असन, मुख्य बजार नेपालकै । राजधानीमा अवस्थित र अस्तव्यस्त, केन्द्र धेरै व्यवसायीको । यसमाथि एउटा लेखोट पढ्न पाइयो केही महिनाअघि (दुई शताब्दी पुरानो बजार, १३ कात्तिक २०७८) कान्तिपुर ‘कोसेली’ मै । धीत मरेन । त्यसैले केही थपौं लाग्यो । र, लेखिए तलका सन्दर्भहरू ।

विचित्र संज्ञा : ‘यता चपा !’

‘यता चपा’ अर्थात् ‘साउदर्न पेभिलियन’ (दक्षिणी मण्डप) भन्छन् असन डबली दक्षिणको भवनलाई— यस्तो जानकारी गुगलमा हालिएको छ । तर, नेवारी शब्दहरूको कुन व्युत्पत्तिले यता चपाको अर्थ दक्षिणी मण्डप हुन जान्छ ? पंक्तिकारले बुझेको छैन ।

यता चपा खासमा गीता पाञ्चालीको अपभ्रंस हो अर्थात् लिच्छविकालीन न्यायाधिकरण हो, जहाँ झगडियाहरूले गीता छोएर शपथ खाएपछि पञ्च भलादमीले फैसला दिन्थे । यही ‘यता’ शब्द यस भवनको दक्षिणपट्टि ‘वटु’ हुन गएको छ, उत्तरपट्टि ‘त्यौड’ र ‘ज्याठा’ हुन गएको छ, पश्चिमपटि ‘ङतपाचो’, ‘यटखा’ र ‘इटुमबहाल’, पूर्वपट्टि ‘झतामुगर’ टोल र ‘भोटाहिटी’ हुन गएको छ, उत्तरपश्चिममा ‘कोयताहिटी’ र उत्तरपूर्वमा ‘कोयतामार्ग’ हुन गएको छ ।

ङतपाचो स्वयम् गीता पाञ्चालीको अपभ्रंस भएको स्पष्टै छ । अर्थात् सँगैको ङतदेवी नेपालीकरण भएर नरदेवीसमेत हुन पुगेकी छन्, तिनको परिचय नै बदलिएको छ । पाञ्चाली शब्द बिग्रिएर पचली बन्न पुगेको देउताथानको उत्तर नायपाचो भएको बाट पनि ङतपाचोलाई बुझ्न सकिन्छ । चोकबीचको इनारको नाम इटुमबाट इटुमबहाल भएको हो भनी नेटमा हाल्नेहरूले बताइदिनुपर्‍यो इटुमको व्युत्पत्ति के हो ?

झतामुगरको मुगर शब्द मकर वा मकरधाराको अपभ्रंस हो । जसरी चिकंमुगल र ग्वाछेमुगल बनेको छ । यताबाट ज्याथा हुँदै झता हुन गएको हो, जसरी संस्कृतको जंगम नेवारीमा झंग (चरा) हुन पुग्छ, जाली शब्द झेल्ली र जल शब्द झोल हुन्छ । यसैबाट ज्याथाको एक ठाउँ झ्वाबहार टोल हुन पुग्छ ।

अर्थात् झतामुगर भन्नु र भोटाहिटी भन्नु एउटै हो । ‘य’ भएको हो ‘भ’ । जसरी योगिनी वा योगवती बन्न जान्छ भगवती, संयोग शब्दको ‘यो’ बदलिएर ‘भ’ हुन जाँदा लाग्छ यौनमूलक अर्थ । भोटबाटै बनेको भए हुनुपर्थ्यो भोटेहिटी । नेवारीको हिटीचाहिँ संस्कृतको स्रोतबाट बनेको हो । जसरी बन्दछ सिन्धु शब्द हिन्दु । आफूले ‘ङत’ को अर्थ नबुझ्दा ‘नर’, ‘यता’ को अर्थ नबुझ्दा ‘भोटा’ बनाइदिएका हुन् नेपालीभाषी जिब्राहरूले, नेवारहरूको दोषै छैन ।

