१८.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १२४

खट्किरहेछ फिजियोको महत्त्व

‘हामीले खेल्दा फिजियोथेरापीबारे सुनेका पनि थिएनौं । प्रशिक्षकहरुलाई पनि यसबारे थाहा थिएन । मैले सागमा ४ स्वर्ण जित्दा पछिल्लो २ स्वर्ण चोटग्रस्त अवस्थामै जितेको हुँ । फिजियोको सुविधा पाउन पाएको भए मेरो करिअर अझै लम्बिन्थ्यो कि जस्तो लाग्छ ।’
कुशल तिमल्सिना

काठमाडौँ — माल्दिभ्समा सम्पन्न साफ च्याम्पियनसिपको उपाविजेता नेपाली राष्ट्रिय फुटबल टोलीका खेलाडी तथा प्रशिक्षकलाई सरकारले दुई साताअघि पूर्वघोषित नगद पुरस्कार हस्तान्तरण गर्दा टिमको मुख्य अंग रहने फिजियोथेरापिस्ट त्यसमा समावेश भएनन् । किनभने खेलकुद पुरस्कार कार्यविधिमा फिजियो, टिम व्यवस्थापकलगायतलाई पुरस्कृत गर्ने उल्लेख नै छैन । खेलकुदमा खेलाडी र प्रशिक्षक जत्तिकै महत्त्वपूर्ण अंगको रूपमा रहेको फिजियोमाथिको विभेदले यसप्रति दक्ष जनशक्ति आकर्षित हुँदैन ।

खट्किरहेछ फिजियोको महत्त्व

...

युवा तथा खेलकुद मन्त्रालयले हरेक वर्ष प्रदान गर्ने खेलकुद प्रतिभा पुरस्कार कार्यविधिमा खेलक्षेत्रमा संलग्न मेडिकल पर्सन (डाक्टर) लाई पुरस्कार दिने व्यवस्था छ । तर, यो वर्ष कसैले पनि पुरस्कारका लागि आवेदन दिएनन् वा दिने व्यक्ति भेटिएन । पुरस्कार वितरण समारोहमा पुरस्कृत तेक्वान्दोका प्रशिक्षक नोर्बु लामाले आफ्नो अनुभवको दृष्टान्त दिँदै हरेक खेलका लागि फिजियोथेरापिस्टको व्यवस्था गरिदिन मन्त्रीसामु अनुनय गरे ।

...

अखिल नेपाल फुटबल संघ (एन्फा) ले गत आर्थिक वर्षमा तीन खेलाडीको उपचारमा करिब २ करोड रुपैयाँ खर्च गर्‍यो । अभ्यास वा प्रतियोगिताका क्रममा चोटग्रस्त ती खेलाडीलाई कतारको विश्वप्रसिद्ध अस्पेटार अस्पतालमा शल्यक्रिया र फिजियोथेरापीका लागि चर्को खर्च भएपछि एन्फाले नेपालमै रिह्याब सेन्टर स्थापना गर्ने योजना कार्यान्वयनमा ल्याएको छ ।

इन्ज्युरीको रिकोभरीका लागि फिजियोथेरापीको महत्त्व र आवश्यकता नेपाली खेलकुदले महसुस गर्न थालेको धेरै भएको छैन । आधुनिक खेलकुदमा फिजियोको उपस्थिति खेलाडी र प्रशिक्षकजत्तिकै अत्यावश्यक भइसकेको छ । खेलकुदमा फड्को मारेका देशहरू खेलाडीको सुरक्षामा सजग छन् । त्यसका लागि फिजियोको महत्त्व बुझेका छन् ।

नेपालले अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा अपेक्षाकृत सफलता हासिल गर्न नसक्नुका धेरै कारणमध्ये एक फिजियोथेरापीबारेको अज्ञानता हो भन्न धेरै सोच्नुपर्दैन । खेलाडीको बृहत्तर विकासका सट्टा सीमित अन्तर्राष्ट्रिय प्रतियोगिताका लागि परम्परागत ‘गोर्खे’ अभ्यास नै सफलताको बाधक हो । यहाँ गोर्खे अभ्यास किन भनिएको हो भने नेपालमा अझै पनि त्यस्ता प्रशिक्षकहरू छन्, जो खेलाडीलाई जतिसक्दो धेरै दौडायो त्यति फिट हुन्छन् भन्ने मान्यतामा विश्वास राख्छन् । गोरखामा द्रव्य शाहले दौडिएर ‘राजा’ जितेजस्तै ।


