जहाँको बजार नेपालीले धान्छन्

लकडाउनका कारण रोल्पामै रोकिएका उनी सिमलाबाट कागज बनाइदिएपछि दाजु र अन्य दुई आफन्तसँगै फर्कन पाए । त्यसपछि दुई साता क्वारेन्टाइनमा बसे । पछि काममा लागेको ओलीले कान्तिपुरलाई बताए ।

बर्दिया ठाकुरद्वाराका सुनिल खड्का चार वर्षदेखि सिमलामा छन् । उनका बुबा त करिब तीन दशकदेखि त्यहीं छन् । कान्तिपुरसँगको कुराकानीमा खड्कालाई भर्खर टिपिएका स्याउ कार्टुनमा राख्न भ्याइनभ्याइ थियो । उनले १२ घण्टा काम गरेबापत ८ सय भारतीय रुपैयाँ पाउँछन् ।

खड्का र ओली त प्रतिनिधि पात्र मात्र हुन् । रोजगारीका लागि भारतको हिमाचल पुग्ने नेपालीको संख्या गनिसाध्य छैन । प्रवासी नेपालीका अनुसार हिमाचलमा मात्र ३ लाखको हाराहारीमा नेपाली कामदार छन् ।

त्यसबाहेक स्याउ उत्पादनको मौसममा थप करिब एक लाखको हाराहारीमा नेपालीहरू आउने उनीहरूको दाबी छ । स्याउ उत्पादनका हिसाबले भारतको हिमाचल राज्य जम्मु–कश्मीरपछि दोस्रो स्थानमा पर्छ ।

रोजगारीका लागि हिमाचल आउनेमा अधिकांश जुम्ला, रुकुम, रोल्पा, सल्यान, हुम्ला, जाजकरकोट र कैलाली जिल्लाका हुन्छन् । नेपालीहरू प्रायः भरिया तथा निर्माण क्षेत्रमा संलग्न छन् । त्यसबाहेक तरकारी खेती, स्याउ बगैंचा, घरायसी काम र होटल तथा रेस्टुराँमा काम गर्छन् ।

हिमाचलमा स्याउ टिप्ने मौसम अगस्ट दोस्रो साता सुरु भएर नोभेम्बरसम्म चल्छ । सामान्यतः भरिया र बगानमा मजदुरी गर्नेको सयदेखि ८ सय भारतीय रुपैयाँ ज्याला छ । डकर्मीको काम गर्नेहरूले भने हजारभन्दा बढी कमाउँछन् ।

स्याउको मौसममा आउनेहरू स्याउ टिप्ने, ग्रेडिङ गर्ने, कार्टुनमा राख्ने तथा बोक्ने काम गर्छन् । सामान्यतः एक सिजनमा स्याउ भरानी (पेटी भर्ने) ले ७० हजारदेखि १ लाख भारतीय रुपैयाँसम्म बचाउने दैलेखका प्रताप खड्का बताउँछन् ।

हिमाचलमा पनि विशेषगरी सिमला, रुड, मन्डी, कुलु–मनाली, उना, किन्नौरमा नेपालीहरू बढी जाने गरेका छन् । स्याउको मौसमका बेला स्थानीय बजारका ग्राहक नै नेपाली कामदारहरू नै हुने गरेको साइँला लामाले बताए । एउटा स्याउ बगानमा कम्तीमा पनि ४/५ जना नेपाली काम गर्छन् । लामाका अनुसार उकालोओरालो गर्न सक्ने भएकाले स्थानीय व्यापारीहरूले स्याउ बोक्न नेपालीलाई रोज्ने गरेका हुन् ।

मजदुरी गर्नेबाहेक पनि स्याउ बगान नै केही वर्षका लागि ठेक्कामा लिने नेपाली पनि थुप्रै छन् । तिनैमध्येका एक हुन् जाजरकोटका काशीराम भट्टराई । भट्टराईले बगान भाडा लिएर स्याउको कारोबार गर्न थालेको ३ वर्ष बित्यो । उनले स्याउ प्याकिङका लागि ३ जनालाई काममा लगाएका छन् ।

त्यसैगरी स्याउ बगानको जिम्मा लिने नेपाली पनि छन् । तिनैमध्येका हुन् रुकुम खाराका भीमसेन ओली । उनी सिमला छेउको ठियोगमा स्याउ बगानको रखवाली गर्छन् । उनी २४ वर्षदेखि ठियोगमा बस्दै आएका छन् । बगैंचामा भएका १४ सयभन्दा बढी स्याउका बोटको हेरचाह गर्नेदेखि लिएर स्याउ टिप्ने, प्याकिङ गर्नेसम्मको जिम्मा उनकै छ ।

हिमाचलकै पनि कुलु–मनालीमा नेपाली कामदारहरूको बाक्लो उपस्थिति छ । त्यस क्षेत्रमा नेपालीहरूको बोलवाला यति छ कि प्रवासी नेपाली संगठनहरूको सिफारिसबिना कुनै पनि नेपालीले काम गर्ने स्वीकृति पाउँदैन । सरकारी काममा नेपाली संगठनको सिफारिस अनिवार्य छ । लकडाउनका कारण नेपालीहरू नफर्कने हुन् कि भनेर स्थानीय व्यवसायीहरू चिन्तित भएको अखिल भारतीय नेपाली मूलप्रवाह एकता समाज कुल्लु जिल्लाका अध्यक्ष साइँला लामाले कान्तिपुरलाई बताए । लामा कुल्लु क्षेत्रमा नेपालीहरूका अगुवा मानिन्छन् । उनी नेपालीहरूलाई समस्या परेको खण्डमा राज्य सरकारलाई आवश्यक सल्लाह र सुझाव दिने हैसियतसमेत राख्छन् । लकडाउनका बेला घर जान चाहनेहरूका लागि आवश्यक समन्वय लामाले नै गरेका थिए ।

