आखिर कहाँबाट आउँछन् सुकुम्बासी ? 

दलमर्दन कामीको थातथलो वाग्मती किनार होइन । उनी तेह्रथुमको विकट दागंपा (हाल लालीगुराँस नगरपालिका–५) मा जन्मिएका हुन् । अन्न उब्जनी हुने खेती थिएन, घरबाहेक जमिन थिएन । वर्षभरि फलामका भाँडा पिट्ने, अन्न फल्ने बेला घरघर डुलेर ज्याला संकलन गर्ने । बालीघरे प्रथामा उनको परिवार निर्भर थियो, तर वर्षभरि खान पुग्ने अन्न जुट्दैनथ्यो ।

बुबाआमा र ९ छोराछोरीसहित ११ जनाको परिवार एउटै छानोमुनि बस्थ्यो । गरिबीको चपेटा त दलमर्दनको परिवारले भोगेकै थियो, त्यसमा पनि दलितमाथिको सामाजिक विभेद सहिनसक्नु थियो । एक दिन उनी स्कुल जाँदै थिए । बाटैमा कथित उपल्लो जातिका छिमेकी भेटिए । ‘आत्मीय भावमा मैले काका ! कहाँ जान लाग्नुभएको भनेर सोधेको मात्रै थिएँ, उनले त थुक्क कामी साइत बिगारिस् भन्दै मुखमा थुकिदिए,’ दलमर्दन सम्झिन्छन्, ‘मेरो कलिलो दिमाग घाइते भयो, म त मान्छे नै होइन कि क्या हो भन्ने छाप पर्‍यो ।’

त्यो घटनापछि उनी स्कुल जान छाडे र ‘मान्छे’ बन्ने थलो खोज्दै काठमाडौं आइपुगे । तर निरक्षर दलित उनलाई न्यानो सद्भाव दिने कोही थिएन । भोकै–प्यासै महिनौं र वर्षौं बित्दै गए, कतैबाट उछिट्टिएर वाग्मती किनारामा पुगे । उनी अहिले त्यहीं सुकुम्बासी बस्तीमा २८ वर्षदेखि संघर्ष गरिरहेका छन् । दलित अधिकार र राजनीतिक क्षेत्रमा जोडिएका छन् । ‘म मान्छे हुँ भनेर चिनाउन काठमाडौं आएँ, राजनीतिमा लागें, तर समाजमा जस्तै राजनीतिमा पनि विभेद छ,’ उनी भन्छन्, ‘राज्यले नै विभेद गर्छ, न्याय खोज्न कहाँ जाऊँ ?’

^{सुकुम्बासीहरूको तत्काल व्यवस्थापनको माग गर्दै अनशन बसेका दलमर्दन कामी । तस्बिर : प्रकाशचन्द्र तिमिल्सेना/कान्तिपुर}

दलित भनेपछि सुरुका दिनमा उनले काठमाडौंमा डेरा पनि पाएनन् । नाम–थर ढाँटे, ‘गणेश कार्की’ बनेर तीन वर्ष भाडामा बसे । आफ्नै पहिचान लुकाएर बस्नुपर्दाको पीडाले उनलाई झन् ठूलो चोट दियो । पछि जे पर्छ भन्दै खुलेर दलर्मदन कामी भनी चिनाउन थाले । त्यसपछि भाडा मात्रै होइन, जागिर पाउन पनि मुस्किल परेको उनी बताउँछन् । ‘टेक्ने समाउने ठाउँ नै नभएपछि म सुकुम्बासी अवस्थामा आइपुगें,’ उनी भन्छन् ।

दलमर्दनका दुई सन्तान छन् । तिनैको अनुहारले निराश हुनबाट जोगाएको छ । आफूले जस्तै अशिक्षित, बेरोजगार, भूमिहीन, सुकुम्बासीजस्ता उपनाम सन्तानले भोग्नु नपरोस् भनेर उनी सचेत छन् । तर सरकारको डोजर भोलि आउँछ अरे, आजै आउँछ अरे, महानगरबाट हिँडिसक्यो अरे भन्ने सुनेर लालाबाला दिनहुँ आतंकित हुन्छन् ।