उसको स्थान

आजको सिंगो नेपाल देशको सर्वोच्च अदालतको परिसरको तुलनामा लिच्छविकालीन काठमाडौं देशको न्यायालयको यति विशाल अनौपचारिक परिसर हुनु असनवासीहरूका निम्ति सर्वोच्च गौरवको विषय हुनुपर्ने हो ।

सेलोबादनका पर्यायवाची पाब्लो केसल्सले (कलाका पर्यायवाची पाब्लो पिकासो, कविताका पर्यायवाची पाब्लो नेरुदाजस्तै, यी तीनै जना एकै वर्ष सन् १९७३ मा बिते) संयुक्त राष्ट्रसंघको महासभालाई सम्बोधन गर्दा भनेथे— म क्याटालान हुँ र विश्वको पहिलो संसद् बेलायतमा भन्दा अघि क्याटालोनियामा स्थापना भएथ्यो । त्यसैगरी विश्वको सबैभन्दा पुरानो ‘कोर्ट हाउस’ मानिन्छ भ्यालेन्सिया, स्पेनको एक अदालतघरलाई गुगल पहिल्याउने हो भने । तर, त्यो मात्रै हजार वर्षअघिको हो । त्योभन्दा धेरै पुरानो हो– यता चपा ।

किनभने लिच्छविकालीन भनेपछि कम्तीमा १३०० वर्ष पुरानो त्यसै भयो जग भागलाई मात्रै लिने हो भने पनि । त्यसमाथि पश्चिम कुनाको इखापोखरी र इखानारायण नै पनि बनेको बुझिन्छ ‘यता’ बाट । किनभने शेषबाट शिखानारायण बन्ने हो, तर शिखाबाट इखा भएको हो भन्नलाई त्यस मूर्तिको शिरोभागमा फणाचक्र छैन । ‘इखानारायण पाँचौं शताब्दीको हुनुपर्छ’ (केही साताअघि यही अखबारमा सुदर्शन तिवारी) भन्ने टिप्पणी हेर्ने हो भने ‘गीता’ बाट ‘यता’ हुँदै

‘इखा’ बन्न ३०० वर्ष लाग्यो होला । गीता पाञ्चाली लिच्छविकालभन्दा अघिकै हुनुपर्छ । गीता बनेकै २५०० वर्षभन्दा बढी भइसकेको मानिन्छ पनि ।

थप्नैपर्ने एउटा पुच्छर

हनुमानढोकाको सबैभन्दा पुरानो भाग १६ औं शताब्दीको अन्तको भएको मानिएको छ । यसो भएपछि विसं १५३७ कै दस्तावेजमा फेला परेको वटु भन्ने स्थान नाम नेवारीको वता अर्थात् पूर्व (हनुमानढोकाको) बाट बनेको हो भन्न शंकरमान राजवंशीले मिल्दैन (‘काठमाण्डू शहर’ मा उद्धृत) । न यटखा भन्ने नाम नेवारीको येता अर्थात् पश्चिमबाट भएको हो भन्न न हेमराज शाक्यले नै मिल्छ (‘काठमाण्डू शहर’ मा उद्धृत) । किनभने हनुमानढोकाको पश्चिममा पर्दैन यटखा बरु उत्तरमा पर्छ । स्पष्ट गरौं, संस्कृतको उदयबाट वता, अस्तबाट येता बन्छ नेवारीमा ।

लक्ष्मी/असन–तिब्बती नाम

ल्हछेन भन्छन् तिब्बतीहरू शिवलाई । ल्हाको अर्थ देवता हो, यही छेन नेपालीमा सुन र संस्कृतमा सुवर्ण (राम्रो रङ) हुने हो । अर्जुन, कनक, हाटक, हिरण्य सबैको अर्थ शिव र सुन दुवै हो । सुनका निम्ति प्रख्यात नै छ तिब्बती पठार वाल्मीकिको कालदेखि नै । तर, विष्णु सुन र सम्पत्तिका पर्यायवाची होइनन्, उनकी पत्नी लक्ष्मी सम्पन्नताकी प्रतीक हुनलाई । ल्हाछेनको स्त्री रूप विकास गरेर तिनलाई विष्णुकी पत्नी भनियो भन्ने टड्कारै छ । यति बेला ऋग्वेद र यजुर्वेदतिर नजाऊँ ।

