ध्यानमग्न तन्नेरी

काठमाडौँ — हातमा स्मार्ट फोन लिएर पब्जी खेलेरै दिनरात बिताउँथे, गुल्मीका सुमन भण्डारी । उनको साथी भनेकै मोबाइल थियो । पब्जीबिनाको दिन उनी सोच्न पनि सक्दैन थिए । दिनरात मोबाइलमा झुन्डिने सुमनलाई थाहा थियो, आफू डिजिटल लतमा फस्दै छु भन्ने । बानी हटाउन भने सकेका थिएनन् । कोरोनाको महामारीसँगै सुमनको जीवनले रूप फेर्‍यो । 

लकडाउनमा दिनभरि मोबाइल र पब्जी हेर्ने गर्दा उनको दैनिकी ध्वस्त थियो । त्यही लकडाउनमा उनले आफूले आफैंलाई डिजिटल कुलतबाट मुक्त हुने उपायको खोजी गर्न थाले । युट्युबमा सर्च गर्न थाले । अनि, उपायका रूपमा ध्यान र योगा सिक्ने उत्तम तरिका थाहा पाए । सुरुका केही दिन उनलाई मोबाइल टाढा राखेर आँखा चिम्लेर केहीबेर एकै ठाउँमा बस्न पनि निकै गाह्रो भयो । तर, प्रयास गर्न भने छाडेनन् । ‘एक मिनेटदेखि ध्यान बस्ने समय थप्दै गएँ,’ उनले आफ्नो अनुभव सुनाए, ‘बानी बस्दै गएपछि सहज हुँदै गयो ।’ अहिले उनी घण्टौं ध्यान गरेर एकै ठाउँमा स्थिर भएर बस्न सक्छन् । १९ वर्षे सुमन अब मोबाइलको लतमा छैनन् । ध्यान विधि अपनाएरै पब्जीबाट अलग भएको उनी बताउँछन् ।

उनको पढाइप्रति रुचि र ध्यान पनि बढ्दै गएको छ । सीए क्याप टूमा अध्ययनरत भण्डारीको जीवनशैली पहिलेको भन्दा शान्त र सकारात्मक भएको छ । ‘ध्यान अपनाएर पब्जीको लतबाट बँचें,’ उनी भन्छन्, ‘मेडिटेसन गर्न थालेपछि एकाग्रता पैदा भएको छ । नयाँ जीवन पाएको महसुस गरेको छु ।’

उनकै साथी अनुपम काफ्लेसमेत ध्यानप्रेमी हुन् । उनी कलेजको पढाइदेखि अलिकता फुर्सद निकालेर भए पनि प्राकृतिक दृश्यमा रमाउन रुचाउँछन् । विपश्यनामा जानु र ध्यान मग्न हुनु उनको रोजाइ नै हो । भौतिक संसार उनका लागि गौण छ । जतिसक्दो आफैंमा रमाउने कला ध्यानबाट सिकेको उनको अनुभूति छ ।

‘झनक्क रिसाउने बानी सुधार हुँदै गएको छ,’ उनी भन्छन्, ‘ध्यानले आफूले आफूलाई सम्झाउन बुझाउन सिकाउँछ ।’ दैनिक जीवनमा थुप्रै चुनौती आउँछन् । त्यस्ता चुनौतीसँग जुध्न शान्त मन आवश्यक पर्छ । युवा पुस्तामा बाहिरी दुनियाँको प्रभाव तत्कालै पर्ने भएकाले त्यहीअनुसार रियाक्ट गर्ने गर्छन् । ध्यान र आध्यात्मिक जीवनशैली अपनाउँदा सांसारिक दुनियाँमा सन्तुलन मिलाउन सहज हुने अनुपमको भनाइ छ । ‘सबै इगो डाउन गराउँछ, ध्यानले,’ उनी भन्छन् ।

सुमनले जस्तै, मोबाइलको लत व्यवस्थापन गर्न सिन्धुपाल्चोककी अलिशा बोहराले ध्यान विधि अपनाइन् । गाउँमा हुँदासम्म मोबाइल थिएन । पढाइ र परिवारसँग समय बित्यो । उनी काठमाडौं सहर उच्च शिक्षा पढ्न आएपछि हातमा मोबाइल पर्‍यो । सुरुमा चलाउन रमाइलो लाग्दै गयो । रमाइलो कतिबेला लत भयो उनलाई पत्तै भएन । मोबाइलमा इन्टरनेटको प्रयोगले राम्रा नराम्रा दुवै सूचना सुन्दै गर्दा अलिशा एकोहोरो जस्तै भइन् । पढ्न मन नलाग्ने भयो । उनी भन्छिन्, ‘पछि अति भयो भने विपश्यना जान थाले ।’ अचेल उनी मोबाइलमा भन्दा प्रकृतिको काखमा रमाउँछिन् । सहरतिरको होहल्ला छोडेर जंगल धाउँछिन् । चराचुरुंगीको आवाजमा लोभिन्छिन् । ‘प्रकृतिमा रमाउनु पनि एक प्रकारको ध्यानशैली हो,’ उनी थप्छिन्, ‘एकान्तप्रेमी हुनुको मजा नै बेग्लै छ ।’

