ स्थायी रूपले घाइते हुन सक्छ । यसबाहेक कैयौंपटक भने नरभक्षी माउले हुर्काएको बच्चा पनि नरभक्षी भएको देखिएको छ ।

बाघले प्रायः वनमा घाँसदाउरा, काठ, तरकारी आदि खोज्न जाने मान्छेलाई आक्रमण गरेको पाइन्छ । भारत र बंगलादेशको सीमा क्षेत्रमा बस्ने मान्छेहरू मह काढ्न जंगल पस्दा यस समस्याबाट बच्न टाउको पछाडिको भागमा मुखुन्डो लगाउने गर्छन् । नेचर गाइड र पर्यटकहरू दिनहुँजसो जंगल जान्छन् र बाघको एक झलक भए पनि पाउन चाहन्छन् ।

म आफैं पनि कैयौं पटक बाघको फोटो खिच्न जंगल चहारेको छु र निकै नजिकबाट बाघ देखेको छु । तर, अहिलेसम्म पर्यटक वा नेचर गाइडमाथि ज्यानै लिनेसम्मका घटना नगन्य मात्रामा भएका छन् । जंगली जनावरहरूले दिने सङ्केत, गन्ध र जंगली जनावरले बाटोमा छोडेका पाइला, बोटविरुवामा कोतरेका नङ्ग्राका निसान आदिप्रति सचेत रहेर नै पर्यटक र नेचर गाइडहरू बाघलाई निकै नजिकबाट अवलोकन गर्न सक्छन् ।

यस वर्ष विभिन्न स्थानबाट नियन्त्रणमा लिइएका छवटा नरभक्षी बाघमध्ये चार वटालाई आनीबानी सुध्रिएको भन्दै पुनः प्राकृतिक बासस्थानमा छोडिएको छ । अझै तीनवटा नरभक्षी भनिएको बाघ भने चितवन राष्ट्रिय निकुन्जकै निगरानीमा राखिएको छ । कैयौं पटक जनदबाबका कारण बाघलाई नियन्त्रणमा लिइन्छन् र पछि फेरि राष्ट्रिय निकुन्जकै क्षेत्रमा छोडिन्छन् । जंगलमा पुनः छोडिएका बाघहरूका घाँटीमा रेडियो कलर जडान गरिएको हुन्छ, जसमार्फत उनीहरूको गतिविधि निगरानी गर्न सकिन्छ ।

नेपालमा बाघको सङ्ख्या संसारमै सबैभन्दा द्रुत गतिमा बढ्दो छ । यहाँका संरक्षित क्षेत्रहरूले बाघको सङ्ख्या धान्न नसक्ने समय नजिकिँदै छ । त्यसैले बाघलाई स्थानान्तरण गर्नुको विकल्प छैन । संरक्षित क्षेत्रबाहिर पनि बाघले विचरण गर्न सक्ने कैयौं राम्रा बासस्थान छन् । यस्ता बासस्थानलाई फेरि ब्युँत्याएर र भइरहेका बासस्थानको स्तरोन्नति गरेर मानव–बाघ द्वन्द्व न्यूनीकरण गर्न सकिन्छ । दिनहुँजसो देशका विभिन्न राजमार्गमा बाघ निस्कने घटना बढिरहेका बेला अझै बढी द्वन्द्व हुन नदिन महत्त्वाकाङ्क्षी योजना ल्याएर कार्यान्वयन गर्न जरुरी छ । वन्यजन्तुमुखी राजमार्ग निर्माण गरेर होस् या जंगल क्षेत्रमा मान्छेको आवतजावत रोकेर होस् या बाघको बासस्थानमा स्तरोन्नति गरेर होस्, बाघ र मान्छे आमनेसामने हुने अवस्थालाई कम गर्नुपर्छ ।

यो पृथ्वी साझा हो । यहाँ मान्छे र वन्यजन्तु दुवैले बाँच्न पाउनुपर्छ । बाघको संख्या बढ्यो भनेर नेपालले नाक फुलाउन पाउँछ, तर बाघको आक्रमणमा परेर मर्ने साधारण नागरिकका परिवारका दुःख पनि हाम्रै आँखाअगाडि छन् । जिम्मेवार निकायहरूका व्यवस्थापन र योजना यस्ता हुनुपर्छ कि मान्छे र बाघ दुवैले बाँच्न पाऊन् ।