‘आगे अन्हार गली बा’

बितेका वर्ष एक भिन्नै सोचको फिल्म आयो– ‘गान्धी गोडसे– एक युद्ध’ । यसमा गान्धी नाथुराम गोडसेको गोली प्रहारबाट जोगिन पुग्दा उनले गोडसेलाई क्षमा मात्र गर्दैनन्, उनीसँग मिलेर कार्य पनि गर्छन् भन्ने काल्पनिकता पस्किइएको छ । गान्धी विचारको विद्रुपीकरण गर्ने संगठित कोसिस भारतमा हुँदै आएको पृष्ठभूमि जगजाहेर छ । करिब बीस वर्षअघि ‘लगे रहो मुन्नाभाई’ जस्तो अद्भुत फिल्म बन्यो, जसले तत्कालीन समाजमा गहिरो विमर्श छाड्दै ‘गान्धीगिरी’ नामक शान्तिपूर्ण प्रतिरोधको तौरतरिकालाई खुब प्रचार गर्‍यो ।

कायरता र हिंसा कुन रोज्ने ?

यतिखेर आधा शताब्दीअघि निर्माण भएको फिल्म ‘मेरा गांव मेरा देश’ को मूलकथ्यबारे चर्चा गर्छु । आधारभूत रूपमा ‘गान्धी’ र ‘अहिंसा’ लाई एउटै सिक्काको दुई पाटोका रूपमा अर्थ्याइन्न्छ । तर ‘मेरा गांव, मेरा देश’ गान्धीको एक नितान्त उपेक्षित संवादका साथ शुरु हुन्छ– ‘यदि मलाई हिंसा र कायरतामध्ये कुनै एउटा छनोट गर्नुपर्ने भयो भने म हिंसालाई स्वीकार गर्छु ।’ यो फिल्मले गान्धीको जीवन सन्देशमा अन्तर्निहित उद्भावनालाई स्थापित गर्छ नै, सँगै दिनहुँ भोग्नुपर्ने अनेकौं चुनौतीको झञ्झावातसँग जोखिममुक्त हुने तरिकासमेत सिकाउँछ । सामाजिक जीवनमा सरकार वा प्रशासनको मुख ताक्ने परावलम्बी अनैतिक प्रवृत्तिमाथि गैरप्राज्ञिक शैलीमा यसले प्रहार पनि गरेको छ ।

अहिले समाजमा टुसाउँदै गरेको कट्टरताको उपचार केवल सरकारी तन्त्रको माध्यमबाट खोज्न सकिँदैन । समाजको बृहतर हितका लागि समाजभित्रै एकजुट हुनुपर्छ, विवेक र तार्किकता अभिव्यक्त हुनुपर्छ । यस फिल्ममा डाकुको आतंकबाट निरीह बन्न पुगेका गाउँलेका माध्यमबाट प्रतिवाद, प्रतिकार र प्रतिरोध गर्न निर्भयताका लागि आत्मसञ्चारको प्रेरणा दिएको छ । डरले समाजलाई गाँजेको छ । धर्मको आवरणमा जे गर्न खोजिँदै छ, त्यसबाट सन्तुष्ट नदेखिए पनि अनेकौं अवगाल–आक्षेपको डरले कोही बोल्न चाहँदैन । धार्मिक आस्था वा आध्यात्मिक साधना निजी व्यवस्था हो । मानवनिष्ठा र नैतिकताको अनुष्ठानबिना कुनै पनि धार्मिक क्रियाकलाप फगत कर्मकाण्ड हो । बोल्नुपर्नेहरू किन डराएका छन् ?