परिवार र आफूलाई पनि भरोसा दिन उनीसँग कुनै पहुँच छैन, त्यसैले महानगरपालिकाले डोजर ल्याएको दिनदेखि उनी आमरण अनशन पनि बसे । तर, राष्ट्रिय भूमि आयोगले तत्काल कुनै पनि स्थानका भूमिहीन दलित, सुकुम्बासी, अव्यवस्थित बसोबासीलाई नहटाउन सम्बन्धित सबै सरकारी निकायलाई निर्देशन दिएपछि शुक्रबारदेखि उनले अनशन तोडेका छन् ।

दलमर्दनका अनुसार सुकुम्बासी टोलमा अधिकांश दैनिकी मजदुरी गरेर जीविकोपार्जन गर्ने निमुखा वर्ग छन् । पहिले यहाँ २ सय ६५ परिवार थिए, अहिले १ सय ३५ मात्र छन् । सरकारले बेलाबेलामा तर्साउँदा धेरै परिवार छिन्नभिन्न भइसकेका छन् ।

दलमर्दनको छिमेकी टहराबाहिर लत्ताकपडा छरपस्ट थिए । पानी थाप्ने प्लास्टिकका भाँडा, भात पकाउने कसौडी र केही थाल–बटुका । ओछ्यान छाप्रोबाहिर धुलाम्मे भुइँमै । सिसा फुटेको थोत्रो दराजको छेउमा पर्मेसीदेवी मुखिया अडेस लागेकी थिइन् । बेलाबेला छामछाम छुमछुम पनि गर्दै थिइन् । फेरि भुइँमा असरल्ल ओछ्यान मिलाउन थाल्थिन् ।

दुवै आँखा नदेख्ने पर्मेसीले फुटेको ऐना छाम्नुको कारण के होला ? ‘यही दराज छ, अलि महँगो सामान भनेको । कसैले उठाइहाल्छ कि भनेर घरिघरि छाम्छु,’ उनी भयभीत हुँदै भन्छिन् । पर्मेसी र पति सल्टु मुखिया दुवै दृष्टिविहीन छन् । काठमाडौं महानगरपालिकाले गत सोमबार डोजर लगाउने तरखर गर्दा छाप्रोबाट सामान निकाल्न दृष्टिविहीन दम्पतीलाई कम्ता सास्ती परेन । अन्दाजका भरमा सामान निकाल्दा दराजको सिसै फुट्यो । उनीहरूको छाप्रोभित्रको महँगो वस्तु भनेकै यही दराज हो । त्यो पनि कसैले दयाले दिएको ।

^{थापाथलीस्थित सुकुम्बासी बस्तीमा बस्दै आएका दृष्टिविहीन दम्पती सल्टु र प्रमेसी मुखिया । तस्बिर : प्रकाशचन्द्र तिमिल्सेना/कान्तिपुर}

पर्मेसी पाँच वर्षको उमेरसम्म आँखा देख्थिन्, त्यसपछि ज्योति बिस्तारै कमजोर हुँदै गयो । ‘पछि त फिटिक्कै देख्न नमिल्ने भयो,’ उनी भन्छिन् । सिरहाको बल्टिया गाउँमा जन्मेहुर्केका पर्मेसीका छिमेकी थिएन सल्टु । उनी जन्मँदै दृष्टिविहीन थिए । ऐलानी जग्गामा बस्दै आएका सल्टु ९ सन्तानमध्येका साइँला हुन् । दृष्टिविहीन, त्यसमा पनि गरिबमाथि गरिने अमानवीय व्यवहार । बुबाआमालाई सास्ती परेका बेला सल्टु १२ वर्षकै कलिलो उमेरमा काठमाडौंमा आए । मागेर पेट पाल्न थाले ।

