हामी संविधान कार्यान्वयनको संक्रमणकालमा छौं । कुनै पनि संविधानलाई देशको एउटा दस्तावेज मान्नु काफी छैन । किनभने संविधान त्यो मात्र होइन, जो यसको मूलपाठमा लेखिएको हुन्छ । संविधान त राज्यका अंगहरूद्वारा आत्मसात् गरिएका अभ्यास र अर्थहरूको समष्टि हो ।
फागुन १ नेपाली स्मृतिलाई लामो समयसम्म पछ्याइरहने दिन हो । २०५२ सालको यही दिन नेकपा माओवादीले सशस्त्र संघर्ष थालेको थियो । यो दिन पारेर प्रत्येक वर्ष जस्तो विमर्शको प्रक्षेपण गरिन्छ, त्यसभित्र अतिवादको गन्ध भेटिन्छ । एक पक्षले केवल युद्धको गौरवगान गर्ने, अर्को पक्षले दुःस्वप्न मात्रै मान्ने । तर यो यस्तो आली हो, जसले नेपाली समाजको विकासक्रमलाई विभाजन गर्छ । संघर्ष सुरु हुनुपहिले र पछिको नेपाली समाज । तसर्थ सशस्त्र विरोधको व्याकरणलाई फराकिलो क्यानभासमा हेर्नुपर्छ ।
राजनीतिमा आहान नै छ, ‘कमजोर नेताले संकटको घडीमा निर्णय लिन्छन्, तर मजवुत नेताले संकट सिर्जना गर्छन् ।’ प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीको राजनीतिक भूमिका पछिल्लो एक दशकभित्र संकट सिर्जना गरेर आफ्नो नेतृत्वको प्रभावकारिता स्थापना गर्ने कुशल खेलाडीको रूपमा रहेको उनका प्रशंसकहरू बताउँछन् । प्रतिस्पर्धात्मक राजनीतिमार्फत बहुतहको निर्वाचनमा सफलता तथा दुई प्रमुख वामपन्थी दलहरू बीचको एकता भई नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (नेकपा) को पुनर्गठनले नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनको इतिहासमा एउटा विशेष मोड र कोसेढुंगाको काम गर्यो । ओली दलको नेतृत्वमा हुन् वा सरकारको प्रमुख उनीसँग सहमत वा असहमतहरू पनि स्वीकार गर्छन्, ‘अहिले ओलीको दिग्विजयको समय हो ।’
आज ३० जनवरी । आजकै दिन सन् १९४८ मा महात्मा गान्धी मारिए । गान्धीलाई गोली हानेर मार्ने नाथुराम गोडसे थिए । गोडसेसंँगै उनका भाइ गोपालले, जो घटनामा सहअभियुक्त थिए, किताब नै लेखे, ‘गान्धी वध किन ?’ भनिन्छ, गान्धीपुत्र देवदास आफूलाई थुनामा भेट्न आउँदा नाथुरामले व्यक्तिगत रूपमा दु:खमनाउ गर्दै भनेका थिए, ‘मार्नुको कारण केवल राजनीतिक हो ।’
मधेशमा जे भइरहेको छ, त्यो ठीक भइरहेको छैन । यो कुरा सत्ता प्रतिष्ठान र मधेशी समाजभित्रबाटै उठिरहेको छ । संस्थापन शक्तिबाट योजनाबद्ध रूपमा पहिला मधेशी दल र तिनका नेतागणको साख समाप्त पारियो; अब मधेश विद्रोहलाई नै तेजहीन बताउन ठूलो कसरत गरिँदै छ । मधेशको मुक्तियुद्धको अतीत यसको पहिलो सिकार हुँदै छ ।
धनुषा, मिथिला–५ का दिलीप महतोलाई अवैध उत्खनन भइरहेको औरही खोलामा टिपरले किचेर हत्या गरियो । उनको अपराध थियो— साँचो कुरालाई दुनियाँसामु उजागर गर्दै जानु, गलत कामको ठाउँको ठाउँ प्रतिरोध गर्नु । सत्य बोल्दा, इमानदार प्रतिरोध गर्दा आफ्नो बलि दिनुपर्ने अवस्था आयो ।
कुनै पनि परिस्थिति यति खराब हुँदैन कि त्योभन्दा बढी खराब हुन नसकोस् । बहुतहको निर्वाचनपश्चात संघीय सरकारबाट निकै अपेक्षा गरिएको थियो । लामो संक्रमण र उथल–पुथलपश्चात शक्तिशाली सरकार जो बनेको थियो । तर आफ्नो कार्यकालको मध्यान्तरमै यस सरकारप्रति तिखा प्रश्नहरू उठ्न थालेका छन् ।
नेपालको लोकतन्त्र वास्तवमा संस्थागत नै हुन सकेन, हुन दिइएन । संघीय लोकतान्त्रिक प्रणाली ज्यादै उत्तम भए पनि यो स्वचालित हुने होइन । प्रदेश १ मा एभोकार्डोको राजधानीका रूपमा चिनिने धनकुटाको एउटा चियाचौतारीमा सुनियो, ‘लोकतन्त्रलाई लोकमुखी बनाउन यसको चालक सिटमा बसेकाहरूमा त्यो अनुरूप क्रियाकलाप हुनुपर्ने हो ।
मधेश राजनीतिमा धूमिल संक्रमणकाल सुरु भएको छ । मधेश राजनीतिले लोकतान्त्रिक, जनप्रिय तथा सामाजिक न्यायको बाटो बिराएकाले यस्तो भएको हो । माछा जसरी पानीबेगर बाँच्न सक्दैन, त्यसै गरी मधेशी दल भनेर चिनिने राजनीतिक पंक्ति पनि सत्ताभन्दा टाढा बस्नुपर्दा छटपटाउन थाल्छ ।
इतिहासलाई आआफ्नो सुविधा अनुसार, आआफ्ना फुटनोटका साथ सार्वजनिक विमर्शमा ल्याइँदै छ, यतिखेर । विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला नेतृत्वमा बनेको निर्वाचित मन्त्रिमण्डल र संसदका दुवै सदनलाई २०१७ पुस १ मा राजा महेन्द्रले विघटन गरेÙ बहुदलीय संसदीय प्रजातान्त्रिक व्यवस्थाको निर्मम हत्या गरे अनि ‘पञ्चायत’ का नाममा नेपाली राजनीतिमा नयाँ अध्याय सुरु गरे, जसलाई जनताको राजनीति गर्नेहरूले ‘अँध्यारो काल’ भन्छन् । पञ्चायतले सत्ताको अति केन्द्रीकरण, निरंकुशता, व्यक्तिपूजा र चाकरीलाई आफ्नो चरित्र बनायो ।
