ललितपुर — विश्व सम्पदा क्षेत्रमा सूचीकृत पाटन दरबार क्षेत्रमा ढल पसेर दुर्गन्धित भएको छ । वर्षा हुनासाथ बस्तीपरिपरिको ढल मिसिएको भल आएर दरबार क्षेत्रमै जम्मा हुने गरेको छ । 

दरबारबाहिर मात्र नभई भित्री चोकमा समेत ढल जम्ने गरेको स्थानीयको भनाइ छ । लगनखेलदेखि पुल्चोकसम्मको भल यहीं जम्मा हुने गरेको छ । ‘दरबार क्षेत्र होचो भएकाले भल यहीं जम्मा हुन्छ,’ पाटन दरबार हेरचाह कार्यालयकी निमित्त प्रमुख शारदा शिवाकोटीले भनिन्, ‘भल आएको मौकामा ढल पनि खोलिदिँदा रहेछन् । त्यही भएर दुर्गन्धित पानी यहीं जम्मा हुन्छ ।’

ठूलो पानी परेको बेलामा दरबार क्षेत्र दुर्गन्धित हुने सम्पदा संरक्षण अभियानकर्मी सुदर्शन महर्जनले बताए । ‘विश्वभरिका पर्यटक आउने ठाउँ हो यो,’ महर्जनले भने, ‘हजार रुपैयाँ तिरेर घुम्न आउँछन् पर्यटक । तर ठाउँ भने यस्तो विरूप छ । यसले पर्यटकलाई कस्तो असर गर्ला ?’

पाटन दरबार क्षेत्रमा हरेक वर्ष वर्षायाममा यस्तो समस्या हुँदै आएको छ । दरबार क्षेत्रमा २०५२ सालमा सानो पाइपको ढल हाले पनि त्यसले राम्रोसँग काम गरेको छैन । त्यस वर्ष त दरबारभित्रको केशवनारायण चोक पनि ढलको पानीले भरिएको थियो । चोकको उत्तरपूर्वतिर पानी निकास गर्न बनाइएको ठाउँबाटै ढल आएको थियो । केशवनारायण चोक पाटन म्युजिम प्रवेश गर्ने मुख्य चोक हो । पाटन दरबार क्षेत्रका चोकमध्ये सुन्दरीचोक र केशवनारायण चोकलाई मुख्य मानिन्छ । चोकमा ढल पस्ने समस्या भने समाधान भएको शिवकोटीले बताइन् । ‘ढल निकास गर्ने ठाउँमा प्लास्टिक अड्किएछ,’ शिवाकोटीले भनिन्, ‘ढल जमेपछि इन्जिनियरले आएर निरीक्षण गरे । प्लास्टिक निकालेपछि यो समस्या समाधान भयो ।’

भित्रको समस्या समाधान भए पनि बाहिर जस्ताको तस्तै छ । यसको दीर्घकालीन समस्याका लागि भने काम भइरहेको शिवाकोटीले बताइन् । ‘लगनखेलदेखि शंखमूलसम्म ढल विस्तारको काम भइरहेको छ । त्यसको निर्माण सकिनासाथ यहाँको समस्या समाधान हुन्छ,’ शिवाकोटीले भनिन्, ‘यो वर्ष भने यहाँको समस्या यस्तै रहन्छ । ढल निर्माण आयोजना सम्पन्न भएपछि समस्या समाधान हुन्छ ।’

विश्व सम्पदा क्षेत्रको यस्तो बिजोग हुँदा पर्यटकमा गलत सन्देश गइरहेको महर्जनले बताए । ‘ललितकलाका अनुपम उदाहरणले भरिपूर्ण यो सहर ढलले कुरूप बनाएको छ,’ महर्जनले भने, ‘विश्वसम्पदा क्षेत्रमा ढलको पोखरी कहिलेसम्म ?’ २०३६ सालमा विश्व सम्पदा सूचीमा सूचीकृत पाटन दरबार क्षेत्रलाई मध्यकालका कवि कानुन शर्माले ‘स्वर्गको टुक्रा’ भनेका थिए । त्यसैगरी हार्वर्ड विश्वविद्यालयका प्राध्यापक एडवर्ड सेकलरले पाटन दरबार क्षेत्रलाई भेनिसको विश्व प्रसिद्ध सानमार्को चोकसँग तुलना गरेका थिए । फ्रेन्च पूर्वीय संस्कृतिका विद्वान् सिल्मान लेभीले पाटन सहरलाई ‘शब्दले वर्णन गर्न नसकिने एउटा आश्चर्य’ भनेका थिए ।

पाटन दरबार क्षेत्र विश्व सम्पदा क्षेत्र मात्र नभई सरकारले घोषणा गरेको संरक्षित क्षेत्रमा समेत पर्छ । इतिहासकार साफल्य अमात्यको पुस्तक ‘विश्व सम्पदा काठमाडौं उपत्यका’ मा उल्लेख भएअनुसार पाटन दरबार क्षेत्रभित्र किसी चोक, केशवनारायण चोक, नासल चोक, मूलचोक, सुन्दरी चोक, द्विमाजु चोक मुख्य चोक हुन् । ढल जमेको ठाउँ वरिपरि थुप्रै मन्दिर छन् । कुनै शिखरशैलीका र कुनै छाने शैलीका मन्दिर छन् । त्यसका पेटीमा बसेर पर्यटकले थकाइ मारिराखेका हुन्छन् । दरबार र ती मन्दिर आउजाउ गर्ने बाटो पोखरी बनेको हुन्छ ।

दरबारको अगाडि कृष्ण मन्दिर, हरिशंकर मन्दिर, नारायण मन्दिर, इखलखु गणेश, मन्दिर, हखा गणेश मन्दिर, शिव मन्दिर, क्वालखु गणेश मन्दिर, विश्वनाथ मन्दिर, चार नारायण मन्दिर, हरिशंकर मन्दिर, अर्ध नारीश्वर, भाइ देवल, देगु तलेजु, वामन अवतार मन्दिर, जगन्नाथ लगायत मुख्य सम्पदा छन् । यी ठाउँमा ढल राखेर सधैंका लागि व्यवस्थित गर्ने प्रयास भएको शिवकोटीले बताइन् । ‘भीमसेन मन्दिरछेउमा ठूलो मंगल बनाएर पानी पास हुने व्यवस्था गर्छौं,’ शिवाकोटीले भनिन्, ‘अनि दीर्घकालीन रूपमा पानी जम्ने समस्या समाधान हुन्छ ।’