छेन्वीलुङ भनेको लक्ष्मीको प्रतिनिधि ढुंगा हो । किराँत र सुतुलुङ– राई र चाम्लिङ (पेज ३१) ले पनि स्पष्टै भनेको छ, छेन र छेन्वी भन्नु एउटै हो । यहाँ लक्ष्मीलाई प्रस्तरकै रूपमा लिइने चलन छ, जसरी स्थाणु (स्टोन, ठाउँ, थान) भन्नु प्रस्तर र शिव दुवै हो । असन नाम यही ल्हाछेनको रूपान्तरण हो । मध्यपश्चिम पहाडमा कतैकतै आमालाई चेई र पूर्वी पहाडमा सानीआमालाई छ्यामा भन्ने चलन छ । त्यो यही छेनबाट आएको हो । ल्हाछेनबाटै लच्छिन र लक्षण शब्दहरू आउँछ संस्कृत र नेपालीमा । तिब्बतमा भने शिवका निम्ति अन्य नामहरू हुन् वाङचुक क्याम्पो, लेगदेन आदि । लेगदेन पनि ल्हाछेनको रूपान्तरण हो । र, सम्भवतः लिम्बू थर लिङ्देनको ।

अन्नपूर्ण ‘अजिमा’

अन्नपूर्ण अजिमा भनिन्छ, असनकी मूल देवीलाई भनेर गुगलमा सूचना हालिएको छ । अजिमामाथि विगत २–४ महिनायता कम्तीमा दुई जना लेखकहरू (वज्राचार्य, १७ पुस २०७८, चाम्लिङ, ८ माघ २०७८) ले आ–आफ्ना टिपोटहरू दिएका छन् । उद्धृत गरिएका बलदेव जुजूको तर्क आधारहीन छ । उद्धृत गरिएका कोही शान्ति सुरभजस्ताका तर्कहरूलाई टिप्ने हो भने मूल लेखककै ‘क्रेडिबिलिटी’ ध्वस्त हुन्छ । किनभने भक्तपुरको वनमालालाई लिइएको हो भने गथु कुनै किराँत गस्तीबाट बनेको होइन, गुठियारबाट बनेको हो । पाटनमा यही शब्द गठे हुन्छ । पचली कुनै किराँत पब्बीबाट बनेको होइन, पाञ्चालीबाट बनेको हो ।

तर, अज शिवको एक नाम हो र अजिमा उनकी पत्नीको । यसको मूल अर्थ हो अजन्मा अर्थात् मानिसबाट नजन्मिएको । भन्नाले स्वयं उत्पन्न वा स्वयम्भू । गौतमबज्र वज्राचार्यले स्वयम्भूस्थित अजिमालाई बौद्ध जातक कथाहरूसँग जोड्दै तिनलाई यक्षी भनेका छन् ।

तर, जातक कथा लेखिन थालेको २३०० वर्षदेखि मात्रै हो । जबकि स्वयम्भूकी अजिमा भनिने हारतीको शुद्ध नाम हरगौरी हो । भाषा वंशावलीको भाग २, पेज ६१ ले उनलाई लक्षित गर्दै भनेको छ, ‘फेरि शिम्भुका बुढियाको बालकहरूको भय पनि नरहने भयो’ । यो त्यो स्वयम्भूको कुरा हो, जसको पछिल्लो इतिहास १५०० वर्षअघिको वृषदेवबाट मात्र सुरु हुन्छ ।

तर, होमरले २८०० वर्षअघिको इलियडमा बारम्बार (बुक ७ को दुई ठाउँ, बुक ११ को पाँच ठाउँ, बुक २६ को चार ठाउँ र बुक ८, २०, २४ को एक–एक ठाउँ गरी कम्तीमा १४ पटक) ग्रीक देवी हेरालाई ‘ह्वाइट आर्म्ड हेरा’ (गोरो पाखुरा भएकी हेरा) लेखेका छन् । र, समकालीन हेसियोडले थियोगनीको बुक २१ मा पनि त्यही लेखेका छन् ।

