डल्लास म्युजियमले ९ महिनाअघि पठाएको थियो ध्यानाकर्षणपत्र

गत वर्ष माघ २३ मा म्युजियमका निर्देशक अगस्टिन आर्टेगाले वासिङटनस्थित नेपाली राजदूत अर्जुन कार्कीलाई लेखेको ध्यानाकर्षण पत्रमा सन् १९९० देखि डल्लास म्युजियममा प्रदर्शनीमा राखिएको यो मूर्तिबारे प्रश्न उठेपछि हाल सार्वजनिक प्रदर्शनीबाट हटाएको जनाइएको छ । ‘नेपालको सम्पन्न सांस्कृतिक सम्पदासँग यो म्युजियम पनि जोडिएको छ,’ पत्रमा छ, ‘नेपाल सरकार र नेपाली जनतासँग खुला संवाद र परामर्शका लागि हामी तत्पर छौं ।’ चोरी भएको भनिएको नेपाली सम्पदाको आधिकारिकता तथा उत्पत्तिको प्रमाण (ओरिजिन) पहिल्याउनसमेत म्युजियमले वार्ताका लागि आह्वान गरेकामा यसमा ढिलाइ भइरहेको देखिन्छ ।

आफ्नो कार्यकाल पूरा गरेर घर फर्कने तयारीमा रहेका राजदूत कार्कीले ‘चोरिएको मूर्ति फिर्ता लैजानेबारेमा म्युजियमसँग भिडिओ कन्फरेन्स भइसकेको र यसबारे परराष्ट्र मन्त्रालयमा लेखेर पठाइसकिएको’ जानकारी कान्तिपुरलाई दिएका छन् । ‘यो मूर्तिको उत्पत्तिको प्रमाणसम्बन्धी केही सामग्री/अभिलेख छ कि भनेर काठमाडौंमा सम्बद्ध निकायबाट खोजी गर्ने काम भइरहेको थाहा पाएको छु,’ उनले भने ।

म्युजियमले ‘नेपालबाटै उक्त मूर्ति चोरिएको हो भन्ने उत्पत्तिको प्रमाण र प्रहरी रिपोर्टसमेत’ माग गरिरहेको छ । म्युजियमका निर्देशक, कानुनी अधिकृतसहित सहभागी भिडियो कन्फरेन्समा म्युजियमका जिम्मेवार पदाधिकारीले ‘चोरिएको मूर्तिको आधिकारिता पुष्टि हुनासाथै नेपाल फिर्ता गर्न तत्पर रहेको’ राजदूत कार्कीले बताए ।

३५ वर्षदेखि हराइरहेको मूर्ति गत वर्ष मंसिरमा डल्लास म्युजियम अफ आर्टमा प्रदर्शनीमा देखिएपछि हराएको यो सम्पदाबारे पुरातत्त्व सरोकारका अध्येताहरूले अन्तर्राष्ट्रिय तहमा सरोकार उठाउन थालेका हुन् । सन् १९८९ मा प्रकाशित लैनसिंह वाङ्देलको ‘स्टोलन इमेजेज अफ नेपाल’ पुस्तकमा उल्लेखित यो मूर्तिमा देब्रेतर्फ विष्णु (नारायण) र दायाँपट्टि अर्धलक्ष्मीको आकृति छ, यसलाई अन्वेषक वाङ्देलको पुस्तकमा ‘वासुदेव–कमलाजा’ नामकरण गरिएको छ ।

_{डल्लास म्युजियमले ९ महिनाअघि पठाएको ध्यानाकर्षणपत्र}

पुरातत्त्व विभागका महानिर्देशक दामोदर गौतमले लक्ष्मी–नारायण मूर्तिको आधिकारिता र उत्पत्ति प्रमाणबारेको कागजात परराष्ट्र मन्त्रालय तथा इन्टरपोल दुवै निकायमा बुझाइसकिएको दाबी गरे । ‘हामीले दुई पटक यसबारे पत्राचार गरेका छौं,’ गौतमले भने, ‘परराष्ट्रसँग कुराकानी भइरहेको छ ।’ परराष्ट्र मन्त्रालयमा भर्खरै प्रवक्ता नियुक्त सहसचिव सेवा लम्सालले भने ‘लक्ष्मी–नारायण मूर्ति फर्काउने प्रक्रियामा भइरहेको कामकारबाहीबारे बुझेर मात्रै बताउन सक्ने’ प्रतिक्रिया दिइन् ।

