राणाकालीन महिला

राणाकालीन नेपालमा सर्वसाधारणको शिक्षामा पहुँचलाई नियन्त्रण गरिएको थियो। राणा शासन अन्त्य हुँदा साधारण लेखपढ गर्न सक्ने नेपालीको संख्या सयकडा दुईभन्दा कम थियो।

तिनमा महिलाको संख्या त झनै न्यून रह्यो। त्यति बेला छात्राहरूलाई स्कुलमा गएर औपचारिक अध्ययन गर्ने व्यवस्था थिएन। विशेषगरी हुनेखाने र शिक्षितहरूले घरैमा छोरीहरूलाई आफैंले या शिक्षक व्यवस्था गरेर पढाउँथे। तत्कालीन नेपालको सार्वजनिक क्षेत्रमा सर्वत्र पुरुषको दबदबा रहनु अस्वाभाविक भएन। तथापि राणाकालको उत्तरार्धतिर केही महिला सार्वजनिक जीवनमा यदाकदा सक्रिय देखिन्छन्। यीमध्ये केहीले साहित्य सिर्जना मार्फत आफूलाई सार्वजनिक जीवनमा उभ्याएका थिए।

तत्कालीन समयको ‘गोरखापत्र’ र साहित्यिक पत्रिका ‘शारदा’ अध्ययन गर्दा त्यहाँ केही महिलाले कविता मार्फत आफ्ना भावना पोखेको पाइन्छ। लोकप्रिया देवी, कुसुम मोहनी, बुद्धमोहन देवी, मधुधारा, प्रियदर्शिनी, लोककुमारी देवी, तारा देवी, सीता देवी आदिका कविताले ती पत्रिकामा स्थान पाएका छन्। तारा देवीले राणाकालमै कम्तीमा चार पुस्तक लेखेको देखिन्छ। मधुधारा नामकी एक लेखकलाई गोरखापत्रले राम्रो कविता लेखेको भन्दै निकै सह्राएको थियो। यी सुरूआती महिला लेखकको कविताको विषयवस्तु मुख्यत: धार्मिक देखिन्छ। केही कविता प्रकृतिबारे र एक–दुई कविताले तत्कालीन शासकको जय–पुकारको पाइन्छ।
राणाकालको उत्तराद्र्धतिर, खासगरी पद्मशमशेर शासनरूढ भइसकेपछि, शिक्षा नीतिमा अलि परिवर्तन आयो र महिलाले सिद्धान्तत: औपचारिक शिक्षा हासिल गर्ने बाटो खुल्यो। प्रमुख शासकले केही उदारता देखाउनेबित्तिकै मुलुकका कतिपय ठाउँमा कन्या स्कुल खुल्न थाले। अरूखाले स्कुलले पनि छात्रालाई पढाउन सुरु गरे। सँगसँगै, महिलाले पनि भर्खरै अंकुरित हुँदै गरेको सार्वजनिक वृत्त (पब्लिक स्फेयर) मा लेख र पाठकपत्र मार्फत हस्तक्षेप गर्न थाले।