तिनले ‘बुल आइड हेरा’ (साँढेको जस्तो ठूलो आँखा भएकी हेरा) लेखेका छन्, जुन साँढे उनका पति जियसको वाहन हो । यो त्यो हेराको प्रसंग हो, जो जियसले अन्य पत्नीबाट जन्माएका सन्तानलाई हारतीले जस्तै पटक्कै सहँदिनन्– किनभने ती हुन् नै ग्रीकहरूले हिमालय क्षेत्रबाट दक्षिण युरोपमा ओसारेका हरगौरी (दुवै अनुवाद ग्रीक अध्ययनका प्राध्यापक मार्टिन वेस्ट) ।

यसर्थ अजिमाबारेको समकालीन नेपाली बुझाइ नै सही छैन । यसो भएपछि आजुद्यो (अज देवता) यलम्बर हुँदैनन् शिव हुन पुग्छन् बरु ।

अब ‘अन्नपूर्ण’

अन्नपूर्ण असन मूल बजारकी देवी हुन् । अन्न भरिएको कलश छ जमिनमा, चन्द्रमा पहिर्‍याउने चलन छ गजुरमा विशेष पूजापर्वका बेला । कलश शब्द बन्ने हो कैलाश अर्थात् शिवस्थानबाट । अन्नपूर्ण मन्दिर फर्किएको छ नै तिब्बतस्थित कैलाशतर्फ ।

चन्द्रमा शिवानीको शिरमा मात्रै हुन्छ, जसरी शिवको शिरमा, नकि विष्णुपत्नीको शिरमा । पश्चिम पहाडी भेग विशेषगरी डोटीका महिलाहरू चन्द्रमा पहिरन्छन् शिरमा । कहाँ पढिएको हो आज सम्झना छैन, तर नारायणहिटी दरबारमा काम गर्ने एक महिलाले भनेकी पनि थिइन्– ‘सुनको चन्द्रमा दिन्छु भनेका थिए महेन्द्रले, तर बितेकाले पाइएन ।’

विसं १९७८ मा दीर्घमान चित्रकारले खिचेको तस्बिरमा लावा उनिएको झुल ओढाइएको छ चन्द्रमासहितको मन्दिरलाई । धानको फूललाई लावा भन्छन्, धानबाटै धनधान्य आएको हो । तर, सबै ऋतुमा धानको फूल जम्मा गर्न सम्भव नहुने हुनाले भुटेर बनेको फूललाई पनि लावा भनिएको हो । सगुन बनाइएको हो । यो दृश्य फेरि रंगीन तस्बिरमा दोहोरिएको छ लगभग ५० वर्षपछि । नेटमा दुवै तस्बिर हेरे हुन्छ ।

लक्ष्मी समुद्र मन्थनमा उत्पन्न भइन्, जसलाई विष्णुले विवाह गरे– ब्रह्म बैवर्त पुराणले भन्यो, जो अधिकतम १२०० वर्ष मात्र पुरानो हो । यसर्थ पुराणसँग असन अन्नपूर्णको तुलना गरेर समयको निर्क्योल हुनै सक्दैन ।

तर, चोक हेरेपछि स्पष्ट संकेत पाइन्छ यता चपाभन्दा पुरानो युगको हो अन्नपूर्णको स्थापना भन्ने कुरा । यता चपा उत्तरका तीन मन्दिरहरू सोझै दक्षिणतर्फ फर्केका छन्, तर कैलाशतर्फ फर्केको अन्नपूर्णको सोझै एउटा पीठ ङतपाचो लाग्ने मोडैमा छ । यो तान्त्रिक तेर्सो रेखा हो भन्ने टड्कारो छ । अन्नपूर्ण थान यता चपाभन्दा नयाँ हुन्थ्यो भने त्यो कैलाश नफर्किएर सोझै दक्षिण फर्किन्थ्यो ।