पुरातत्त्व विभागले सन् १९७० मा अनुमोदित गैरकानुनी रूपले सांस्कृतिक सम्पत्ति आयातनिर्यातमा प्रतिबन्ध लगाउनेबारेको अभिसन्धिका आधारमा पनि पहिचानयुक्त मूर्तिलाई फर्काउन सकिने दाबी गर्दै आएको छ । तर, सम्पदाविद् रवीन्द्र पुरीले वासुदेव–कमलाजा मूर्तिको आफूसँगै भइरहेको पहिचान र प्रमाणबारेमा पनि ‘प्रमाणीकृत आधार’ देखाउनमा ढिलाइ भइरहेको प्रतिक्रिया दिए । उक्त मूर्ति रहेको स्थल नारायण मन्दिर (पट्को टोल) मा लक्ष्मी–नारायण मूर्ति राखिएको ‘जलहरी’ अहिले पनि यथावत् र दुरुस्त हेर्न सकिने पुरीले जानकारी दिए ।

पट्को टोल सुनसान

पाटनको कृष्ण मन्दिरपछाडिको गल्ली पट्को टोलका नामले चिनिन्छ । यहाँ रहेको नारायण मन्दिरबाट ३६ वर्षअघि चोरिएको यो मूर्तिका बारे वर्षौंवर्षसम्म कहींकतै केही जानकारी थिएन । मूर्ति अमेरिकाको टेक्सास राज्यस्थित डल्लास म्युजियम अफ आर्टमा प्रदर्शित भएपछि गत वर्ष मंसिरमा मात्रै यसबारे चियोचर्चो सुरु भएको थियो । न्युयोर्कस्थित जोन–जे कलेजमा ‘आर्ट क्राइम’ विषयमा प्राध्यापन गर्ने इरिन एल. थोम्सनले पहिलो पटक डल्लास म्युजियममा प्रदर्शनीमा राखिएको मूर्तिबारे अनुसन्धानमूलक लेख लेखेकी थिइन् ।

_{पाटनको पट्को टोलमा रहेको नारायण मन्दिर । यहाँ रहेको पुरातात्त्विक महत्त्वको लक्ष्मी–नारायण मूर्ति चोरिएपछि अहिले त्यसको प्रतिरूप बनाएर पूजा गरिन्छ । तस्बिर सौजन्य : रवीन्द्र पुरी}

उक्त मूर्ति पहिलो पटक सन् १९९० मार्च २२ मा बहुराष्ट्रिय बिक्रेता कम्पनी ‘सुथबी’ले न्युयोर्कमा लिलामीमा राखेको खबर आएको थियो । न्युयोर्कमा एउटा निजी संग्रहालय ‘डेभिड टी ओस्ले ग्यालरिज अफ साउथ एसियन आर्ट’ मा रहेको उक्त मूर्ति ओस्ले स्वयंले डल्लास म्युजियमलाई भाडामा दिएको तथ्यलाई हालै डल्लास म्युजियमले राजदूत कार्कीलाई लेखेको पत्रमा समेत उल्लेख छ ।

नेपालले हस्ताक्षर गरिसकेको सांस्कृतिक सम्पदाको अवैध कारोबार नियन्त्रणसम्बन्धी राष्ट्रसंघीय अभिसन्धिले प्रमाणसहित दाबी पेस गर्न सकिए हराएका मूर्तिहरू विदेशबाट फिर्ता ल्याउन सकिने प्रबन्ध गरेको भए पनि यसमा तदारुकता देखिन्न । सन् १९८५ को नोभेम्बरमा सम्पन्न संयुक्त राष्ट्रसंघको ४० औं महासभा बैठकले ‘सांस्कृतिक सम्पत्ति फिर्ता गर्नेसम्बन्धी प्रस्तावना’ लाई अनुमोदन गरिसकेकाले यस आधारमा पनि यस्ता सम्पत्ति फिर्ता गर्न सकिने प्रबन्ध छ ।