पढ्न पाए हुन्थ्यो !
स्त्री शिक्षाका लागि सरकारी बाटो फुकेपछि त्यसबारे महिला(पुरुष दुवैले ‘गोरखापत्र’ र ‘नेपाल शिक्षा’मा लेख या पाठकपत्र लेख्न थालेको देखिन्छ। २००३ मंसिरमा दुई महिला पुण्यप्रभादेवी र सीतादेवीको लेख र चिठीलाई गोरखापत्रका सम्पादकले ‘दिदीबहिनीको अभिलाषा’ भन्दै एकै ठाउँमा राखेर प्रकाशन गरे। पुरुषको वर्चस्वयुक्त सार्वजनिक वृत्तमा हस्तक्षेप गर्ने महिलाको सानो प्रयास थियो त्यो। सुरुमा दुवै महिलाका भावनालाई छुट्टै स्थान दिन पत्रिकाले योग्य नठाने पनि क्रमश: अन्य महिलाले पनि चिठी र लेख लेख्न थाले। अन्तत: सम्पादकले तिनलाई स्थान दिए।
सुरुआती चिठी लेख्ने दुई महिलामध्ये पुण्यप्रभाले स्त्री शिक्षाको कमीले गर्दा महिलामा ‘(बाहिरफेर) काम गरेर कमाउनुपर्छ भन्ने भावना पटक्कै नभएको’ र ‘क्रिम–पाउडरले सिंगारिन पाए जीवनको सार्थकता सम्झने’ भन्दै आलोचना गरेकी थिइन्। र, आशाजनित प्रश्न पनि गरेकी थिइन्, ‘विदेशका स्त्रीजातिसँग हाम्रा दिदीबहिनी दाँजिन सक्ने कहिले होला?’ अर्की महिला सीतादेवीले लेखेकी थिइन्, ‘स्त्री शिक्षा नै हाम्रो मुलुकको उत्थानको आधी हिस्सा हो। जहाँसम्म हाम्रा दिदीबहिनी पढेर लेखेर संसारको गतिसित हिँड्न जान्दैनन् त्यहाँसम्म हाम्रो उन्नति अपूरो नै रहन्छ।’
यी दुईले समग्र महिलाको उन्नतिको कुरा हाकाहाकी गरेका थिए भने कतिपय महिला सुस्तरी हामीले पनि पढ्न पाए हुन्थ्यो भन्दै याचना गरिरहेका थिए। ‘दालचिनी र अरू कन्या’का नाउँमा छापिएको चिठीमा भनिएको छ, ‘हामी स्त्रीजातिले कुनै उच्च शिक्षा लिने मौका र ठाउँसमेत पाएनौं। हाम्रा निमित्त पनि स्कुल या अन्यत्र केही पढाइको बन्दोबस्त बन्दोबस्त गरिपाउँ।’ तारादेवीको भनाइ थियो, ‘दयालु श्री ३ पद्मको उदयमा बालबालिकाहरूको निम्ति पनि शिक्षा प्रबन्ध होस्। यो सभ्य संसारमा असभ्य दिन केवल हाम्रो महिला समाज छ त्यसमा महानुभावहरूको ध्यान रहोस्।’ अर्की पाठक कुमारी सानीले भने डिल्लीबजारमा खुल्न गइरहेको ‘पाठशाला लोग्नेमानिसका निम्ति मात्र’ भएको र ‘स्वास्नी मानिसको निम्ति ता केही आदेश उपदेशै’ नभएकोमा अलोचना गर्दै ‘किन यस्तो गरेको होला?’ भन्ने प्रश्नसमेत गरेकी थिइन्।

