नेपाली कांग्रेस र अबको राजनीति
काठमाडौँ — नेपालको उदारवादी लोकतन्त्र र नेपाली कांग्रेस पर्यायवाची शब्द हुन् भन्ने रक्षात्मक हुनु पर्दैन । यसको जन्म र सिद्धान्त नै आज चलनचल्तीमा रहेको लोकतान्त्रिक अभ्यास मानिन्छ र जेजति विसंगति सिद्धान्त र अभ्यासमा देखिनुमा दलको भन्दा पनि नेताका कारणले भएको धेरैको विश्वास छ ।
रणनीतिका रूपमा बेलाबेला गरिएका सम्झौता र तिनले पुर्याएको क्षतिप्रति पनि नेता नै जवाफदेही हुनुपर्छ । सन् १९५९ मा राजा महेन्द्रले दिएको संविधान मानी चुनावमा जाने सैद्धान्तिक विचलनलाई समय र परिस्थितिको दबाबले यस्तो निर्णय लिएको भनी औचित्य स्थापित गर्न खोजिएको थियो । त्यस्तै, उल्टो फर्काइ (यू टर्न) सन् १९६८ मा कांग्रेसले कलकत्ता (कोलकाता) मा संविधानसभा छाडी राजा महेन्द्रलाई संविधानको अझ बढी विकासका लागि सहयोग गर्ने निर्णयमा थियो । यसैलाई स्वीकारी विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला र गणेशमानसिंह जेलबाट छुटेका थिए र राजाले भारतमा बसेका कांग्रेसलाई क्षमा दिई उनीहरूको देश फिर्तीलाई अनुकूल पारिएको थियो ।
तर यस्ता उतारचढावले आजसम्म कांग्रेस उदारवादी लोकतन्त्रको अगुवा हुने मान्यतामा फरक परेको छैन किनभने आजका प्रमुख दलहरू विशेषगरी कम्युनिस्ट पार्टीको इतिहास र कार्यशैली फरक हँ‘दै कांग्रेसकै बाटामा मिसिन पुगेका छन् । उनीहरू सैद्धान्तिक रूपान्तरणले पहिले तिरस्कार गर्दै आएको संसदीय व्यवस्थामा सहयात्री र अगुवासमेत भएका छन् तर नामका लागि भने उनीहरू आफूलाई कम्युनिस्ट या वाम नै भन्न पछि पर्दैनन् किनभने यही ब्रान्ड उनीहरूलाई फापी जनता आकर्षित गर्न सफल भइरहेका छन् तर एउटा तथ्य के हो भने कम्युनिस्ट पार्टीले सन् १९५९ को चुनावमा भाग लिई चार सिट प्रतिनिधिसभामा जितेको हो र पछि पनि ऊ संसद् ब्युँँताउने काममा अथवा बहुदलीय व्यवस्थाप्रति समर्पित हुँदै आएको हो । त्यसैले जनताको बहुदलीय जनवाद (जबज) नौलो भने होइन । झापाली आन्दोलनको पृष्ठभूमिमा यसले सन् १९८९ को जनमत संग्रहलाई नमान्ने भन्दै आएकाले बहुदलीय व्यवस्थाप्रति उसको धारणा सकारात्मक थिएन र १९९० को आन्दोलनपछि मदन भण्डारी बहुदलीय जनवाद भन्दै रूपान्तरणको बाटोमा लागेका हुन् । आज एमाले यही सिद्धान्त मानी अघि बढिरहेको छ । यसैले एमालेलाई आजको प्रतिस्पर्धी दलीय व्यवस्थामा घरिघरि सरकार चलाउने र देशको राजनीतिमा प्रमुख स्थान ओगट्न सक्षम पारेको छ तर साथसाथै मदन भण्डारी अब त्यति चर्चित ऐतिहासिक पात्र हुन छाडेका छन् जसको झलक यसपल्टका सबै तहका चुनावमा देखिएको छ । उनी आजको एमालेको मार्गप्रदर्शक नेताका रूपमा कतै पनि त्यति देखिएनन् किनकि वर्तमान सन्दर्भमा केपी ओली सबैतिर छाएका छन् ।
नेपाली कांग्रेसले आफ्नो पहिचानलाई सही रूपमा जनसमक्ष राख्न नसक्ता यसको चामल बिक्न नसकी अरूको पिठो सहजै बिकेको हो । आजको नेपालको राजनीतिको विकल्प एकदलीय साम्यवादी या अन्यखाले तानाशाही व्यवस्था हुन सक्तैन । सम्भव भए पहिले नै एकदलीय कम्युनिस्ट शासन आउँथ्यो । नेपालीे कांग्रेस आज संसदीय अभ्यासमा दोस्रो स्थानमा परेको छ तर यसको औचित्य उदारवादी राजनीतिमा समाप्त भने भएको छैन । प्रतिस्पर्धाको राजनीतिमा नेतृत्वक्षमता, जनमुखी धार, संगठनात्मक बल, एकता, सैद्धान्तिक प्रस्टता र विश्वासले ठूलो काम गर्छ ।