यसर्थ अन्नपूर्णको जग लिच्छविकालभन्दा पनि सदियौंअघिको हुन सक्छ । तर, बिनावैज्ञानिक विश्लेषण यति बेला समयको निर्क्योल सम्भव छैन । यद्यपि विश्वका प्रख्यात पुरातत्त्वविद्हरूबीच अत्यन्त विवादास्पद डर्हाम विश्वविद्यालयका कुनै प्राध्यापकलाई भण्डारखाल र लुम्बिनी उत्खनन गराएजस्तो असन उत्खनन गराएर सत्यमा पुग्न सकिँदैन ।

लगभग साढे ४००० वर्षअघिकी मेसापोटामियन देवी इनान्ना यतैबाट लगिएकी अन्नपूर्णा हुन् भन्न सकिने आधारहरू छन् । तर, अहिले त्यो विषयान्तर हुनेछ ।

(एक विषयान्तर : आदेश्वर मन्दिरको पश्चिमपट्टि कोही माथेमाले बनाएको भनिने एक पौवा छ । यसको बुर्जाको निधारको बीचोबीच थियो एक विशाल चन्द्रमा । झ्यालहरूका खापामा थिए– सुरथ, पान, चिड, इँट । बुझ्न सकिन्थ्यो ती भारदार फेदीमा घोडा बाँधेर उक्लिन्थे । पूजा हुँदै र सकिँदै गर्दा पौवामा गाँजा र तासको मनोरञ्जन चल्थ्यो । खानापछि दिवा निद्रा त्यसपछि हुक्कापान सकेर परिवार र अर्दलीहरूसहित घोडा चढेर ती घर लाग्थे । तर, त्यो चन्द्रमा देखाएर त्यहाँका एक हात लामो टुपीधारी एक युवा पण्डितले भने— मुसलमान राजाले बनाएको घर हो, त्यसैले छानामा चन्द्रमा छ । पुरातत्त्वलाई सायद यही हावा लाग्यो, आज ती चिड, इँटको खापा त छैन छैन, चन्द्रमा झनै छैन ।)

सराफी र असन

४५ वर्ष उमेरको काठमाडौंको रैथानेसम्मले पनि देखेको हुनुपर्छ— असन डबलीभरि सराफीहरू चाँदीका मोहर र डबलको चुलीचुली राखेर टनाटन बसेका हुन्थे उत्तर फर्किएर । यो तिनै अन्नपूर्ण अजिमालाई लक्ष्मी मानेरै छानिएको अखडा हो, अन्यथा डबलीहरू अन्यत्र पनि थिए । सराफी शब्द अरेबिक मूलको सुनबोधक असरफबाट बन्ने हो । यसको अगाडि नै चामल भरिएका मुख खुला भएका सयौं सयौं बोरा राखिएका हुन्थे । र, आज कमलाछी छिर्ने बेला देब्रेपट्टिको जुन तामाका भाँडाहरूको ठूलो पसल छ, त्यहाँ थियो भारु साट्ने काउन्टर नेपाल राष्ट्र बैंकको ।

असरफको अर्थ दिइनाको छुट्टै कारण छ किनभने असनबाट कमलाछी भएर जाने यो बाटो सोझिन्छ साँखुसम्म— जो सुन आयातको पारवहन नाका हो आदियुगीन तिब्बतदेखिको । उत्तरी भेगबाट सुनमिश्रित ढुंगाहरू साँखुको सुनटोलमा ल्याएर प्रशोधन गरेपछि भित्र्याउँथे व्यापारीहरूले असनमा । कमलाको अर्थ लक्ष्मी हो कमलाछीको, त्यस्तै साँखुको पुखुलाछीको पुखु शब्द आएको हो कमलको पर्यायवाची पुष्करबाट ।

उपेन्द्रमान मल्ल लेख्छन्— चाबेल पर्छ साँखु जाने मूल बाटोमा, जहाँबाट चौतारा र घुमथाङ भएर तिब्बत जाने महत्वपूर्ण व्यापारिक मार्ग हुन सक्छ । साँखुलाई नेवारीमा साँक्व भनिन्छ । यसको अर्थ हुन्छ तिब्बतको तल । किनभने नेवारीमा सँदेको अर्थ तिब्बत हो । (ज्योग्राफिकल जर्नल अफ नेपाल खण्ड एक, सन् १९७८) मल्ल आफ्नो समयका सुपरिचित भूगोलविद् हुन् ।