वीरगन्जस्थित कृषि औजार कारखाना वर्षौंदेखि बन्द थियो । त्यसको सुसञ्चालनका लागि अभियन्ता महावीर पुन किताब बेच्दै अर्थसंकलन गर्दै छन् । यता त्यही ऐतिहासिक क्रान्तिभूमि वीरगन्जमा धर्म जोगाउने नाममा दुई समुदायबीच तनाव भएर महानगरको जनजीवन ठप्प बन्न पुग्छ । यो स्थितिका भुक्तभोगी एक स्थानीय भन्दै थिए, ‘आगे अन्हार गली बा’ (अगाडि अँध्यारो गल्ली छ) । किन तराईका विभिन्न स्थानमा तनाव, झडप वा द्वन्द्व प्रकट हुन्छ ? आगो बाल्न को उद्यत छ ? आगोमा घ्यू थप्नेहरूको चेहरा र चरित्र के हो ? यो जे हुँदै छ, संयोग हो कि षड्यन्त्र ? यस्ता अस्वाभाविक घटनाक्रम वीरगन्जमै पटकपटक घटित गराउने व्यूह रचना किन हुँदै छ ?

कुनै पनि हिंसाको मुकाबिला भयमुक्त भएर गर्न गान्धीले बाटो देखाए । कट्टरता आफैंमा एक प्रकारको हिंसा हो । हिंसाबाट निर्देशित सामाजिक र राजनीतिक सम्बन्ध दिगो हुन सक्छ ? हाम्रा लागि यो लोकमत खोजीको विषय हो । समाजमा उठ्ने गरेका समस्या–सवालमा बारम्बार छलफल तथा अन्तरक्रिया हुने त गर्छन् तर तार्किक आधारमा एकदमै कम चिन्तन छ । एउटै समस्या, सवाल वा विषयलाई फरकफरक समूह तथा व्यक्तिले फरक तरिकाबाट व्याख्या र विश्लेषण गर्न सक्छन्, गरिराखेका पनि छन् । त्यस्ता बुझाइका धरातल र आधार के हुन् ? अहिंसात्मक तथा सहिष्णु तरिकाले आफ्नो गाउँ, सहर, प्रदेश वा सिंगो मुलुकको आर्थिक, राजनीतिक, सामाजिक र सांस्कृतिक रूपान्तरण गर्न खोजिँदै छ । त्यसबारे समाजका विभिन्न तप्काबाट तर्क र तथ्यपरक विमर्श उठान भएन भने ‘कट्टरता’ को सोच झाँगिँदै जान्छ । कट्टरताले तत्कालमा उत्तेजना, घृणा, आक्रोश र आक्रमणको बीज रोप्छ ।

खाँचो पारस्परिक संवाद

नेपाल हामी सबैको साझा सम्पदा हो । यसलाई अझ व्यावहारिक रूपमा भन्नुपर्दा जो जहाँ बसोबास गर्छ, त्यो स्थान विशेषमा भयमुक्त परिवेश निर्माण गर्ने कार्यभार त्यहींका नागरिकको हो । स्थानविशेष सबै लिंग, सबै जाति, सबै धर्म मान्ने, सबै भाषा बोल्ने र सबै राजनीतिक विचारधारा मान्नेहरूको हो । त्यसैले यसलाई कस्तो बनाउने भन्ने प्रक्रियामा बराबरी र पूर्ण भाग लिने नैसर्गिक अधिकार हामी सबैसँगै छ । समाज पनि खाली खेतजस्तै हो, खनजोत र असल बिउ छर्ने, गोडमेल र खादपानी हाल्ने काम भइराखेन भने अनेकानेक प्रजाति उम्रिन पुग्छन् र त्यही नै मूल बाली हो भन्ने भ्रम फैलिन्छ ।