प्रशिक्षकसँगै मेडिकल टिम, फिजियो र डाइट न्युट्रिसियन हरेक खेलाडीका लागि अहिलेको आवश्यकता हो । राष्ट्रिय खेलकुद परिषद् (राखेप) मा पर्याप्त प्रशिक्षककै अभाव भइरहेका बेला अन्य तत्वबारे सोच्ने फुर्सद कसैलाई छैन ।

फिजियोथेरापी खेलाडीका लागि मात्र आवश्यक होइन । यो त हरेक व्यक्तिका लागि अत्यावश्यक छ । प्राकृतिक चिकित्सा प्रणालीअन्तर्गत पर्ने फिजियो खेलाडीका लागि त अभिन्न अंग नै हो । थेरापी केवल चोटग्रस्त व्यक्तिका लागिमात्र होइन । नियमित खेलतालिकाबाट थकान रिकोभरी, मांसपेसीको तन्दुरुस्ती र सामान्य चोटबाट तत्काल उन्मुक्तिमा फिजियोको भूमिका अहम् हुन्छ ।

नेपालमा क्रिकेट र फुटबल संघले कम्तीमा राष्ट्रिय टोलीका लागि नियमित फिजियो अनुबन्ध गर्न थालेको एक दशक भयो । फिजियो हुँदा र नहुँदाको फरक यी संघले बुझिसकेका छन् । तर यीबाहेक राखेपमा दर्ता भएका झन्डै २ सय खेलकुद संघसँग फिजियो छैन । बक्सिङ, तेक्वान्दो, करातेजस्ता इन्ज्युरीको जोखिम बढी हुने कन्ट्याक्ट खेल संघले पनि नियमित फिजियो अनुबन्ध गर्न सकेका छैनन् ।

अघिल्लो साता खेलाडी प्रतिभा सम्मानमा तेक्वान्दोका प्रशिक्षक नोर्बु लामाले फिजियोको अपरिहार्यताबारे खेलमन्त्रीलाई जानकारी गराए । ‘१३ औं सागका लागि मलेसियामा प्रशिक्षणरत रहँदा हामीलाई फिजियोको महत्त्व खड्किएको थियो । हामीले मलेसियाको राष्ट्रिय टिमका फिजियोसँग सहयोग लिनुपरेको थियो,’ १३ औं सागमा सर्वाधिक १२ स्वर्ण जितेको तेक्वान्दोका प्रशिक्षक लामाले भनेका थिए, ‘म के आग्रह गर्दछु भने हामीलाई बरू अन्य मेडिकल टिम चाहिँदैन । तर, कम्तीमा एकजना फिजियो उपलब्ध गराइदिनुस् ।’

लगत्तै मन्त्री महेश्वरजंग गहतराजले टिममा फिजियो उपलब्ध गराउनेबारे आवश्यक निर्णय गरिने आश्वासन दिए । ‘मन्त्रीका रूपमा कार्यकालमा रहेसम्म म खेलाडीको हितकै लागि मात्र काम गर्नेछु । तपाईंको माग खेलाडीकै हितमा छ । म फिजियो नियुक्तिको प्रयास गर्छु ।’

खेलकुदको नियामक निकाय राखेपअन्तर्गत एउटा शाखा छ, खेलकुद चिकित्सा तथा अनुसन्धान केन्द्र । झट्ट नाम सुन्दा यो शाखा खेलकुदमै सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण र चलायमान हुनुपर्ने हो । परम्परागत खेलकुद प्रणालीलाई आधुनिकीकरण गर्न वैज्ञानिक सुझाव र कार्यान्वयनमा यो शाखाको भूमिका हुनुपर्ने हो । तर, यो शाखा आफैं दयनीय स्थितिमा छ । देशभरको खेलकुदको प्रतिनिधित्व गर्ने खेलकुद चिकित्सा तथा अनुसन्धान केन्द्रमा २ चिकित्सक, २ स्टाफ नर्स, २ फिजियो, एचए, ल्याब टेक्निसियन, रेडियोलोजिस्ट र अहेब १–१ जना कार्यरत छन् । यिनीहरूलाई वर्षभरि हुने सबै खेलका राष्ट्रिय प्रतियोगिता, अन्तर्राष्ट्रिय प्रतियोगिता र राष्ट्रिय टिम तयारीको समयमा सेवा दिन भ्याइनभ्याइ हुन्छ । प्राविधिक कर्मचारी कार्यरत हुने यो शाखामा एउटै पनि स्थायी कर्मचारी छैनन् ।