त्यहीं अलपत्र परेका नेपाली कामदारलाई रासनपानी उपलब्ध गराउन पनि लामाको संगठन सक्रिय भएर लागेको थियो । लामाका अनुसार उनको संगठनमा मात्र १४ हजारभन्दा बढी प्रत्यक्ष रूपमा आबद्ध छन् । प्रवासी संगठनहरूको प्रभावका कारण अन्य राज्यमा जस्तो नेपाली कामदारप्रति विभेद छैन । कुनै नेपाली मजदुरको कामको सिलसिलामा दुर्घटनामा परेर मृत्यु भएको खण्डमा राज्य सरकारले तत्काल ४ लाख भारतीय रुपैयाँ राहत दिने गरेको छ ।

हिमाचलका सिमलालगायत अन्य स्थानमा नेपालीहरूको साइनो धेरै पुरानो हो । राज्य विस्तारका क्रममा गोर्खाली फौज काँगडासम्म पुगेदेखि नै त्यस क्षेत्रमा नेपालीको आउजाउ हुन थालेको हो । रणजित सिंहको सेनामा गौर्खाली फौज भर्ना हुन थालेपछि त्यो क्रम झन् बढेर गयो ।

पछि तत्कालीन इस्ट इन्डिया सरकारले सिमलालाई ग्रीष्मकालीन राजधानी नै घोषणा गरेपछि हिमाचलको महत्त्व थप बढेर गयो । राम्रा स्कुलहरू खुले । शिक्षा, स्वास्थ्यलगायत अन्य सुविधा पनि उपलब्ध भएका कारण नेपालबाट केही राणा परिवार पनि सिमला र अन्य क्षेत्रमा बस्न पुगे ।

पछि स्याउको खेती सुरु भएपछि मजदुरहरूको माग बढ्न थाल्यो । त्यसका साथै स्याउको बढ्दो उत्पादनले आर्थिक गतिविधि बढेसँगै रोजगारीका लागि नेपालीको आउने क्रम थप बढ्यो । माओवादी सशस्त्र द्वन्द्वका कारण नेपालीको संख्या अझै थपियो ।

हिमाचलका हरेक क्षेत्रमा बाक्लो उपस्थितिका कारण नेपाली कामदार त्यहाँको आर्थिक गतिविधिको महत्त्वपूर्ण पक्ष बनेका छन् । अझ स्याउको मौसममा त नेपाली कामदारहरू अनिवार्य नै मानिन्छन् । राज्यका करिब डेढ लाख परिवार प्रत्यक्ष रूपमा स्याउको उत्पादन र व्यवसायसँग आबद्ध छन् ।

स्याउ उत्पादन र कारोबारमा हुने उतारचढावले राज्यको पुरै आर्थिक अवस्थामै असर पर्ने गर्छ । त्यही भएर नै हिमाचलका मुख्यमन्त्री जयराम ठाकुरले जुन पहिलो साता नेपाली कामदार फर्कने वातावरण सहज बनाइदिन केन्द्र सरकारलाई पत्र नै लेखेका थिए ।

‘नेपालीहरू मिहिनेती र इमानदार छन् भन्ने छाप परेको छ, स्याउको बगान र अन्य काममा त नेपाली अरूभन्दा निकै सिपालु मानिन्छन् त्यही भएर राज्य सरकारदेखि व्यवसायीहरूसम्मले नै नेपालीहरू चाहिन्छ भनेर भन्छ,’ लामा भन्छन् ।

तर, यस वर्ष लकडाउन र सीमा विवादका कारण नेपाल–भारत सम्बन्ध चिसिएपछि धेरै नेपालीहरू घर फर्केका सिमलामा रहेका एक नेपाली ठेकेदार किरण आोलीले बताए । प्रायः सबैजसो वर्षको एकपटक दसैंतिहारको छेको पारेर नेपाल जाने गरेको त्यहाँ रहेका नेपालीको भनाइ छ ।

पछिल्लो समय कोरोना महामारी नियन्त्रणका लागि दुवै देशले सीमा क्षेत्रमा कडाइ गरेका कारण हिमाचल आउन सहज नभएको किरणको भनाइ छ । ‘भारतमा कोरोना भाइरसको महामारी देखिएपछि आआफ्नो गाउँ गएकाहरू पनि फेरि रोजगारीका लागि फर्कन चाहन्छन्,’ उनले भने ।

तर, मनालीमा रहेका लामा पनि मुख्यमन्त्रीले नै नेपालीलाई ल्याउन आग्रह गरेपछि पछिल्लो समय ठेकेदार र साहुहरूले नेपालीलाई ल्याउने क्रम सुरु भएको बताउँछन् । स्थानीय प्रशासनले पनि नेपाली कामदार ल्याउन स्थानीय व्यवसायी र ठेकेदारलाई सघाउँदै आएका लामाको भनाइ छ ।

सीमामा कडाइ भए पनि कतिपय नेपालीले उपचारको बहाना बनाएरसमेत हिमाचल पुग्ने गरेका छन् । त्यसबाहेक कतिपयलाई लिन मालिकहरू नै गाडी लिएर सीमासम्म पुग्ने गरेका छन् । विशेषगरी उनीहरू गौरीफन्टा, नेपालगन्जदेखि कृष्णनगर नाकाबाट आउने गरेका छन् । त्यसरी आउने नेपालीलाई १४ दिन क्वारेन्टाइनमा राख्ने गरिएको छ । क्वारेन्टाइन खर्च भने ठेकेदार वा साहुले नै व्यहोर्ने गरेका छन् ।