फोहोर घरमै छुट्याउने कि !

फोहोर बोकेर दैनिक तीन टिप टिपरहरू सिसडोल पुग्ने गरेकामा अहिले एक टिप मात्रै पुगेका छन्, जसका कारण उपत्यकामा नियमित फोहोर उठ्न सकेको छैन । यसले गर्दा सहर/टोल दुर्गन्धित भएका छन् । सडक चोकमा थुपारिएका फोहोरले बाटो नै छेकिने स्थिति बनेको छ ।

यसरी हेर्दा काठमाडौंको फोहोरको समस्या विकराल देखिन्छ । तर, विज्ञहरू भने यो समस्याको सजिलो समाधान रहेको बताउँछन् । त्यो हो फोहोरको घरैमा वर्गीकरण । घरबाट निस्किने फोहोरलाई कुहिने (जैविक) र नकुहिने (अजैविक) फोहोर छुट्याएर छुट्टाछुट्टै राख्ने । कुहिने फोहोरलाई घरकै करेसाबारीमा मलका रूपमा प्रयोग गर्ने । नकुहिनेलाई मात्र सिसडोल पुर्‍याउने गरी नगरपालिकाको फोहोर उठाउने संयन्त्रलाई जिम्मा लगाउने ।

‘घरबाट निस्किने फोहोरमा ६० प्रतिशत जति कुहिनेखाले फोहोर हुन्छन्,’ काठमाडौं महानगरपालिकाको वातावरण व्यवस्थापन विभाग प्रमुख हरिबहादुर कुँवर भन्छन्, ‘मान्छेहरूले ती फोहोरलाई आफैंले व्यवस्थापन नगर्दा हामीले सिसडोल पुर्‍याउनुपरेको छ ।’ उपत्यकामा दैनिक १ हजार ११ मेट्रिक टन फोहोर उत्पादन हुन्छ । यस हिसाबले हेर्दा दैनिक ६ सय ६ मेट्रिक टन कुहिने फोहोर निस्किन्छ ।

रासायनिक मलको प्रयोगले तरकारी तथा फलफूलको स्वाद बिगारेको तथा स्वास्थ्यमा असर गरेको चिन्ता जतासुकै सुनिन्छ । घरबाट निस्किने फोहोरलाई नै करेसाबारीमा खाल्डो खनेर कम्पोस्ट मल बनाई प्रयोग गर्न सकिन्छ । कुहिने फोहोरमा तरकारी तथा फलफूलका बोक्रा र बाँकी रहेका खानाको मात्रा सबैभन्दा बढी हुने गरेको छ । यस्ता फोहोरलाई कुहाएर बनाइने कम्पोस्ट मल बिक्रीसमेत हुने गरेको छ । ‘तर, मान्छेहरू न यी फोहोर प्रयोग गर्छन् न एक/दुई दिन घरमा राख्न सक्छन्,’ कुँवर दुखेसो गर्छन्, ‘उठाउन एक दिन ढिला भयो भने सडकमा ल्याएर फालिदिन्छन्, आफैंले उत्पादन गरेको फोहोरलाई यस्तो घृणा नगरी व्यवस्थापनमा ध्यान दिनु आवश्यक छ ।’ ८० प्रतिशत घरेलु फोहोर घरमै व्यवस्थापन हुनसक्ने उनको दाबी छ ।

प्लास्टिक, काँच, रबर र फलामका टुक्रा भने नगल्ने अजैविक फोहोर हुन् । घरबाट निस्कने फोहोरमा यिनको मात्रा २० प्रतिशत जति रहने गरेको छ । यी फोहोरमा धेरै पुन:प्रयोगमा आउनसक्ने हुन्छन् । यिनलाई कारखानामा पगालेर नयाँ सामान बनाउन सकिन्छ । ५ प्रतिशतजति भने हानिकारक फोहोर पनि निस्किन्छन् । यिनमा औषधि, ब्याट्री, बिजुलीका चिम र अन्य विद्युतीय फोहोर हुन्छन् । हानिकारक वस्तु अरू फोहोरमा मिसिँदा वातावरण र जनस्वास्थ्यलाई नै असर गर्छ ।