फेरि पनि कथित भोटाहिटीलाई टिपेर त्यो बाटो भोटसम्मको हुनुपर्छ भन्ने कल्पना उठ्न सक्छ । तर, कतै पढिएको, स्रोत भने बिर्सिसकिएको कुरा हो— ‘विजयपुरका राजा विधाताइन्द्र सेन रानीपोखरी उत्तरको गोलपाटीमा आइपुगेपछि जयप्रकाश मल्लले त्यहीँ पुगेर उनलाई स्वागत गर्दै हनुमानढोका भित्र्याए भोटाहिटीको बाटो ।’ यसले बुझाउँछ त्यो उत्तरतर्फको होइन, पूर्वतर्फको बाटो हो । पछिसम्म पूर्वका सिन्धुलीवासीहरूको अस्थायी अखडा हुने गर्थ्यो पनि काठमाडौंको डिल्लीबजार दायाँबायाँका घरहरू । खासगरी कोइरालाहरू बस्थे नै पद्मकन्या विद्याश्रम अहिले रहेको ठाउँको सामुन्नेको चोकभित्र । (युवराजको हैसियतले स्वागत गरे होलान्, यन्यथा सेन गद्दीच्युत भएको २० वर्षपछि मात्रै मल्ल गद्दीनसीन भए ।)

र, हात्तीको हौदामा विराजमान राणाहरूको सिन्दूरजात्रा गर्ने मार्ग पनि यही हो– भोटाहिटीबाट पसेर इन्द्रचोकअगाडिबाट वटु हुँदै गुच्चाटोल भएर टुँडिखेल निस्कने, जति बेला नयाँ सडक बनेको थिएन । अर्थात् असनले कम्तीमा यो २००० वर्षमा हजारौं शासकहरूलाई प्रत्यक्ष देखेको छ ।

कुलटोल कि कोलिग्राम ?

असनबाट इन्द्रचोक जाँदा बाटोमा पर्ने स्थानलाई भनिन्छ केलटोल । अनेक इतिहासज्ञहरूलाई पढ्दा धेरैले दक्षिण कोलिग्राम, जसमा हनुमानढोका क्षेत्र पर्छ भनिन्छ, बाट यति वरको केलटोल बनेको हो भनेको पाइन्छ । कतिलाई भने दक्षिण राजकुलबाट केलटोल बनेको हो भन्न मन लागेको पनि देखिन्छ । लगभग २५०० वर्षअघि कोसलको शासक विरुधकले दुई आश्रित राज्यहरू कपिलवस्तु र कोलियलाई ध्वस्त पारेपछि उपत्यका भागिआएका कोलियहरूको पुनर्वास क्षेत्र हो कोलिग्राम भन्नेतिर प्रायः सबैको मत एकोहोरिएको छ ।

त्यसै हो भने कपिलवस्तुवासी शाक्यहरू पनि त भागेर आए होलान् अनि तिनको थर शाक्यबाट उत्तर शाक्यग्राम र दक्षिण शाक्यग्रामचाहिँ किन नभएको ? शाक्य र कोलियहरू आखिर दुई मात्र सम्भ्रान्त र घनिष्ठ नाता रहेको विस्तृत परिवार थियो भन्ने प्रमाणित तथ्य त हो नै ।

तर, महत्त्वपूर्ण लक्ष्मी मन्दिर र विस्तृत न्याय परिसरको स्थापनाले बरु राजकुल वा लायकुटोल थियो भन्ने नै बुझाउँछ बौद्धमार्गी कोलियग्राम होइन । राजकीय संरक्षणप्राप्त मन्दिर र कार्यालयवरिपरि नै मानिसहरूको भीड हुन्छ, बजार बन्छ ।