यसपल्टको चुनावमा सहज परिस्थिति नहुने कुराको संकेत कांग्रेसले नपाएको होइन । किनभने एमाले र माओवादी केन्द्रको संयुक्त मतले नतिजामा प्रभाव पार्ला भन्ने अड्कल सबैको थियो तर यसबाहेक कांग्रेसका आफ्नै रणनीतिका कमजोरी र व्यक्तिगत स्वार्थ र सोचले दलको स्थिति खस्कियो । मधेसवादी दलहरूसित चुनावी तालमेल गरेको भए मधेसमा कांग्रेसको यस्तो दुर्दशा हुने थिएन । समय र सन्दर्भको आकलन नहँुदा र आफ्ना नातागोता या आसेपासेलाई उम्मेदवार बनाइँदा पनि नतिजा बिग्रिन पुगेको हो । अर्को कुरा, कांग्रेस जनमुखी एजेन्डाविहीन हुनु र कसैलाई पनि आकर्षित गर्न नसक्ने साम्यवादी सर्वसत्तावाद आउने नाराले कुनै प्रभाव पार्न नसक्नु पनि यस्तो नतिजा आउनुका कारक हुन् ।
आज विश्वमा साम्यवाद आउला भन्ने डरले निर्वाचनमा जित या हार हुने देखिँदैन किनभने यो छायामुक्की (स्याडो बक्सिङ) मात्र भएको छ । नेतृत्व र त्यसको जनतासितको सामीप्य र जनमुखी कार्यक्रमले चुनावको माहोल आफ्ना पक्षमा पार्न सक्छ । एमाले र माओवादी केन्द्रका नेतामा हुन सक्ने नसक्ने मुद्दालाई जनतासमक्ष पुर्याई विश्वास दिलाउने खुबीले पनि मद्दत गरेको देखिन्छ । यसलाई अकर्षक नारा (पपुलिजम) भनिन्छ । यसको क्षणिक महत्त्व हुने भएकाले दलहरूले दिएका नारा, वाचा र प्रतिज्ञा चाँडै स्खलित हुने सम्भावना रहन्छ । छ महिना पहिले स्थानीय तहमा भएको निर्वाचनका आश्वासन र कोरा नारा आज हराउन थालेका छन् र जनताले फेरि जुन जोगी आए पनि कानै चिरेका भन्न थालेका छन् । अरू ठाउँको कुरा छाडौं, देशको राजधानीको अवस्था विरूप हुने क्रम बढ्दो छ । चुनावी उत्साह र उन्माद बचाउन त्यहीअनुसारको नेतृत्व, कार्यशैली, इमानदारी, साधनस्रोत र त्यसको उचित परिचालन हुन सक्नुपर्छ । नेपाली कांग्रेसले केही गरेन भन्ने आरोप अब अरूलाई लाग्छ किनभने गर्ने तरिका, सोच, व्यवहार र भ्रष्टाचारको बिगबिगी सबैतिर छ र कुनै दल अपवाद छैनन् तर विडम्बना भन्नुपर्छ जति विकास कांग्रेसले गरेको छ, त्यसको कुनै सही मूल्यांकन गरी जनतासामु पुर्याउने जमात यस दलले बनाउन सकेन । परम्परावादी सोचले यथास्थितिवादलाई मात्र प्रश्रय दिन्छ । कांग्रेस यथास्थितिवादी दल भने होइन र समयअनुसार गतिशील पनि भएको छ । समयसमयमा केही कांग्रेसी नेताका पुरातनवादी विचारले भने पार्टीलाई क्षति पुर्याएको छ । गणतन्त्र, धर्मनिरपेक्षता, समावेशी लोकतन्त्रमा यसको विश्वास रहेकाले आजको संविधान बनाउन यो दल अरूभन्दा पछि परेको छैन तर चुनाव जित्ने विधामा भने कांग्रेसका नेता पछि छन् किनभने अरूको विभाजनमा मात्र जित्ने सोच त्याग्न सकेका छैनन् र आफ्नै बुतामा जनमुखी कार्यक्रमका आधारमा अरूभन्दा अघि हुने स्थिति बनाउन सकेनन् ।
कतिपय मानिसले अब कांग्रेसको भविष्य प्रजापरिषद्को जस्तै हुने हो कि भन्न थालेका छन् । आजकै शैली र पुरानै गाथामा रमाइरहने हो भने यसको आकार र आकर्षण खुम्चिँदै जाने पनि सम्भावना छ तर उदारवादी लोकतन्त्रको मणि भने अझै पनि कांग्रेससितै छ । यो लिएर मात्र बस्ने कि नयाँ सोच, जाँगर र नेतृत्वका साथ अघि बढ्ने, त्यसमा धेरै कुरा भर पर्छ । अब युवा नेतृत्वलाई प्रोत्साहित गरी सांगठनिक परिवर्तन गर्दै पाँच वर्षसम्म जनतामा जाने अभियानमा लागे र जनमुखी कार्यक्रमलाई अघि बढाए यो दललाई ऊर्जा मिल्नेछ । काम र योग्यताका आधारमा नकि परिवार र नाताका आधारमा संगठन बनाउने समय र चुनौती आएको छ । भारतको हालको राजनीतिले पनि यसको पुष्टि गर्छ । एक जना नेताको चमत्कारी व्यक्तित्वले सारा भारतको राजनीतिमा प्रभाव पारेको छ ।
