भक्तपुरस्थित वीरभद्रेश्वर महादेव मन्दिरबाट २०३५ सालमा हराएको पार्वतीको कलात्मक मूर्ति चार दशकपछि अमेरिकाको येल विश्वविद्यालयको कला संग्रहालयमा भेटियो । हिन्दु आराध्यदेवीको यो मूर्ति त्यस्तो बेला भेटिएको छ जतिबेला नेपाललाई पुनः हिन्दु राष्ट्र बनाउन संविधानमा उल्लिखित धर्मनिरपेक्षताको प्रावधानलाई उल्ट्याउने बहसमा अस्वाभाविक पात्र र शक्तिहरूसमेत सक्रिय भएका छन् ।
विश्वमा चरम आर्थिक असमानता र विभेद विद्यमान छ । यो बढ्दो छ । यो भनाइ अक्सर दोहोरिइरहने एउटा सामन्य राजनीतिक रूढोक्तिजस्तो मात्रै लाग्थ्यो भने पनि अहिले कोभिड महामारीले धनी र गरिब मुलुक, क्षेत्र वा समुदायहरूबीच समेत आर्थिक–सामाजिक असमानता र जडवत् भइसकेको विभेदलाई सतहमा ल्याएको छ । कमजोर स्वास्थ्य एवम् भौतिक पूर्वाधार, सीमित दक्ष जनशक्ति र न्यून आर्थिक स्रोत भएका गरिब र कमजोर मुलुकहरू वर्तमान महामारीको प्रकोपबाट उम्कनै नसकिने अत्यासमा छन् । कोरोना भाइरसको प्रकोप विकसित मुलुकहरूमा पनि पर्यो ।
अर्थमन्त्री विष्णुप्रसाद पौडेलले गत जेठ १५ गते आगामी आर्थिक वर्ष २०७८–७९ का लागि अध्यादेशमार्फत ल्याइएको पट्यारलाग्दो बजेट वाचन गरे । चालु आर्थिक वर्ष समाप्त हुन जम्मा डेढ महिना मात्र बाँकी हुँदा चालु आर्थिक वर्षका लागि विनियोजित ३ सय ५२ अर्ब रुपैयाँको पुँजीगत बजेटमध्ये जम्मा ३७.७४ प्रतिशत मात्र खर्च भएको छ ।
यो लेख नै लेख्ने कि नलेख्ने द्विविधामा अढाई वर्ष बितेछ । २०७५ माघ १० गते ‘अनलाइनखबर’ ले ‘डोरबहादुर विष्टको अन्तिम प्राज्ञिक योगदानका साक्षीको बयान’ शीर्षकको समाचार प्रकाशित गरेको थियो, दिवाकर प्याकुरेलको बाइलाइनमा । सन्दर्भ ‘नेपाली मानवशास्त्रका पिता’ भनेर मानेका विष्टको उनका सहकर्मी र अनुयायीहरूले मनाएको जन्मदिनको थियो । समाचारमा थप लेखिएको थियो, ‘तिनैमध्येका एक हुन् अमेरिकी मानवशास्त्री जेम्स एफ् (अर्थात् ‘जिम’) फिसर । विष्टका कतिपय अनुसन्धानमा सँगै काम गरेका फिसर विष्टको अन्तिम अन्तर्वार्ता लिने व्यक्ति आफैं भएकाले उनको अन्तिम प्राज्ञिक योगदानको सबभन्दा नजिकको साक्षी आफू भएको दाबी गर्छन् ।’
नेपालको राजनीति चर्चा गर्नयोग्य रहेन । राजनीतिका आदर्श, सिद्धान्त र लक्ष्य सबै शून्यमा झरेका छन् । कुन पात्र निजी स्वार्थका लागि कहिले, कुन दलमा प्रवेश गर्छ वा बाहिरिन्छ, अनुमान लगाउन गाह्रो छ । राजनीतिक नैतिकताको महँगो मूल्यमा विनिमय गरिएको सत्तामा जसरी पनि बसिरहने ‘चेस गेम’ मा प्रधानमन्त्री केपी ओली अब्बल साबित भएका छन् । मुलुक र जनताले उनी र अरू दलका समेत पनि समवयी नेताहरूबाट कुनै अपेक्षा गर्न छोडिसकेको अवस्था छ ।
झन्डै एक दशकपहिले, एउटा विकासे कार्यशालामा एक जना राणा इतिहासकारले तर्क गरे— राणाकालमा देशभर यति विशाल दरबारहरू नबनेका भए अहिले मुलुकी प्रशासन कहाँबाट चल्थ्यो होला ? सिंहदरबार, केशरमहल, बबरमहल, हरिहरभवन, श्रीमहल, थापाथली र बालुवाटार दरबारदेखि धनकुटा, गौर एवम् पाल्पा दरबारसम्मको उदाहरण त्यहाँ लिइयो । प्रतिप्रश्न उठ्यो— निजी पारिवारका सुखका लागि र अहंकारको प्रतिविम्बका रूपमा ती दरबारहरू बनाउन स्रोत, साधन र समय खर्चिनुको सट्टा शिक्षा, स्वास्थ्य, भौतिक पूर्वाधार आदिमा लगानी गरिएको भए मुलुकको समग्र आर्थिक–सामाजिक अवस्था अझ कहाँ पुग्थ्यो होला ?