‘दुई शताब्दी पुरानो बजार’ भन्ने आलेखमा लेखिएको छ, ‘सय वर्षअघिको काठको भाँडोमा आज पनि एक महिलाले ढिकेनुन अन्नपूर्ण थानअघि बेच्दै छिन् । उपत्यकामा सिँधे, बीरे, ढिके आदि नुन आउनुअघि किनबेच हुने भनेको भोटेनुन नै हो ।’ (त्यही नुनको भाँडो भएको ठाउँमा थियो वीरधारा) ।

तर, उनको सय वर्षको इतिहासलाई उछिन्ने कथित ६ पुस्तादेखिका जिरा–मरीच पसले–व्यापारीहरूको कथा पनि त्यति पुरानो लाग्दैन अन्नपूर्ण थानपछाडिका घेवारेहरूका अघि । भन्न खोजिएको मन्दिरपछाडिको घेवारेहरूको पसल सम्भवतः २००० वर्षभन्दा बढी पुराना होलान् । किनभने जब देवीथानको स्थापना भयो, बत्ती बाल्न चाहिने पहिलो वस्तु नै तेल–घ्यू हो ।

आधुनिक युग सुरु भएपछि आर्थिक गतिविधिलाई सञ्चारसाधनको चर्को आवश्यकता पर्ने नै भयो । उपलब्ध एक मात्र माध्यम थियो त्यो युगमा हुलाक । यही कारण हो, असनबाट इन्द्रचोक लाग्दाको दाहिने मोडको भित्तामा गाडिएको थियो पत्रमञ्जुषा, ठ्याम्मै त्यही ठाउँमा छ अहिले एउटा बैंकको एटीएम । त्यही प्वाइन्टमा कुनै न कुनै खोपा हुनैपर्ने के नियति रहेछ कुन्नि ?

र, भोटाहिटीको साझा भवनबाहिर थियो गोश्वारा हुलाक, भरियाहरूको ठूलो अखडा पनि ।

दक्षिणी प्रभाव

पत्रमञ्जुषा भएको घर छोडेर इन्द्रचोक लाग्दा दुई घरपछि नै दाहिने मोडमा थियो पानपसल । यो त्यसै त्यो स्थानमा बस्न पुगेकै थिएन । एक लेखक लेख्छन्, ‘पान लक्ष्मीसहित अन्य देवीदेवताको प्रिय वस्तु हो ।’ (पेज १२५, पत्रंपुष्पम्, पुष्कलप्रसाद रेग्मी) । किनभने पान (पाइपर बिटल) नेपालको रैथाने होइन, बरु चाबो (पाइपर बिटलोइड्स) चाहिँ हो । विजयपुरको पानबारामा पहिलोपल्ट पान सेनहरूले लगाएका अनुमान गरिएको छ ।

तिब्बतबाट परिकल्पित ल्हाछेनको पूजामा इन्डियन प्रभावको थालनी थियो यो । तर, त्यतिमै सीमित थिएन त्यो । मानौं उपत्यकामा आयातित फलफूल पाइने एउटा यही ठाउँ थियो, जहाँ फलफूल भन्ने कुरा बिरामीका निम्ति मात्रै किन्न जान्थे मध्यमवर्गीयहरू, आफू स्वस्थले खानलाई चाहिँ होइन । नाम नलेखी हालौं, सम्भवतः यही पानपसलले दिएको थियो आफ्नो समयकी एक प्रसिद्ध गायिका र अर्की एक नाट्य अभिनेतृ नेपाली समाजलाई ।

ङा लोहँ

यसको अर्थ हो माछा ढुंगा वा माछाको मूर्ति, जो छ अन्नपूर्णको उत्तरपट्टि । आकाशबाट तोकिएको घडी र पलामा सोही ठाउँमा माछा झरेथ्यो आदियुगमा– ज्योतिषीय कथा छ । तर, आकाशबाट माछा झर्ने कुरा संसारभरिकै अनुभव र विज्ञानसिद्ध कुरा हो । सम्भवतः २००४ सालको ‘गोर्खापत्र’ मा छापिएको समाचारजस्तो पनि लाग्छ, जाउलाखेलवासीहरूले एकाबिहानै आकाशबाट झरेर माछाले चौर भरिएको देखे र सँगैको पोखरीमा हालिदिए ।