भाँडा माझ्नु, भात पकाउनु, घरको सानोसानो काम गर्नुपर्दा मनोज बोहोराको दिमाग बिथोलिन्थ्यो । सिन्धुपाल्चोक घर भएका २८ वर्षीय मनोज २०वर्षदेखि काठमाडौंमा बस्दै आएका छन् । एक्लै बस्न थालेपछि त उनलाई आफूले खाना नपकाई सुखै भएन । रिसैरिसमा भाडा माझ्ने र भात पकाउने गर्थे । आक्रोश र आवेगले भरिएको युवा जोस थियो । उनी यो जोसलाई सकारात्मकतामा ढाल्न चाहल्थे । आठ वर्षअघिदेखि ध्यान सुरु गरेका उनी बिस्तारै ओशोबाट प्रभावित भए । ओशोको पुस्तक ‘करेज’, र ‘अवेरनेस’ पढेसँगै उनको अध्यात्मप्रतिको रुचि बढ्न थाल्यो । ध्यानी जीवन अपनाउन थालेपछि उनी सरल र हलुका भएका छन् । आइपर्ने हरेक परिस्थितिमा सहज रूपमा समाधान निकाल्न सक्ने भएका छन् । ‘खुसीमा नहौसिने, दुःखमा नआत्तिने भएको छु,’ उनी भन्छन्, ‘ध्यानले नै यस्तो स्थिर हुन सिकाएको हो ।’

बोहोराका विचारमा आँखा चिम्लेर एकै ठाउँमा बस्नु मात्रै ध्यान होइन । यसका थुप्रै आयाम छन् । उनले प्रायः छनोट गर्ने ध्यान विधि भनेको उन्मुक्त भाव पोख्ने कला पर्छ । कहिलेकाहीं कसैका सामु पोख्न नसकिने अनुभूति हुन्छ । ती भावनालाई आँसु, हाँसो वा चिच्याहटका माध्यमबाट बाहिर निकाल्न रुचाउँछन् उनी । यसले विचारको उकुसमुकुस शान्त पर्छ । मनोजले उकुसमुकसलाई ठेगान लगाउन धेरै पटक बन्द कोठामा एक्लै रोएका छन्, हाँसेका छन्, कराएका छन् । ‘क्याथरसिस’ नाम दिइएको यो ध्यानशैलीमा आफू रमाउने उनी बताउँछन् । उनी थप्छन्, ‘दिनभरिमा कमसेकम वन आवर मेडिटेसनलाई छुट्याएकै हुन्छु ।’

काठमाडौंको सिफलकी २४ वर्षीया दीपशिखा आचार्य आफूलाई विचारशून्य बनाउन चाहन्छिन् । यो अवस्थामा आउन ध्यान जरुरी छ । कुनै समय उनको दिमागमा थुप्रै कुरा सलबलाउँथे । राम्रा न राम्रा । जे विषयमा पनि बढी सोच्ने बानी थियो । धेरै सोच्दा मानसिक रूपले कमजोर महसुस हुन्थ्यो उनलाई । विचारको प्रभाव थम्थमाउन उनले ध्यान गर्न थालिन् । ‘जिवोरेस’ ध्यान र कहिलेकाहीं वातावरण अनुकूल पाउँदा ‘साइलेन्ट सिटिङ’ (मौन बस्ने) विधि अपनाउँछिन् उनी । आचार्यका अनुसार ध्यान वा योगको भाषामा ‘इनर साइलेन्ट क्रिएटिभिटीको मदर’ का रूपमा बुझिन्छ ।

केही काम सुरु गर्नुअघि केही मिनेट शान्त भएर बस्नु उचित हुन्छ । त्यसले कामको परिणाम सोचेभन्दा क्रिएटिभ तरिकाले गर्न सकिने उनको अनुभव छ । ध्यान र अध्यात्ममा लाग्नु भनेको भौतिक संसारबाट बाहिरिने संकेत भनी आलोचना हुने गरेको पनि सुनेकी छन् उनले । यद्यपि उनी यी विचारको प्रभावमा भने छैनन् । ‘आफ्नो कर्म छाडेर ध्यान रोज्ने होइन, ध्यानपूर्वक सबै कर्म गर्नु ध्यान हो,’ उनी भन्छिन्, ‘खाँदा, सुत्दा, उठ्दा र कार्यालयको काम गर्दासमेत होस सम्हाल्न सिकेकी छु ।’

कलंकी घर भएकी ३२ वर्षीया सुधा सुवेदीको प्रोफेसन ‘लाइफ कोच’ हो । जुनसुकै फिल्डको प्रोफेसन अपनाउने व्यक्तिको व्यक्तित्व निखार्न उनी सघाउँछिन् । प्रशिक्षणका क्रममा आफ्ना क्लाइन्टलाई योगा र ध्यान अनिवार्य बनाएकी छन् उनले । जीवन सन्तुलन राख्न सकिएन भने सबै दिनचर्या अस्तव्यस्त हुन्छ भन्ने उनको बुझाइ छ । ‘त्यसैले दैनिकीमा ध्यान अपनाउन जरुरी छ,’ उनी भन्छिन्, ‘आफूले आफूलाई चिन्नु ठूलो उपलब्धि हो, जुन ध्यानबाट मात्र सम्भव छ ।’

^{तस्बिरहरू : केशव थापा/कान्तिपुर}

सुवेदीले आफूलाई ‘भिजुअलाइजेसन मेडिटेसन टेक्निक’ मन पर्ने बताइन् । सधैं कृतज्ञ भाव राख्ने, सकारात्मक सोच्ने र प्रफुल्लित हुने स्वभाव छ, उनको । यो गुण सजिलै आएको होइन । यसका लागि ध्यान साधनामा नै मग्न हुनुपर्ने बताउँछिन् उनी । १७ वर्षको उमेरदेखि योगा तथा ध्यान अनुसरण गरेकी उनले ध्यानले कुनै पनि कुलतबाट जोगाउने बताउँछिन् । ‘जीवनमा खुसी हुनु ठूलो कुरा हो, त्यसका लागि पनि त ध्यान आवश्यक छ,’ उनले भनिन् ।