यस्ता फोहोरका कारण सफाइ कर्मचारीहरू दुर्घटनामा पनि पर्ने गरेका छन् । अझै अस्पतालबाट निस्किने अप्रशोधित फोहोरले त स्वास्थ्य कर्मचारीलाई ठूलै जोखिममा समेत पार्ने चिकित्सकहरू बताउँछन् । खेतीयोग्य जमिनभन्दा टाढा जमिनमा गाड्नुपर्ने यी फोहोर पनि तरकारीका बोक्रासँगै सिसडोल पुगिरहेका छन्, जसले गर्दा ल्यान्डफिल्ड साइट फोहोर नै धान्न नसक्ने अवस्थामा पुगेको छ । सहर, सडकमा फालिएका फोहोरले वर्षाको समयमा सहरवासीलाई थप स्वास्थ्य समस्याको जोखिममा पारिरहेको छ ।

सकभर घरबाटै कम फोहोर निस्कियोस् भनेर बेलाबखत जनचेतना फैलाउन घरदैलो कार्यक्रम गर्ने गरिएको महानगरको दाबी छ । फोहोर सदुपयोगका लागि कुहिने फोहोरबाट कम्पोस्ट मल बनाउने, कौसी खेती गर्ने र पुन:प्रयोगमा आउने फोहोर छान्नेजस्ता तालिम दिइएको महानगरको भनाइ छ । अघिल्लो वर्ष महानगरपालिकाले ६४ वटा समूहलाई फोहोर वर्गीकरण गर्ने तालिम दिएको थियो । तालिम लिए पनि व्यावहारिक प्रयोगमा आउन नसकेको कुँवरले बताए ।

घरमै फोहोरको वर्गीकरण हुन नसक्नुको मुख्य कारण यसबारे जानकारी अभावलाई मानिएको छ । त्यस्तै, काठमाडौं उपत्यकामा अधिकांश बासिन्दा भाडाको घरमा बस्ने भएकाले प्रत्येक परिवारबाट कम्पोस्ट मल बनाएर कौसी खेती गर्न व्यावहारिक रूपमा सम्भव छैन । महिला वातावरण संरक्षण समितिकी अध्यक्ष विष्णु थकालीसँग यसको समाधान छ । उनी भन्छिन्, ‘फोहोर व्यवस्थापनको जिम्मा घरधनीले लिनुपर्छ ।’ यसका लागि नीति नियम र निर्देशिका बनाएर कडाइका साथ लागू गर्नुपर्ने उनको भनाइ छ ।

‘सरकारले घरबाट कमभन्दा कम फोहोर निकाल्न प्रेरित गरोस्, जथाभावी फोहोर फाल्नेलाई दण्डको व्यवस्था गरोस्,’ उनी भन्छिन् । फोहोरको वैज्ञानिक शुल्क निर्धारण गरेर वर्गीकरण कार्यान्वयन गर्नुपर्ने उनी बताउँछिन् । समितिले बस्तीबाट उठेका फोहोर छानेर कागज बनाउने, बायोग्यास उत्पादन गर्ने र मल बनाउने काम गर्दै आइरहेको थियो । समितिको जग्गा वाग्मतीको ढल व्यवस्थापनमा परेपछि यो काम रोकिएको छ ।

फोहोरमैला व्यवस्थापन ऐन, २०६८ मा जथाभावी फोहोर फाल्नेलाई १ लाख रुपैयाँसम्म जरिवाना र तीन महिनासम्म कैद गर्ने व्यवस्था छ । कुँवर भने जरिवानाभन्दा घरेलु फोहोरमैला व्यवस्थापनलाई अभियानका रूपमा अघि बढाउनुपर्नेमा जोड दिन्छन् ।