पुरुषसँग दोहोरो संवाद
राणाकालीन महिलाले केही सीमित मुद्दामा पुरुषसँग गरेका बहसमध्ये एउटा चिठ्ठासम्बन्धी र अर्को स्त्री शिक्षासम्बन्धी हो। (यो हुन धेरै सम्भव छ कि महिलाले अन्य विषयमा पनि लेखे तर सम्पादकका नजरमा ती छाप्नयोग्य ठानिएन।) तत्कालीन समयमा राज्यले चिठ्ठा खेलाउँथ्यो र गोरखापत्रमा पुरस्कार पाउनेहरू सबैको नामावलीसमेत प्रकाशन हुन्थ्यो। त्यस्तो चिठ्ठा अलि धेरैपटक खुले हुन्थ्यो भनेर गोरखापत्रमा पत्र छापियो, जसको प्रतिवाद गर्दै चपलादेवीले ‘उद्योग गर्न छोडेर चिट्टाको भर गर्न नहुने’ पक्षमा तर्क राखिन्।
तर ‘महिला जान्ने भएको’ पुरुषलाई के पच्थ्यो र? चपलादेवीलाई पूरै ‘डिसमिस’ गर्दै र समग्र महिलालाई उल्याउँदै विष्णुराज झाको चिठी छापियो। झाको प्रतिवाद गर्दै र चपलादेवीको समर्थनमा महिला उत्रे, जसलाई गोरखापत्रले स्थान दियो। पद्मिनीले लेखिन्, ‘बडो अपसोचको कुरा छ, बीएसम्मको शिक्षा र बडेबडे दार्शनिकहरूका किताबले हाम्रा महाशय विष्णुराज झालाई केवल यही कुरा सिकायो ! स्त्रीजातिलाई घृणा गर्नु र उनीहरूमाथि मूर्खतासँग ब्यवहार गर्नु। बडो खेदको कुरा छ, उहाँको विचारमा स्त्रीजाति केवल भोगविलासको सामग्री मात्र ठहरिन आयो।’ दुर्गादेवीले एक कदम अगाडि बढेर थपिन्, ‘उद्योगभन्दा बर्ता चिट्टामा भर पर्नु बेस रे, धन्य बुद्धि ! इङ्लेस्तान, रूस र अमेरिका आदि देशहरूका उन्नति पनि चिट्टाले नै भएको रहेछ क्यारे ! चपलादेवीभन्दा बर्ता अध्ययन त वहाँ (झा)ले नै गर्नुपर्ने।’
पत्रिकामा लेख्ने सबै महिला स्त्रीले शिक्षा पाउनुपर्ने पक्षमा थिए। उनीहरूले अनेक कोणबाट स्त्री शिक्षाको आवश्यकताको पक्षमा आफूलाई उभ्याएका थिए। एउटीले त सार्वजनिक रूपमा महिलालाई आफूकहाँ पढ्न आउन आह्वानसमेत गरेकी थिइन्, ‘(महिलाले) के, कति, कुन भाषाद्वारा पढ्ने हो भन्ने फैसला हुँदै रहोस्। (तर) सबैले अक्षर र अंक पढ्न आवश्यक भएकाले मकहाँ पढ्न आउँदा रक्सी, जाँड, चुरोट, गाँजा आदि नखाने दिदीबहिनीलाई दिनको १२ बजेदेखि २ बजेसम्म २ घन्टाभित्र नेपाली प्राथमिक (प्राइमरी) शिक्षा मेरो डिल्लीबजारको १२२ नं ... झुप्रोमा पढाउने भएकी छु। आउने दिदीबहिनीहरूलाई धेरै स्वागत छ !’
सार्वजनिक बहसमा उत्रने महिलामध्ये केहीले पुरुषकै ‘तर्कधारा’ समाते पनि धेरैले आफूलाई समानताको पक्षमा उभ्याएका थिए। उनीहरू बाहिरी काममा पनि संलग्न हुन चाहन्थे, कमाउन चाहन्थे, आफ्नो खुट्टामा उभिन चाहन्थे र विदेशी महिलासँग दाँजिने सपना देख्थे। महिलालाई होच्याउने, उल्याउने, र पुरानै ढर्रामा राख्ने पुरुषहरूको उनीहरूले खिल्ली उडाएका थिए। आफ्नो हकअधिकार लिन उनीहरू कटिबद्ध थिए र पुरुषसँग पौंठेजोरी खेल्न तम्तयार थिए। उदाहरणका लागि स्त्री शिक्षाबारे दरबार हाइस्कुलका प्रधानाध्यापक बोधविक्रम अधिकारीलगायतसँग उनीहरूले वादविवाद गरेका थिए र चुनौतीसमेत दिएका थिए। अधिकारीको गोरखापत्रमा प्रकाशित लेखको प्रत्युत्तरमा हस्तकुमारीले लेखेकी थिइन्, ‘हेडमास्टर साहेबले स्वास्नी मानिस शिक्षित भएमा लोग्नेलाई हेला गर्छन्, तसर्थ स्त्रीहरूले घरको काम मात्र र पुरुषले द्रव्यार्जन गर्ने काम गर्नुपर्छ भन्ने लेख्नुभएको देख्दा यस्ता विद्वान्को मगजमा पनि पक्षपाती भमरा घुम्दा रहेछन् भनी बडो गजब लाग्यो।... अब पनि पुरुषसरह स्त्रीजातिले शिक्षा लिनु हुँदैन भन्नु दासत्वमोचन हुँदैन भन्नु हो। अहो मास्टर साहेबको स्वार्थी विचार।’ त्यस्तै, अर्की पाठक डम्बरकुमारी देवीको भनाइ रह्यो, ‘हेडमास्टर बोधविक्रम अधिकारी एमएले लेख्नुभएको स्त्री शिक्षामा हाम्रो मन सारै अफसोस लागिरहेछ, किनभने पुरुषजातिले मात्र हरेक कुरा गर्नु हामी स्त्री किन अझै नारकीय हुनु। 
‘पतिव्रता हामी भएपछि पत्नीव्रत पुरुष नभएका किन? हामीले शिक्षा पाएर के बिग्रन्छ र? के युरोप, लण्डन, अमेरिका इन्डिया बिग्रेका छन् र !’
सार्वजनिक वृत्तमा उत्रेका यी कतिपय महिला महिला नभई खासमा पुरुष थिए कि भनेर केहीले शंका गरेको पाइन्छ। आफूलाई आलोचना गर्नेलाई हेडमास्टर अधिकारीले ‘सारी लगाएका पुरुष’को संज्ञा दिएका थिए। ‘अदना महिला’ले त्यस्ता बलिया तर्क राख्नै सक्दैनथे भन्ने सोच उनीहरूमा देखिन्छ। हुन सक्छ, केही पुरुषले महिलाका नाममा पनि लेखे होलान्, तर मूल प्रश्न किन महिलालाई मात्र सधैं शंकाको दृष्टिबाट हेरिन्छ भन्ने हो। 
राणाकालमा महिला र पुरुषबीचको बहसले गोरखापत्रमा स्थान पाउनु नै ठूलो फड्को थियो। तत्कालीन शासक र सम्पादकको सहिष्णुताले यसमा भूमिका खेलेको थियो। तर त्यो उदारता, सहिष्णुता धेरै समय टिकेन। पद्मशमशेर लखेटिएर अनुदार मोहनशमशेरको अभ्युदय भएपछि विस्फारित हुँदै गरेको सार्वजनिक वृत्त पुन: साँघुरियो। बहस छलफलको संस्कृति झ्यांगिन, मौलाउन पाएन, एक कदम अघि बढेको मुलुक दुई कदम पछाडि धकेलियो।