तर, यो माछा ज्योतिषीय कथाको पात्र मात्रै देखिँदैन स्थायी सगुनका रूपमा मन्दिर परिसरमा स्थापित मूर्ति हो भन्नेमा पुगिन्छ, चाँगु मन्दिरबाहिरको शंख र चक्रजस्तै । सम्भवतः दक्षिणतर्फ अर्को सगुनरूपी अण्डाको स्वरूप पनि थियो, डबलीले पुरिदियो वा खाइदियो ।

मेरी स्लसरले यसलाई मत्स्यावतार ठान्नु (काठमाण्डू शहर– जगदीशचन्द्र रेग्मी) रमाइलै लाग्छ । त्यसैले होला उनको नेपाल मण्डलालाई केपी मल्लले ‘लिमिट अफ सर्फेस आर्कियलजी’ भनेको (सिनास जर्नल) । मत्स्यावतार नै हो भने आइकनोग्राफीको कोणले यसको शिरोभागमा मानवआकृति हुनुपर्थ्यो ।

स्थान विभाजन

‘धोँचा’ को पसलअघिको गणेश मन्दिरवरिपरि सालको पात मात्रै पाइन्थ्यो । बीचको मन्दिरवरिपरि भाग्योदय चिठ्ठा, जनकल्याण चिठ्ठा र पछि सायद समाजकल्याण चिठ्ठाका स्टलहरू मात्रै थिए । पश्चिमको लक्ष्मीनारायण मन्दिरवरिपरि सिट्रस अर्थात् बिजुलायुक्त स्थानीय फलहरू मात्रै फिँजारिएका हुन्थे । यो विचित्रको स्थान विभाजन थियो एउटा गजबको विशेषता त्यो बेला ।

(क्षमायाचनासहित अर्को विषयान्तर ः भाग्योदय चिठ्ठा सम्भवतः नेपाल क्षयरोग निवारण संस्थाको अधिकतम रु. ४० हजार दिइने एउटा कार्यक्रम थियो । यही संस्थाले केन्द्रीय उर चिकित्सालय चलाउँथ्यो वीरको आजको इमर्जेन्सीको लाइनमा । जनकल्याण संस्था रामलाल श्रेष्ठद्वारा सञ्चालित बेवारिस शवहरूको अन्तिम संस्कार गरिदिने समाजसेवी अभियान थियो । आज त्यो अभिभारा लिएकी एक किशोरीको वाहवाही छ– तर, श्रेष्ठको नाम थाहा हुनेसमेत छैनन् । त्यसमाथि तिनको नामलाई तुलसीमेहर श्रेष्ठ र दयावीरसिंह कंसाकारको नामले खाइदिएको छ ।)

देवकोटाको ‘जन्मघर’ ?

भोटाहिटीसम्मलाई असनकै भाग मानिएको छ (काठमाण्डू शहर) । यसो लेखिएपछि भोटाहिटीमा रहेको एउटा सानो मन्दिरको सामुन्ने, दक्षिणको चोकभित्र पस्नुपर्छ । त्यहाँ शिवालय छ, त्यसलाई दाहिने पारेर ९०/१०० फिट दक्षिण लागेपछि एउटा घरको भित्ता र पर्खालबीच ३ फिट व्यासका दुई अग्ला न अग्ला ग्रीक शैलीका सेता खम्बाहरू देखाएर २० वर्ष जतिअघि भोटाहिटीवासीले भने— देवकोटाको जन्मघरको अवशेष हो यो ।

असनबाट महाबौद्ध (पुरानो जनजिब्रोमा मागुत/माभूत) लाग्दा को बीचोबीच मासँगल्लीमा पुरानो युगमा पहाडबाट काठमाडौं बसाइँ सर्ने देवकोटाहरूको बसोबास थियो भन्ने कुरा एक स्थापित सत्य हो । देवकोटाको जन्मघर भनिएको स्थान त्यसैको विस्तार हो पनि । तर, उनी जन्मँदै दरबारमा जन्मिएका थिए ? त्यो बेला उठेको प्रश्न आज पनि गुन्जिरहन्छ ? रहस्यमै छ यो । अहिलेलाई यत्ति नै ।