नेपालमा कांग्रेसबाहेक अन्य कुनै दलले पनि आजसम्म आफ्नै बहुमतका भरमा सरकार बनाउने हैसियत राखेको छैन । पहिलो ठूलो दलका हैसियतमा भने एमाले र माओवादीले सरकार बनाएका छन् । यसपल्टको चुनावमा एमालेको वर्चस्वका लागि केही आन्तरिक र बाह्य कारण छन् । आन्तरिक रूपमा यसको संगठन बलियो र फैलिएको छ । कांग्रेसको कमजोर नेतृत्व र गलत रणनीतिले गर्दा एमाले अरूभन्दा अघि भएको छ । बाह्य कारण पनि आन्तरिक राजनीतिसित गाँसिएको छ । मधेस आन्दोलनलाई हेर्ने दृष्टिकोण, मधेस मुद्दामाथि भारतीय सरकारको दृष्टिकोण र समर्थन तथा त्यसप्रति नेपालभित्र परेको नकारात्मक सोचले चुनावमा प्रभाव पारेको हो । यसलाई पहाडे नयाँ राष्ट्रवाद भन्ने पनि छन् किनभने यस्तो राष्ट्रवाद परिस्थितिजन्य हुने गर्छ र यसले राजनीतिक संगठन (पोलिटिकल मोबिलाइजेसन) का लागि क्षणिक मद्दत गर्छ । यसलाई स्विडिस अर्थशास्त्री गुनार मिर्डालले गुनासोयुक्त राष्ट्रवाद (रिजेन्टफुल न्यासनलिजम) भनेका छन् । भारतले मधेसी आन्दोलनलाई बल पुर्याउन लगाएको अघोषित नाकाबन्दीले उब्जाएको परिस्थिति आफूनुकुल पारी त्यसको प्रतिकार गर्नेखालको भनाइले एमालेका नेता केपी ओलीको जनमानसमा फरक छवि बनेकाले चुनावी परिणाम एमालेका पक्षमा जान सघाएको कुरा नकार्न सकिँदैन । भारतसितको गुनासो या आक्रोशमा यहाँको राष्ट्रवाद धेरै मात्रामा जोडिएकाले राजनीतिज्ञहरूले यो रणनीति बेलाबेला लिने गरेको पाइन्छ तर आजको बदलिँदो भूराजनीतिक जटिलता र विश्वराजनीतिमा देखिन थालेको अराजक स्थिति र अनिश्चितताले नेपालका शासक या राजनीतिज्ञले प्रयोग गर्ने परम्परावादी रणनीति बिस्तारै प्रत्युत्पादकसिद्ध हुनेछन् । सकरात्मक राष्ट्रवादले मात्र देश एकसूत्रमा आबद्ध भई जनता बलिया र आत्मविश्वासी हुन सक्छन् । त्यसैले विकाससहितको राजनीतिक स्थायित्व र भरपर्दो परराष्ट्र नीति आजको माग हो ।
यसका लागि आन्तरिक राजनीतिमा भोगिएका विसंगति र कमजोरीको औषधि देशभित्र खोजिनुपर्छ जुन आजका सन्दर्भमा केही लक्षण देखिएका छन् तर के अब देशको राजनीति स्थिर र विकासशील होला ? यसको उत्तर त्यति सजिलो छैन किनभने अब राजनीति बढी जटिल र अनिश्चित हुने सम्भावना बढेको छ । संविधानको नयाँ प्रावधानको प्रयोग कसरी होला र विभिन्न तहमा आउने द्वन्द्व व्यवस्थापन गरी विकासमूलक राजनीति अघि बढ्ला नबढ्ला, आश्वस्त हुने ठाउँ देखिँदैन । विभिन्न जिल्ला र गाउँमा देखिन थालेको अन्तरदलीय विवादले यिनै कुराको संकेत गर्छन् । त्यसैले अब आउने राजनीति चुनावी जितहारले मात्र निर्धारण गर्दैन । त्यस्तै, आजको सन्दर्भ अर्थराजनीतिसित पनि गाँसिएको छ । आय स्रोत सुक्ने क्रम बढिरहेको अवस्थामा खर्च भने अकासिन थाल्दा देशमा आर्थिक संंकट आउने सम्भावना बढेको छ । यसको समाधान ज्यादै कठोर नीति र नेतृत्वले मात्र दिन सक्छ ।
प्रकाशित : पुस १६, २०७४ ०७:००
