बसाइँ सर्दै गाउँका बजार

पुरानो सदरमुकाम हरिचौरको रौनक हटिया बजारमा सरेको छ । मध्यपहाडी लोकमार्गले हटिया बजारलाई चिरेर पश्चिम बगेकाले यहाँ होटल, व्यवसाय, शैक्षिक संस्थाहरू खुल्ने क्रम बढदो छ । गलकोट नगरपालिकाले पनि हटिया नजिक मुकाम स्थापना गर्‍यो । ‘राजमार्ग छेउमा बस्दा आउजाउ, व्यापार र पहुँचमा सजहता हुने रहेछ,’ हटियाका गुमानसिंह खत्रीले भने, ‘फलाएका चीजबिज सजिलै बजार पठाउन पनि सकिएको छ ।’ पुरानो सदरमुकाम भएकाले केही बिरासत भने हरिचौरमा बाँकी नै छ । पुरानो राजाको दरबार र परम्परागत शैलीका घर छन् । केही सरकारी कार्यालय हरिचौर केन्द्रित छन् ।

गलकोट नगरपालिकाकै काँडेवास महत्त्वपूर्ण गन्तव्य थियो । यहाँ दशकअघि दर्जनभन्दा बढी होटल चल्थे । सदरमुकामबाट हिँडेका मानिसहरू बास बस्थे । कच्ची सडकमा जिप चल्ने बेलासम्म धेरैको विश्रामस्थल यहीं हुन्थ्यो । मध्यपहाडी लोकमार्गले यो बजारलाई छाडेर मल्म र रिघाको बाटो समात्यो । अहिले यहाँ आफ्नै गाउँले पनि आउन छाडेको स्थानीय खिमानन्द कँडेलले गुनासो गरे । ‘कामदार राखेर होटल चलाएको थिएँ, अहिले कोही छिर्दैन,’ उनले भने, ‘धेरै व्यापारी बसाइँ सरेर राजमार्ग छेउमा गए । हामी व्यापार शून्य भएर बसेका छौं ।’ कँडेल दम्पती घरकुरुवा मात्र भएका हुन् ।

कामका लागि खाद्यान्नमार्फत ०५४ देखि ट्रयाक खुलेको सडक मध्यपहाडी लोकमार्गको ट्रयाकसँगै जोडियो । अहिले केही भागमा कालोपत्रे भइसकेकाले होटल चलाउनेलाई थप सहज भएको छ । ‘सोच्दै नसोचेको ठाउँमा होटल खुलेर लाखौं कमाएका छन् । हिजो गौंडा कुरेर बसेका हामी जिल्लियौं,’ मल्मका टंकबहादुर केसीले भने, ‘पहिला दैनिक सयजना हिँड्ने बाटोमा अहिले झार उम्रेको छ ।’ राजमार्गले बजारकै बसाइँसराइ गराएको उनले बताए ।

राष्ट्रिय गौरवको आयोजनाका रूपमा पुरानो सडक मध्यपहाडी लोकमार्गमा सूचीकृत भएको छ । निर्माणाधीन भएकाले वर्षातमा खस्ने पहिरोले यात्रीलाई सास्ती दिएको छ । हिउँदका दिनमा लोकमार्ग नजिक सरेका बस्ती र बजारले भने मनग्ये कमाइ गर्न थालेको रिघाकी मिलन श्रीषले बताइन् । लोकमार्गले ८ देखि १० मिटर चौडा सडकले बुर्तिबाङ छेडेको छ । बागलुङ खण्डमा आवश्यक पर्ने १४ मध्ये १० पुल बनिसकेका छन् भने चारवटा निर्माणाधीन छन् ।

एक सातासम्म लगाएर पिठ्युँमा सामान खेप्नेहरूले सवारी चढ्ने र सजिलै एकै दिनमा सामान घरघरमा पुर्‍याउन पाएका छन् । ‘दुई/तीन दिनसम्म लगाएर बोकेर ल्याएको चामल खान्थ्यौं । अहिले गाडीले घरैमा ल्याइदिन्छ,’ निसी भलकोटकी हरिमाया घर्तीले भनिन्, ‘यो राजमार्ग पूरै बनिसक्दा हाम्रा दु:खका दिन सकिन्छन् ।’ मध्यपहाडी लोकमार्गले पश्चिम बागलुङलाई रुकुम हुँदै सुर्खेतसम्म जोड्छ । सडक सहज भएकाले हाल बुर्तिबाङदेखि पर्यटक बोक्ने आरामदायी बस पनि चल्छन् । काठमाडांै, पोखरा र बुटवलका लागि दैनिक बस छुटदा हजारौंले एकैपटक सेवा पाएका छन् ।