‘आँखा नदेख्नेले अरू के काम गर्न सक्छ र ?’ उनी भन्छन्, ‘वाग्मतीकै पुलमा बसेर दुई दशकदेखि मागेर पेट पालेको छु ।’ उनी आउँदा वाग्मती पुल पक्की बनिसकेको थिएन । काठको पुल छेउछाउ दिनभर हात पसारेर माग्थे । बेलुका खोलाकै किनारमा सुत्थे । जंगल र झाडी भएको ठाउँमा सल्टुले स्याउलाको बार लगाएर रातमा सुत्न थाले । त्यही छाप्रोमा बस्दाबस्दै पछि पर्मेसीलाई बिहे गरे । वाग्मती किनारको दुर्गन्ध त उनले पचाइसकेका थिए । छाप्रोमा आनन्दले सुत्ने अवसर भने उनीहरूले कहिल्यै पाएनन् । लागूऔषध खाने, मदिरा सेवन गर्ने बदमास केटाकेटी आएर उनीमाथि लुटपाट गर्थे । मागेर जम्मा गरेको पैसा पनि धेरैपटक लुटियो, तर दुःखै भए पनि उनीहरूले मिलेरै जीवन गुजारा गर्दै आएका छन् ।

सुकुम्बासी टोलमै उनले दुई छोराछोरी जन्माएका थिए । पाँच वर्षको छोरा बिरामी परेर बिते । छोरीलाई भने विदेशी संस्थाले पढाउन लगेको सल्टु बताउँछन् । ‘स्याउलाको छाप्रो देखेर विदेशीले टिनको छानो राखिदिए, त्यसैलाई अहिले बिल्डिङ भनेर प्रचार गर्छन्, गाली गर्छन् । सराप्छन् । तर जसका आँखा छैनन्, जोसँग शिक्षा छैन, जोसँग धन र रोजगारी छैन, अब दुनियाँले सरापे पनि योभन्दा बढी के नै होला र ?’ पर्मेसी आफैंसँग बोल्छिन् ।

सुकुम्बासी बस्तीमा डोजर पहिलो पटक आएको होइन । बाबुराम भट्टराई प्रधानमन्त्री भएका बेला राति घेराबन्दी गरेर अचानक डोजर चलाइएको क्षणले यो दम्पतीलाई अहिले पनि तर्साउँछ । त्यतिबेला उनीहरूले एउटा पनि भाँडाकुँडा बाहिर निकाल्न पाएनन् । ‘अहिले महानगरपालिकाले डोजर ल्याउँदा पनि सामान निकालेका थियौं, तर जाने कहाँ ? हाम्रो जग्गा जमिन बताइदेऊ, सरक्कै जान्छौं,’ पर्मेसी भन्छिन् ।

थापाथलीको सुकुम्बासी बस्तीमा थरीथरी समुदायका नागरिक छन् । तर, धेरैजसो भने दलित समुदायका छन् । मोरङ जन्मथलो भएकी कमला रणपहेली (माझी) र गोपाल रणपहेली दम्पती तीनपुस्तादेखि सुकुम्बासी छ । घर कहाँ हो भनेर सोध्दा उनीहरूसँग जवाफ छैन । जन्मेहुर्केको गाउँ भने पथरी शनिश्चरे हो । गाउँकै ऐलानी जग्गामा उनीहरूका पुर्खा बिते । उनीहरू २० वर्षदेखि काठमाडौंमा सुकुम्बासी जीवन बिताइरहेका छन् ।

०५९ मा प्रेमविवाह गरेका उनीहरूलाई गाउँमा बस्ने वातावरण भएन । लुकेर भाडामा बस्न थाले । तर, आफन्तको हेलाहोचो, समाजको तिरस्कार र बेरोजगारीले काठमाडौं आइपुगे । वाग्मती किनारको छाप्रोमै उनीहरूका दुई छोराछोरी जन्मिए । छोराले पनि कलिलैमा बिहे गरेपछि परिवारको संख्या बढ्दो छ, छाप्रोको आकार उही । ‘सुकुम्बासी बन्न कसको रहर होला र ?’ कमला भन्छिन्, ‘सुकुम्बासी भनेको गरिब हुनु मात्र होइन, हेला पनि सहन बाध्य हुनु पनि हो । हामीलाई रहरले सुकुम्बासी भएका हुन् भन्नेहरू हो, आएर एक रात यो छाप्रोमा बिताऊ ।’