यो शाखाका प्रमुख तिलक नेपाली सीमित जनशक्तिले समग्र खेलकुदका लागि सेवा दिँदा कठिनाइ भइरहेको गुनासो गर्छन् । ‘विभिन्न संघहरूले प्रतियोगिता आयोजना गर्दा वा अन्तर्राष्ट्रिय प्रतियोगितामा सहभागिता र अभ्यासका क्रममा पनि हामीसँग फिजियोथेरापिस्ट मागिरहेका हुन्छन् । तर, एकै समयमा दुईभन्दा बढी प्रतियोगिता वा अन्तर्राष्ट्रिय सहभागिता हुँदा हामीले चाहेर पनि फिजियोथेरापिस्ट उपलब्ध गराउन सक्दैनौं,’ नेपालीको स्वीकारोक्ति छ ।

उनका अनुसार कम्तीमा ६ जना फिजियो राखेपमा अहिलेको आवश्यकता हो । त्यसका लागि शाखाको तर्फबाट राखेप कार्यकारी नेतृत्वलाई जानकारी गराइसकिएको छ । २०६१ सालदेखि स्थायी प्रक्रिया नभएको र २०६३ सालदेखि नयाँ नियुक्ति नभएको राखेपका उपलब्ध जनशक्ति पनि घट्दै छ । अहिले त नयाँ ऐनको कार्यान्वयनमा भइरहेको ढिलाइले पनि कर्मचारी नियुक्ति प्रक्रिया अन्योलमा छ ।

‘राखेपको मुख ताक्नुभन्दा संघहरू आफैंले फिजियो नियुक्त गर्नु अनिवार्य भइसकेको छ । सक्रिय संघहरूले राष्ट्रियस्तरका घरेलु प्रतियोगिता नियमित गरिरहेका हुन्छन्, अन्तर्राष्ट्रिय सहभागिता पनि हुँदा एकजना फिजियो आवश्यक पर्छ । एउटा संघले वर्षभरि नै फिजियोलाई व्यस्त राख्न सक्छ भने आफैंले नियुक्ति गर्दा राम्रो हो,’ प्रमुख नेपालीले भने, ‘क्रिकेट र फुटबलले अरूबाट सहयोग लिनुपरेको छैन ।’

खेलाडीको सुरक्षाका लागि राष्ट्रिय मान्यताप्राप्त हरेक खेलकुद प्रतियोगितामा बिमा र फिजियोको अनिवार्य नियम लागू गर्ने हो भने पनि इन्ज्युरीको जोखिम कम हुने नेपालीको विश्वास छ । यसले खेलाडीको करिअर पनि लम्बिन्छ ।

‘घरेलु प्रतियोगितामा फिजियोसहितको मेडिकल टिम र बिमाको व्यवस्था अनिवार्य लागू गर्ने हो भने कम्तीमा राष्ट्रिय खेलाडीहरूले नियमित फिजियो सेवा पाउँथे । यसबाट खेलाडीको चोट सम्भावना कम हुन्छ र भइहाले पनि छिटो उपचार प्रक्रिया सुरु गर्न सजिलो हुन्छ,’ नेपाली सरकारी पहलमा फिजियोसहित रिह्याब सेन्टर स्थापना गर्न ढिलाइ भएको बताउँछन् ।

नेपाली खेलकुदकै सबैभन्दा सफल खेलाडी हुन्, तेक्वान्दोका ओलम्पियन दीपक विष्ट । दक्षिण एसियाली खेलकुद (साग) मा लगातार चार संस्करणमा स्वर्ण जित्ने कीर्तिमान राखेका छन् । तर पछिल्ला दुई स्वर्ण जित्दा उनी पूर्ण फिट थिएनन् । सन् २००४ मा पाकिस्तानमा आयोजित नवौं सागमा दोस्रोपल्ट स्वर्ण जित्नेक्रममै उनको घुँडामा गम्भीर चोट (एसीएल टियर) लागेको थियो । थाइल्यान्डमा शल्यक्रिया गराएर प्रशिक्षणमा फर्किएपछि सानो असावधानीले हात भाँच्चियो । श्रीलंकामा आयोजित दसौं सागमा स्वर्ण जित्दा उनको हातमा स्टिल राखिएको थियो । प्रतियोगितामा खुट्टाको चोट पुनः बल्झियो । सन् २००८ को ओलम्पिकमा सहभागी हुँदा पनि उनी पूर्ण फिट थिएनन् । २०१० मा एघारौं सागमा स्वर्ण जितेपछि उनी एउटा खुट्टा टेक्नै नसक्ने स्थितिमा पुगेका थिए । त्यसपछि उनको करिअर समाप्त भयो ।