बागलुङदेखि बुर्तिबाङ कच्ची सडक मात्र हुँदा चल्ने जिप कतिबेला छुट्ने, कतिबेला कता पुग्ने यकिन नहुँदा खाना खाने होटल पाउन मुस्किल पथ्र्यो । सडक कालोपत्रे भएपछि दैनिक दुई सयभन्दा बढी सवारी चल्न थालेका छन् । नियमित सवारी चलेकाले बिहुँ, मल्म, रिघा, खरबाङ, ग्वालीचौर र भीमगिठेलगायत स्थानमा दर्जनौं होटल खुलिसकेका छन् । कतिपय निर्माणमा लागेका छन् । ‘रेस्टुरेन्ट खोलेर राम्रो खाना खुवाउने र पाहुनालाई हिमश्रृंखला पनि देखाउन होटल खोल्ने तयारी छ,’ काठेखोला ६ बिहुँका महेन्द्र पुनले भने, ‘घोडाबाँधेको रगेनीबाट देखिने दर्जनौं हिमालले पर्यटक पनि लोभ्याउँछ ।’ २ हजार ३ सय मिटर उचाइको रगेनीबाट अन्नपूर्ण, धौलागिरी, नीलगिरी, माछापुच्छ्रेदेखि गणेश हिमालसम्म देखिन्छ ।

गाउँ–गाउँमा नयाँ बजार
गाउँपालिका केन्द्र तोकिएपछि यहाँको रौनक नै फेरिएको छ । घर र जग्गाको मूल्य तीन गुणासम्म बढेके छन् । ‘१०/१२ घर थिए । दुई वर्षमै ५० भन्दा बढी पुगे,’ म्याग्दीको अन्नपूर्ण गाउँपालिका केन्द्र पोखरेका खड्ग गिरीले भने, ‘जग्गाको भाउ हातको तीन लाख रुपैयाँभन्दा माथि पुगेको छ ।’

घरको संख्या र स्वरूप एक वर्षमै तीन गुणा बढेको उनले बताए । जग्गाको भाउ निकै बढेको छ । मंगला गाउँपालिकाको बाबियाचौर, रघुगंगा गाउँपालिकाको मौवाफाँट र अन्नपूर्ण गाउँपालिका केन्द्र पोखरेबगरको रौनक नै फेरिएको छ । सदरमुकामपछिको दोस्रो ठूलो र व्यापारिक केन्द्र दरबाङ मालिका गाउँपालिकाको मुकाम हो । केन्द्र विवाद नसुल्झिएकाले धौलागिरी गाउँपालिका केन्द्र मुनामा भने अन्तजस्तो चहलपहल छैन ।

‘होटल, स्टेसनरी, हार्डवेयर पसल बढे, घडेरीको व्यापार फस्टाएको छ । बैंक नै घरदैलोमा आए पनि स्थानीयलाई सुविस्ता छ,’ मौवाफाँटका बालकृष्ण सुवेदीले भने, ‘खेतीयोग्य फाँट र घनाबस्तीमा गाउँपालिका कार्यालय र अरू सरकारी कार्यालय राख्न ल्यान्ड पुलिङ विधि अपनाएका छौं ।’

राज्य पुन:संरचना भएसँगै गाउँपालिकाका मुकाममै चहलपहल बढेपछि पुराना र ऐतिहासिक सहरलाई विरासत जोगाउन धौ–धौ भएको छ । सदरमुकाममा सीमित सरकारी तथा गैरसरकारी अड्डाहरू धमाधम गाउँ फर्केपछि सदरमुकामको चहलपहल घट्न थालेको हो । सबै गाउँपालिकामा कम्तीमा एउटा वाणिज्य बैंक पुगेका छन् । बैंक पुगेपछि स्थानीयलाई सदरमुकाम झर्नुपर्ने बाध्यता पनि घटदै गएको छ ।

‘राज्यशक्तिको विकेन्द्रीकरण भएपछि स्वाभाविक रूपमा केही दिन असजिलोजस्तो हुन्छ । जे भए पनि सबै स्थानीय तहको औद्योगिक र पर्यटकीय हब त बेनी नै बन्ने हो नि,’ बेनी नगरपालिकाका भौतिक पूर्वाधार विकास समितिका संयोजक कृष्णकुमार विकले भने, ‘राज्यको पुन:संरचनापछि कार्यान्वयनको सुरु चरणमा भएकाले अलमल देखिए पनि नगरपालिकाको गुरुयोजना निर्माण चरणमा छ ।’ पर्यटकलाई कम्तीमा एक रात बेनीमा बस्ने वातावरण बनाउने नै मुख्य योजना रहने उनले बताए ।