उमेरले ९० वर्ष टेकेका भोजपुरका बलध्वज राईको जीवनमा पनि कहिल्यै उज्यालो आएन । सुकिलो घरमा बस्ने उनको सपना अपूरै छ । यतिबेला उनलाई दुई थरी प्रश्नले चिमोटिरहेको छ । अर्को आफूलाई माया गर्ने कान्छो छोरा भर्खरै बितेका छन् । यही बेला छाप्रोमा डोजर लागे कहाँ गएर जीउ लुकाउने ?’ उनको प्रश्नको जवाफ दिने कोही छैन ।

^{९० वर्षीय बलध्वज राई ।}

हुन पनि बस्ती हटाउन महानगरको डोजर आएको दिन उनका कान्छा छोरा अस्पतालमा मृत थिए । उनको अन्त्येष्टि गर्ने कि डोजर रोक्ने ? बूढो ज्यानले सोच्न सकेन । ‘छोरो सम्झेर रोऊँ कि घर सम्झेर, सहारा दिने छोरो दैवले लग्यो, ओत लाग्ने छाप्रो सरकारले खोस्दै छ । अब म कहाँ जाऊँ ?’ प्रश्नमा घोरिएर उनी बर्बरी रोए ।

भोजपुरको भिरालो पाखामा माटाको घर थियो उनको । अन्न उब्जनी गर्ने खेतबारी थिएन । दिनभर साहूको गोठालो गरेर बेलुका ४ माना कोदो पाउँथे । त्यही कोदो पनि ढिकीमा कुट्दा भुस निकालेर ३ मानामा झर्थ्यो । ‘अन्न नहुँदा पेटभरि कहिल्यै खान पाइएन,’ उनी सुनाउँछन् । त्यसैले उनी सहर पसेका हुन् । तर परिस्थितिले किनारामा पुर्‍यायो, उनीजस्ता नागरिकलाई राज्यले किनाराबाट मूलधारमा ल्याउनुपर्ने हो, उल्टै धकेल्ने नीति लिएको छ ।

कतै टेको नपाएपछि वाग्मती किनारका छाप्रामा आइपुग्ने थुप्रै छन् । जसमध्ये, सिरहा लहानकी रन्जुदेवी साह पनि हुन् । सानैमा आमाबुबा गुमाएकी उनको बालविवाह भयो । श्रीमान्को नाममा केही जमिन थियो । एक छोरा र छोरी जन्माएपछि श्रीमान्ले अर्को बिहे गरे । उनी घरबाटै लखेटिइन् । पढाइलेखाइ नभएकी रन्जु सुत्केरी अवस्थामै काठमाडौं आइन् । अरूको घरमा काम गर्न थालिन् । भाडा तिरेर डेरा बस्ने उनको हैसियत थिएन । सुकुम्बासी टोलमा उनी सारीले बारेर बस्न थालिन् । ‘म १७ वर्षदेखि यहीं बस्दै आएकी छु, पहिले लोग्नेले निकालिदियो, महानगरले पनि लखेट्दै छ, म कहाँ जाने थाहा छैन,’ उनी बिलखबन्दमा छिन् ।

धनुषाकी लक्ष्मी यादवको दुवै खुट्टा छैनन् । सानैदेखि शारीरिक अपांगता भएका उनको उपचार गर्दागर्दै परिवारले धेरै खर्च गरे । आमा रहिनन्, जमिन सकियो । त्यसपछि लक्ष्मीको जीवन–संघर्ष सुरु भयो । शिक्षा र सीप छैन, दुवै खुट्टा छैनन् । अरू उपाय नभएपछि मागेर खान थालिन् । माग्न हरेक दिन लगनखेलको सडक धाउँछिन्, ओत लाग्न थापाथली आउँछिन् । ‘सुकुम्बासी बस्तीमा छाप्रो बनाएर बसेको १८ वर्ष पुग्यो, मेरो पूरै जीवन यहीं किनारमा बित्यो, बुढेसकालमा सहारा दिने ठाउँ छाडेर म कहाँ जाऊँ ?’ उनको प्रश्न पनि अनुत्तरित छ ।