‘त्यतिबेला मैलेमात्र होइन हाम्रा गुरुहरूले पनि फिजियोबारे सुनेका पनि थिएनन् । थाइल्यान्डमा शल्यक्रिया गराएपछि मात्रै मैले पहिलोपल्ट फिजियोबारे सुनेको र भोगेको हुँ । त्यसपछि पनि नेपालमा फिजियो सेवा थिएन,’ आफ्नो चोटपूर्ण करिअर स्मरण गर्दै दीपकले भने, ‘चौथोपल्ट स्वर्ण जितेपछि त म खेलमा फर्किनै सकिनँ । सुरुदेखि नै थेरापीबारे ज्ञान भएको भए र सुविधा पाएको भए म अझै लामो समय खेल्न सक्थें जस्तो लाग्छ ।’

टिममा फिजियो हुनु र नहुनुको फरकबारे राष्ट्रिय क्रिकेट टिमका पूर्वकप्तान पारस खड्का पनि राम्रो जानकार छन् । उनी आफैंले फिजियोको अभाव झेलेका छन् र फिजियोको आगमनपछि सहजता महसुस गरेका छन् ।

सन् २०११ मा पुबुदु दासानायकेले मुख्य प्रशिक्षकको जिम्मेवारी सम्हालेपछि क्रिकेट टोलीमा फिजियो राख्न सुरु गरिएको हो । सन् २०१४ मा ट्वान्टी–२० विश्वकप खेल्दा नेपालले मलेसियाबाट फिजियो झिकाएको थियो ।

‘मैले नै भोगेको कुरा के हो भने हामी विदेशमा खेल्न जाँदा सामान्य चोट लागेका बेला विपक्षी टोलीका फिजियोसँग सल्लाह लिएका छौं । लगातार खेल हुँदा रिकोभरीका लागि विपक्षी फिजियोबाट सहयोग लिएका छौं,’ पूर्वकप्तान पारसले भने, ‘पुबुदु सर आएपछि हामीसँग आफ्नै फिजियो हुन थाल्यो । फिजियोको आगमनले हाम्रो आत्मविश्वासको स्तर पनि बढेको महसुस भएको थियो । यो क्रिकेटका लागि मात्र होइन, सबै खेलका लागि अत्यावश्यक छ ।’

सागका दुई स्वर्ण विजेता तथा कराते प्रशिक्षक दीपक श्रेष्ठ फिजियोलाई खेलाडी र प्रशिक्षकपछिकै सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण पक्ष मान्छन् । अन्तर्राष्ट्रिय सफलतामा पनि कराते अग्रपंक्तिमा आउँछ । दक्षिण एसियाली खेलकुदमा नेपालले जितेको १ सय २२ स्वर्णमध्ये २२ स्वर्ण करातेले जितेको छ ।

‘हाम्रो कन्ट्याक्ट खेल हो । त्यसमा त झन इन्ज्युरीको सम्भावना धेरै हुन्छ । प्रशिक्षकहरूले नै अलि अलि दुखेको हो सहेर खेल भनेर खेलाडीलाई भन्ने गरेका छन् । त्यसले खेलाडीको करिअरमा दीर्घकालीन असर पर्छ । बुझेको प्रशिक्षक भयो भने खेलाडीको सुरक्षामा ध्यान दिन्छन्,’ उनले कान्तिपुरसँग भने, ‘वैज्ञानिक प्रशिक्षण प्रणालीमा खेलाडी र प्रशिक्षकसँगै फिजियो अनिवार्य रहन्छ । खेलकुदमा विकास गर्ने धेरै राष्ट्रहरूले यस्ता सबै सुविधामा ध्यान दिएका कारण अहिले नतिजा आएको हो ।’

गत आर्थिक वर्षमा एन्फाले तीन खेलाडीको उपचारका लागि ठूलो रकम खर्चिनुपर्‍यो । कतार फुटबल संघको सहयोगमा दोहास्थित विश्वप्रसिद्ध अस्पेटार अस्पतालमा शल्यक्रिया र त्यसपछिको फिजियोथेरापी महँगो परेपछि एन्फा आफैंले सोही गुणस्तरको रिह्याब सेन्टर स्थापनाको काम सुरु गरेको छ ।