धार्मिक नाममा अधार्मिक कचिङ्गल र हिंसाको धम्कीलाई पन्छाउन मौन बसेर हुँदैन । आउन लागेको समस्या र संकट केलाउनैपर्छ । छरछिमेकमा जे हुँदै छ, त्यहाँ बेलैमा सजग र सक्रिय हुनुपर्ने पक्ष आफैमा विभाजित र वर्गीकृत हुँदा दक्षिणपन्थी अग्निकुण्डमा समाहित हुने नियति भोग्न अभिशप्त छन् । अथर्व वेदको सूक्तले पृथ्वीमा विद्यमान विभिन्न मानव समाजभित्रको बहुलताको दर्शन गराउँछ : ‘जनं विभ्रति बहुधा, विवाचसम् नाना धर्माणम् पृथ्वी यथौकसम् ।’ आशय यही हो यो पृथ्वीले बहुभाषी एवं बहुधर्मी मान्छेहरूलाई धारण गरेको छ । कुनै भाषा विशेषलाई एक मात्र भाषा र कुनै धर्म विशेषलाई एकमात्र धर्म मान्ने दुराग्रही सोच राख्नेले मान्छेका भाव र भक्तिलाई बुझेका हुँदैनन् । वेदमा बहुलतालाई आधारभूत रूपमा स्वीकार गरिएको छ, त्यही साहचर्य र समानताको मान्यतालाई पनि मुखरित गरेको छ– ‘संगच्छध्वं संवदध्वं सं वो मनांसि जानताम् ।’

‘समानी व आकूतिः समाना हृयदयानि वः । समानमस्तु वो मनो यथा वः सुसहासति ।’ अर्थात्, सबैको अभिप्राय समान होस्, सबैसँग साथ हिँडून्, एकअर्काको मनलाई पनि बुझून् । हृदय समान होस्, मन समान होस्, सबै प्रसन्नचित्त रहुन् ।

हाम्रा प्राचीन वाङ्मय हाम्रो सामाजिक जीवनलाई संहिता दिने माध्यम बने । ‘मुण्डेमुण्डे मतिर्भिन्ना’ अर्थात् प्रत्येक व्यक्तिको सहमति र असहमतिलाई सर्वस्वीकार्यता प्रदान गरिएको छ । यस्तो अद्भुत समन्वयकारी लोकतन्त्र अहिलेको सामाजिक संरचनामा किन अनुवाद हुन सकिरहेको छैन ? जावेद अख्तरको एक गीति पंक्ति छ– ‘ये कहाँ आ गए हम, यूँही साथ साथ चलते ।’

धर्मको नाममा एकअर्काप्रति हेय वा श्रेष्ठताको भाव राख्दा समाज अनिश्चिततातर्फ धकेलिन्छ र समाधानका उपाय अझ जटिल बन्दै जान्छन् । समग्रमा धर्मान्धताको बढ्दो मात्रालाई कमी ल्याउने राजनीतिक दृढता नभएसम्म भविष्यप्रति आशा गर्ने आधार देखिँदैन । ‘अभ्युत्थानमधर्मस्य’– जो युगधर्मले माग राख्छ, त्यो जबजब अधर्मको विकास र धर्मको अवमूल्यन हुन्छ, तबतब नवसंकथन, नवसंकल्पको अवतरण आफ्नै बुझाइ, ठम्याइ र गराइमा प्रस्फुटित हुनुपर्छ । नेपाली समाज र संस्कृतिका लागि सबैभन्दा ठूलो खतरा त्यो आन्तरिक सोचसँग छ, जो परम्पराअनुसार बहुल समाजको मान्यताविपरीत छ । कुनै पनि असहिष्णु हर्कतले सामाजिक जीवनको स्वीकृत पारस्परिकतालाई भत्काउन बेर लगाउँदैन । कट्टरता जहाँ हुन्छ, त्यहाँ समाजलाई पुनरुत्थानवादको आधारमा पुनर्परिभाषित गर्ने चेष्टा र सामाजिक विखण्डनलाई स्थिर गर्ने प्रयत्न हुन्छ । धर्मका नाममा धर्म नबुझेकाहरूले संरक्षण र सम्वर्द्धन गर्न उन्माद र घृणाको प्रसार गर्छन् । बहुसंख्यक सोच र तर्कसंगत सोचमा मौलिक भिन्नता के छ ?

