चेपाङ, चिउरी र चमेरो परिपूरक

राक्सिराङ ६, सिलिङेस्थित सिलिङे सामुदायिक वनले गत वर्षदेखि अभियान चलाएको हो । कीट विकास निर्देशनालय काठमाडांैले वनलाई चिउरीका बिरुवा ढुवानी गर्न ५० हजार रुपैयाँ उपलब्ध गराएको थियो । ‘चितवनको मौरीपालन केन्द्र भण्डाराबाट गत वर्ष ५ हजार बिरुवा लगेर सिलिङेमा वितरण गरियो, तीमध्ये अधिकांश बिरुवा हुर्केका छन्,’ सिलिङे सामुदायिक वन उपभोक्ता समिति अध्यक्ष सिंहबहादुर चेपाङले भने, ‘चिउरीको महत्त्व बुझ्दै छौं ।’

विगत केही वर्षदेखि सिलिङेका बासिन्दा चिउरीसँगै चमेराको संरक्षणमा पनि जुटेका छन् । चमेरा अभावमा चिउरीका गेडा नलाग्ने भएकाले संरक्षण थालेको उनीहरूको भनाइ छ । चिउरीका रूखमा परागशेचन गराउने माध्यम नै चमेरा हो । विगतमा चेपाङ समुदायले चमेरा मारेर खाने गर्थे । सिलिङेमा अहिले चमेरा मार्न रोक लगाइएको छ । चिउरीको रूखकै कारण भूक्षय रोकिनुका साथै चैत–वैशाखमा पनि हरियाली देखिन्छ । चिउरीका पात झर्दैनन् ।

‘अरू वनस्पतिको फागुनदेखि चैतसम्म सबै पात झरेर जंगलै उराठ हुन्छ,’ जिल्ला वन कार्यालय प्रमुख प्रह्लाद धितालले भने, ‘तर चिउरीको पात साउन–भदौमा मात्रै झर्छ ।’ चिउरीको मह स्वास्थ्यवद्र्धक र उच्च गुणस्तरको हुने भएकाले सिलिङेमा विगतमा बाहिरी जिल्लाका मौरीपालक कृषकको मौरी चराउन ल्याउन भीड लाग्थ्यो । गत वर्षदेखि सिलिङे सामुदायिक वनले बाहिरी जिल्लाका मौरीपालक कृषकलाई चराउनमा रोक लगाएको छ ।

यहाँका बासिन्दाले गत वर्षदेखि आधुनिक घारमा उन्नत (विकासे) मेलिफेरा जातको मौरीपालन गरेका छन् । विगतमा घरको खोपामा वा मुढेघारमा स्थानीय सेरेना जातको मौरी पाल्ने गरिन्थ्यो । ‘सिलिङेका चेपाङ र तामाङले विगतमा परम्परागत शैलीले निर्वाहमुखी मौरीपालन गर्थे,’ कृषि विकास कार्यालय राक्सिराङ गाउँपालिका प्रमुख रामेश्वर यादवले भने, ‘अहिले व्यावसायिक ढंगले मौरीपालन गर्न थालेका छन् ।’ मुलुकका विभिन्न क्षेत्रमा चिउरीको महको माग धेरै भएकाले बजारको समस्या छैन । लोथर बजारका व्यापारी दिनेश चेपाङले मौरीपालक कृषकसँग प्रतिकेजी २ सयदेखि २ सय २५ रुपैयाँमा खरिद गरी प्रतिकेजी साढे २ सयमा बिक्री गर्छन् । ‘महको बजार समस्या छैन,’ उनले भने । सिलिङेका आइतेसिंह चेपाङले गत आवमा १६ लाख रुपैयाँको मह बिक्री गरे । सिलिङेका ६१ घरधुरीले गत वर्ष आधुनिक घारमा मौरीपालन गरेका थिए ।

न्यूनतम १ लाख २५ हजारदेखि १५ लाख रुपैयाँसम्म महबाट आम्दानी गर्न यहाँका मौरीपालक सफल भएको स्थानीय माविका प्रधानाध्यापक तारा दवाडी बताउँछन् ।
‘महबाट आम्दानीको प्रभाव विद्यालयमा पनि पर्न थालेको छ,’ उनले भने, ‘स्कुलमा छोराछोरी नियमित पढ्न पठाउने गरिएको छ । एसईई गरेपछि हेटौंडामा कोठा भाडामा लिएर पढाउने पनि उत्तिकै देख्न सकिन्छ ।’ चेपाङ, चिउरी र चमेरो एकअर्काको परिपूरक रहेको उनले बताए । ‘एकको अभावमा अर्को संकटमा पर्छ,’ उनले भने । चेपाङ समुदायले भर्खरै मात्र यो कुरा बुझ्न थालेका छन् । ‘चेपाङ, चमेरो र चिउरी हाम्रो जीवनशैलीसँग जोडिएको छ,’ पूर्व संविधानसभा सदस्य गोविन्दराम चेपाङले भने, ‘विशेषगरी चेपाङ समुदायले चमेरो र चिउरीको संरक्षण गर्नुपर्छ भन्ने बुझ्न थालेका छन् ।’ चमेरोको संरक्षणका लागि काँकडामा चमेरो संरक्षण समिति पनि गठन गरिएको छ । उक्त समितिले चमेरो मार्न दिँदैन । ‘विगतमा एकै रातमा एक/एक थुन्से चमेरो मार्ने गरिन्थ्यो,’ समिति अध्यक्ष मोतीराम चेपाङले भने ।

मौरीको चरनक्षेत्र जोगाउन र भूक्षय रोक्न एवं गाउँलाई हरियाली राखिराख्न मकवानपुरमा मात्र होइन, गत वर्ष मुलुकका विभिन्न जिल्लामा ५० हजार १ सय चिउरीका बिरुवा रोपिएका छन् । चितवन भण्डारास्थित मौरीपालन विकास कार्यालयले उत्पादन गरेको चिउरीका बिरुवा विभिन्न जिल्लाका कृषकले लगेर रोपेको कार्यालय प्रमुख शिव रिजालले बताए ।

मकवानपुरमा ५ हजार, दाङमा १० हजार चितवनमा ५ हजार, रौतहटमा ३ हजार, सर्लाहीमा ५ हजार, बाँकेमा २ हजार ५ सय, भक्तपुर, रुपन्देहीलगायत जिल्लामा पनि चिउरीका बिरुवा लगिएका छन । अधिकांश मौरीपालक किसानले स्थानीय पहाडी क्षेत्रका सामुदायिक वनसँग सहकार्य गरी चिउरीका बिरुवा रोपेका हुन् । पछिल्लो समयमा मौरीको चरनक्षेत्र नाश हुँदै गएकाले चरनक्षेत्र जोगाउन चिउरी संरक्षण थालिएको मह उत्पादक कृषक आइतेसिंह बताउँछन् ।

प्रदेश ३ सरकारको कृषि मन्त्रालयले चिउरीको राजधानी काँकडाको सिलिङेमा गेडा पिसेर घ्यू निकाल्ने आधुनिक मेसिन पनि उपलब्ध गराउँदै छ । प्रदेश ३ का कृषिमन्त्री दावादोर्जे लामाले छिट्टै काँकडामा चिउरीको गेडा पिस्ने उपकरण उपलब्ध गराउने बताए । चेपाङहरूले अहिले चिउरीको गेडा काठको चेपुवामा पिसेर घ्यू निकाल्ने गर्छन् ।