समृद्ध चौबीसे राज्य पर्वतको राजधानी रहँदा भारत–भोट व्यापारको केन्द्रका रूपमा बेनी बजारका लागि स्वर्णकाल मानिन्छ । म्याग्दीको इतिहासका अध्ययनकर्ता चन्द्रप्रकाश बानियाँका अनुसार तिब्बतबाट मुस्ताङी नाका हुँदै सामान पाल्पा हुँदै भारतीय सामान ल्याई विनिमय गर्ने केन्द्र भएकाले राज मल्लले बेनीलाई पर्वतको राजधानी बनाएका थिए । गोर्खाली सेनाले विसं १८४३ असोज १४ मा बेनी कब्जा गरेपछि ‘राजधानी’ गुमेको थियो ।

दुई नदीको निरन्तर कटानले त्रिकोणाकार रूपमा कुँदिएको बेनी बजार काली र मंगला नदीको संगमस्थलमा छ । इतिहास जतिसुकै समृद्धशाली भए पनि समयचक्रले बेनी बजारलाई भोको–नांगो र दुब्लो–पातलो बनाउँदै लगेको छ । अहिले फेरि उत्तर–दक्षिण भोट–मधेस (तिब्बत–भारत) जोड्ने बहुचर्चित अन्तर्देशीय कालीगण्डकी करिडोरअन्तर्गतको बेनी–जोमसोम–कोरला सडकले बेनीको भविष्य निर्धारण गर्ने भएको छ । विद्यमान पोखरा–बेनी–जामसोम सडकमा चल्ने सोझो यातायातले नै बेनीको झन्डै ९० प्रतिशत व्यापार र चहलपहललाई ओझेलमा पारेको छ ।

‘कालीगण्डकी करिडोरको सडक एलाइन्मेन्टले नै ऐतिहासिक सहर बेनीको भविष्य निर्धारण गर्नेछ । बेनी–जोमसोम–कोरला सडकबाट हुने व्यापार र त्यहाँ आउने पर्यटकलाई आकर्षित नगरी बेनीको साख जोगिँदैन,’ बेनी नगरपालिकाका प्रवक्ता रामकृष्ण बराइलीले भने, ‘कालीगण्डकी करिडोर बेनीमा प्रवेश हुनुपर्छ । पर्यटन विकास र बेनी–कोरला सडक नै हाम्रो भविष्य हो ।’

कालीगण्डकी नदीको किनारैकिनार भएर प्राचीनकालमा चलेको भोट–मधेस ‘साल्ट ट्रेड रुट’ व्यापार मार्गको केन्द्र रहेको बेनी बजारको भविष्य बेनी–जोमसोम–कोरला अन्तर्देशीय सडक सञ्जाल विस्तार कार्यक्रमले निर्धारण गर्ने भएको छ । उत्तर–दक्षिण जोड्ने कालीगण्डकी करिडोर निर्माणले गति लिन थालेको छ ।

बुटवल हुँदै कालीगण्डकी नदी किनारै किनार अघि बढेको कालीगण्डकी करिडोर सडक पर्वतको मालढुंगा आइपुगेको छ । बेनीदेखि ३ किमि माथि गलेश्वरबाट कोरलासम्म करिडोरको काम तीव्र गतिमा भइरहेको छ । निर्णय हुन नसकेको मालढुंगा–बेनी–गलेश्वरसम्मको १६ किमि सडक खण्डको एलाइन्मेन्टले व्यापारिक केन्द्र बेनीको भविष्य निर्धारण गर्ने भएको छ

‘बेनी र म्याग्दीको आर्थिक भविष्य पर्यटन, जलविद्युत् र बेनी(कोरला सडकको सही एलाइन्मेन्टले मात्र बन्न सक्छ, नत्र मोटरबाटोले इतिहासमा दर्जनौं सहरलाई पूरै ओझेलमा पारेको छ,’ उद्योग वाणिज्य संघका उपाध्यक्ष राजेश शाक्यले भने, ‘बेनी पनि जोखिममा छ ।’ विस्तारित ग्रामीण सडक सञ्जाल र स्थानीय तहको केन्द्र लक्षित बजार बढ्न थालेपछि सदरमुकाम बजारको भविष्य अप्ठ्यारोमा परेको उनले बताए ।

पुरानो सदरमुकाममा रहेको सुनसान, जीर्ण र झारले ढाकेको गलकोटे राजाको दरबार ।तस्बिर : प्रकाश