सामाजिक जीवनमा यतिखेर यस्तो कठिन क्षण आइपुगेको छ, स्वयं व्यक्तिले उन्मादी भीडमा रूपान्तरित भएको भेउ नै पाउँदैन । यसले हाम्रा सामूहिक ज्ञान, सामूहिक आत्मविश्वासको परीक्षा लिइरहेको छ । हामी एउटा समस्याको बारेमा सोचिराखेका हुन्छौं, सामुन्ने अर्को नयाँ समस्या खडा हुन पुग्छ । जहाँ धार्मिक द्वन्द्व हुन्छ, त्यहाँ हिन्दु र मुस्लिम भनेर जोडिन पुग्छ, यो चिन्ताको विषय हो । कुनै पनि धर्मले हिंसाको जस्तो पनि स्वरूपलाई अस्वीकार गर्न सिकाउँछ । आफ्नो मुलुकको इतिहास र सांस्कृतिक जटिलताबारे बुझेर सामञ्जस्यका सूत्रहरू खोज्न अभिप्रेरित गर्छ । इस्लामको शाब्दिक अर्थ हो शान्ति । यस धर्ममा सामाजिक समानता, दया, उदारता र विश्व बन्धुत्वमाथि अधिक प्रकाश पारिएको छ ।

पछिल्ला दिन मधेसका विभिन्न स्थानमा तनावका घटना देखिएका छन् । नेपाली समाजको ठूलो हिस्साले यस्तो बेला विवेकको सामूहिक प्रदर्शन गरी दंगा हुनबाट जोगाएका छन् । तर आगो सल्काउनेहरूले हार मानेको देखिँदैन । हामी संविधानप्रदत्त धार्मिक स्वतन्त्रताको आआफ्नो परम्पराअनुसार अवलम्बन गर्दै सामूहिक रूपमा कसरी बाँच्ने ? कुनै कोणबाट टुसाउँदै गरेको कट्टरताको प्रतिरोध कसरी गर्ने भनेर विचार गर्नुपर्ने अवस्था छ । यी प्रश्नका उत्तर सहज छैनन् ।

नेपाल विविधता बोकेको समाज हो । यहाँ एउटै धर्म मान्नेबीच पनि कैयौं परम्परा र रीतिरिवाजमा भिन्नता छ । तर हाम्रा सम्बन्धमा अविश्वास र भय खडा गर्नेहरू हौसिने स्थिति बन्नु हुँदैन । कानून भंग गर्ने जो कोहीलाई दण्डित गरिनुपर्छ । कानुनले आफ्नो काम आफैं गर्छ, त्यो भरोसा सबैले गर्न सक्नुपर्छ । महन्त–पुजारी वा मौलाना–मौलवीद्वारा गरिने सामुदायिक सामञ्जस्य स्थापित गर्नमा आफ्नै सीमा र सम्भावना देखिसकिएको छ । उनीहरू आआफ्नै कार्यथलोका चौहद्दीभित्र रहून् । स्थानीय प्रहरी प्रशासनमार्फत कर्फ्यु लगाएर तत्कालमा स्थितिलाई नियन्त्रणमा ल्याउन सकिएला । मूल पक्ष हो नागरिक खबरदारी, नागरिक स्वयंद्वारा सामूहिक विवेकको प्रदर्शन ।

‘सर्वधर्म समभाव’ ले सबै धर्मप्रति समान आदर गर्न सिकाउँछ । न बहुसंख्यकमा असुरक्षित भाव रहोस् न त अल्पसंख्यकमा भयको व्याप्ति । धर्मका बारेमा विमर्श नगरिँदा त्यो समूहले यसलाई कब्जामा लिन पुग्छन्, जसले धर्मको उत्स बुझेकै छैनन् । धर्म जहिले पनि व्यक्ति वा समाजका लागि मंगलदाता हुनुपर्छ ।