बेलायती अर्थशास्त्री पल कोलिएरको विश्वचर्चित पुस्तक ‘द बटम बिलियन्स : ह्वाई द पुरेस्ट कन्ट्रिज आर फलिङ एन्ड ह्वाट क्यान बी डन एबाउट इट’ (२००७) ले संसारका करिब पचासवटा साना र ‘असफल राष्ट्र’ मा बसोबास गर्ने करिब एक अर्ब जनता विकासको मूलधारबाट थप विमुख हुँदै गएको तर्क गरेको छ । एक्काइसौं शताब्दीका लागि विकसित र अविकसित संसारबीच थप फराकिलो बन्दै गएको विभाजन र असमानतालाई उनले मूल चुनौतीका रूपमा लिएका छन् । पुस्तकमा नेपालका केही उदाहरण र सन्दर्भहरु जोडिएका छन्, खासगरी दरिद्रतम मुलुकहरुमा राजनीतिक द्वन्द्व किन धेरै लामो समयसम्म चल्छ भन्ने प्रसङ्गमा ।
बृहत् नेपाली शब्दकोशले ‘अविचार’ लाई ‘राम्रो विचारको अभाव, खराब विचार, कुविचार’ भनेको छ । त्यस्तै, राजनीतिलाई ‘प्रजाको शान्तिसुरक्षा कायम गर्ने, मौलिक अधिकारको कदर गर्ने, राज्यको शासन व्यवस्थाको प्रणाली निर्धारण गर्ने, राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय नीतिको उपयुक्त सन्तुलन गर्ने र यस्तै अन्य कार्य गर्ने नीति’ भनिएको छ । जनताले कर तिरेको पैसाको दुरुपयोग गरेर राज्यसत्ताको चरम भोगविलासमा रमाएको, अकर्मण्य, कल्पनाशीलताशून्य र जनताका पीडाप्रति पूर्णत: असंवेदनशील एउटा शासकीय तप्का राजनीतिको यो परिभाषाको ठीकविपरीत अहिले मुलुकमा जुन अनैतिक र असंवैधानिक वितण्डा गरिरहेको छ, अराजनीतिको सम्पूर्ण परिभाषा त्योभन्दा फराकिलो सायद हुन सक्दैन ।
मुलुकका चारै मुख्य राजनीतिक दलहरूभित्र नेताहरूबीच कुर्सी र अहम्को तीव्र टकराव छ । ती सबै दलमा ठाडा धाँजाहरू परेका छन् । गत फागुन २३ को फैसलाले नेकपा एमाले र माओवादी केन्द्रलाई ब्युँताइदिएपछि सत्तारूढ नेकपा विघटन भएर ती दुई दल वैधानिक रूपले नै अलग भए । यसरी अलग भएका दुवै दल थप चिरा परेर चार मुख्य गुटमा विभक्त छन् । एमालेभित्र प्रधानमन्त्री एवम् पार्टी अध्यक्ष केपी ओली र वरिष्ठ नेता माधवकुमार नेपालबीच एकअर्कालाई ‘ठेगान लगाउने’ अभियान उत्कर्षमा छ ।
