चन्द्रकिशोर

संविधानले स्थापित गरेको प्रणाली टिकिरहेको देखिन्छ । यसको यो क्षमता निश्चित रूपले आसलाग्दो छ । तर यो पद्धति गतिशील हुन सकेको छैन, जसोतसो घिस्रिरहेको छ । पद्धतिलाई जीवन्तताभन्दा पनि शिथिलताले गाँजेको छ । उसो त संविधान जन्मिँदैदेखि संकटहरू बेहोर्नुपरिरहेकै हो । यो अल्पायुमै कालकवलित हुन्छ भनी प्रार्थना गर्नेहरू पनि देखिए । यो आफैं मन्दविषको सिकार हुन्छ भनेर राजनीतिक भविष्यवाणी गर्नेहरू पनि उदाए । तर यी संकटहरूको झञ्झावात् करिब स्थायी प्रकृतिकै जस्तो देखिन थालेको छ ।

संस्कृतका महाकवि भारविद्वारा रचित ‘किरातार्जुनीयम्’ मा भनिएको छ, ‘सहसा विदधीत न क्रियामविवेकः परमापदां पदम् ।’ अर्थात्, आवेश वा जोसमा आएर अचानक कुनै काम गर्नु हुँदैन । किनकि विवेकहीनता सबैभन्दा ठूलो विपत्तिको कारक हुन्छ ।

हिन्दु र मुस्लिम दुवै समुदायबाट पूजा गरिने मलंग बाबा स्थलको नामबाट मलंगवा नामकरण भएको मानिएको यो मधेश प्रदेशको ऐतिहासिक नगरले पछिल्लो सातादेखि सामुदायिक तनावका कारण सबैको ध्यान तानेको छ । मलंगवा लोकतन्त्र स्थापनाका लागि भएको प्रत्येक संघर्षमा अग्रपंक्तिमा छ । विभिन्न समुदायको ऐक्यबद्धता यहाँको संघर्षगाथाको पुँजी रहिआएको छ । तर केही समयदेखि यहाँ पारस्परिक मनमुटाव गहिरिँदै गएको स्थानीय बासिन्दाहरू स्विकार्छन् । हालका लागि स्थिति साम्य हुँदै आएको छ ।

मधेश प्रदेशमा गतिलो बाटो सकिएर जब कच्ची बाटो सुरु हुन थाल्छ तब बुझ्नुपर्ने हुन्छ— कुनै दलित बस्ती नजिकिँदै छ । आज पनि बहुसंख्यक दलित बस्तीहरू राम्रा सडकको सम्पर्कबाट वञ्चित छन् । धनुषा जिल्लाको एउटा गाउँ हो— झिंझा । अहिले यो विदेह नगरपालिकाको चौहद्दीभित्र पर्छ ।

तराईमा तुलसीदासद्वारा रचित अवधी भाषाको रामचरितमानस बढी वाचन गरिन्छ । त्यस पुस्तकको उत्तरकाण्डमा वर्णित छ— रामले अयोध्याका आफ्ना जनतालाई बोलाएर भने, ‘प्रभुतासँग नडराईकन कुनै पनि प्रकारको अनीतिविरुद्ध निर्भय भएर बोल्नू ।

असार–साउनमा जुन क्षेत्रमा खानेपानीको संकट देखिएको थियो, त्यहाँ मनसुनी वर्षा उत्सवजस्तै भयो । पानीको एकएक थोपा राहत बोकेर झर्‍यो । पानीको प्रत्येक थोपाले आशा र भरोसालाई प्रतिनिधित्व गर्‍यो ।

भारतको पूर्वोत्तर राज्य मणिपुरमा मुख्य गरी मैतेई, नागा र कुकी समुदायको बसोबास छ । यहाँ तीन महिनाभन्दा लामो समयदेखि सामुदायिक झडप हुँदै आएको छ । केही साताअघि मणिपुरका दुई महिलालाई एउटा खास समुदायको पुरुष–भीडले निर्वस्त्र घुमाएको र यौन उत्पीडन गरेको भिडियो ‘भाइरल’ भयो ।

सवाल यो होइन कि ‘समस्या’ के हो । समस्या केलाई मान्ने त्यो मूलपक्ष हो । समस्या के हो भन्ने प्रश्नको सजिलो उत्तर छैन । प्रत्येक समाज वर्ग, वर्ण, क्षेत्र, जाति, जातीयता, लिंगजस्ता अनेकानेक पहिचानमा बाँडिएको हुन्छ, जहाँ सबैले आफ्नो हित र चाहना अनुसार ‘समस्या’ को अवधारणालाई बुझ्छन् र बुझाउँछन् । पीँधका मान्छेले अनुभूति गरेका समस्या टुप्पोमा बस्नेका लागि सामान्य होला ।

नेपालको संविधानले गाउँ कार्यपालिका र नगर कार्यपालिकाको नेतृत्व गर्नेहरूलाई अध्यक्ष र प्रमुख भनेको छ । नगरपालिका प्रमुखहरू ‘मेयर’ पदले जनसामान्यमा परिचित र सम्बोधित छन् । मेयरसँगै ‘साहेब’ समेत जोडेर बोलाउने गरिन्छ । यसरी साहेब जोडिएर सम्बोधन प्रधानमन्त्री र मुख्यमन्त्रीलाई गरिँदैन ।

सत्तासँग प्रश्न गर्नुपर्छ भन्न सजिलो छ । सत्तालाई प्रश्नको कठघरामा उभ्याउनैपर्छ, यसमा कसैको विमति छैन । समाजमा शक्ति कोसँग छ ? निर्वाचित सत्ता, प्राकृतिक स्रोत दोहनकर्ताको सत्ता, धार्मिक कर्मकाण्डमार्फत आर्जेको सत्ता, मिटरब्याजीको सत्ता, सामाजिक सत्ता, दलीय सत्ता जस्ता बहुरूपका सत्ताले गाँजिएको छ भुइँतह । यी सत्ताहरू एकअर्कालाई भरथेग गरिरहेका छन् । केन्द्रीकृत सत्तासँग जुझ्न तुलनात्मक रूपमा सहज छ किनभने त्यसको पहिचान भैसकेको छ । तर यो नवस्थापित स्थानीय सत्ताको संरचनामा कुन–कुन शक्ति संलग्न छन्, पहिचान खुल्न सकेको छैन । त्यसको अनुमान र आकलनसम्म गर्न सकिन्छ ।