‘दुई फिजियोलाई कतार पठाएर प्रशिक्षण दिएका छौं । उनीहरू दोस्रो चरणको प्रशिक्षणका लागि केही समयमै पुनः कतार जाँदै छन् । सातदोबाटोमा रिह्याब सेन्टर स्थापनाका लागि टेण्डर भइसकेको छ,’ एन्फा अध्यक्ष कर्माछिरिङ शेर्पाले भने, ‘हाम्रा फिजियो कतारबाट प्रशिक्षण लिएर फर्केपछि विश्वकै प्रसिद्ध हड्डी तथा खेल चिकित्सामा नाम कमाएको अस्पताल अस्पेटरका प्रशिक्षकसमेत बोलाएर ‘ए’ डिभिजन लिगका फिजियोहरूलाई आधारभूत प्रशिक्षणसमेत दिनेछौं ।’

राखेपको खेलकुद चिकित्सा शाखा प्रमुख नेपालीले एन्फाले मात्र नभई समग्र खेलकुदका लागि फिजियोथेरापी सेक्सनलाई बलियो बनाउने र एउटा रिह्याब सेन्टर स्थापनाका लागि आफूले पहल गरेको बताए । ‘फुटबल र क्रिकेटले आफ्ना खेलाडीलाई विदेशमा उपचार गराउन सक्षम छन् । तर अधिकांश खेल संघ त्यसका लागि आर्थिक रूपमा समुन्नत छैनन् । चोट लागेपछि करिअर समाप्त भएका खेलाडी पनि हामीले देखेका छौं,’ उनले थपे, ‘हामी आफैंले उत्कृष्ट फिजियोथेरापी सेक्सन र अत्याधुनिक रिह्याब सेन्टरको स्थापना गर्न सक्यौं भने धेरै खेलाडीले लाभ लिन सक्नेछन् ।’

फिजियोथेरापी धेरै प्रकारका छन् । खेलकुदका लागि अर्थोपेडिक्स एन्ड स्पोर्ट्स थेरापी अध्ययन गरेकाहरू योग्य हुन्छन् । खेलकुद फिजियोथेरापीमै लामो समयदेखि काम गरिरहेका सुरज भुसालले नेपालमा पर्याप्त जनशक्ति रहेको बताए । ‘अर्थोपेडिक्स एन्ड स्पोर्टस फिजियोथेरापिस्टमा मास्टर्स गरेर आएको जनशक्ति अहिले १ सयदेखि १५० सम्म छन् । त्यो भनेको नेपाली खेलकुदका लागि पर्याप्त संख्या हो ।’

राष्ट्रिय फुटबल टोलीका पूर्वफिजियो रहेका भुसालले कान्तिपुरसँग भने, ‘हाम्रो खेलकुदमा फुटबल र क्रिकेटले केही हदसम्म फिजियोथेरापीको महत्त्व बुझेका छन् । अरूले चासो नदिँदा पर्याप्त जनशक्ति भएर पनि प्रयोगमा ल्याउन सकिएको छैन । खेलकुद फिजियोथेरापीको विशेषज्ञता हासिल गरेका फिजियोथेरापिस्टको खेलकुदमै संलग्नता निकै कम छ ।’

नेपाल फिजियोथेरापिस्ट संघका सदस्य रहेका भुसालका अनुसार नेपाल हेल्थ प्रोफेसनल काउन्सिल (एनएचपीसी) मा करिब ३ हजार फिजियो दर्ता छन् । विदेश पलायन भएका संख्या घटाउँदा नेपालमा २ देखि २ हजार ५ सयसम्म फिजियोथेरापिस्ट कार्यरत छन् । नेपालमा पहिलोपल्ट अर्थोप्लास्ट स्पोर्टस इन्जुरी एन्ड रिह्याबिलिटेसन सेन्टर स्थापना गरी खेलाडीलाई नै सेवा दिँदै आएको दावी गरेका भुसालले पछिल्लो समय थेरापीबारे जनचेतना बढेको बताए ।

‘मैले मास्टर्स सकाएर पहिलोपल्ट सन् २०१३ मा राष्ट्रिय फुटबल टोलीको जिम्मेवारी सम्हाल्ने अवसर पाएँ । त्यतिबेलादेखि अहिलेसम्म फिजियोबारे मान्छेको चासो र चेतना बढेको छ । तर अझै पर्याप्त भइसकेको छैन ।’

प्रकाशित : पुस २४, २०७८ ०८:५४
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा बारम्बार परीक्षार्थीको उत्तरपुस्तिका हराउने गरेको छ। यसको समाधान कसरी हुन्छ?