श्रीमती च्याटर्लीको सर्वहारा प्रेमी

विवाहइतर प्रेम सम्बन्धको कथा हो यो । आधुनिकताको पर्याय मानिने अमेरिकामा विवाह र सम्बन्धविच्छेद सामान्य प्रक्रिया हो । ओ हेनरीका कथामा त्यसको कति राम्रो चित्रण पाइन्छ ! फ्रान्सेली समाजमा विवाहेत्तर गोप्य प्रेम सम्बन्ध सामान्य हो । अर्थात् सबैजसो जोडीको गोप्य सम्बन्ध हुन्छ भन्ने लगभग त्यहाँ सर्वस्वीकृत छ । गुस्ताभ फ्लुबर्ट र मोपासाँका कृतिमा त्यसको राम्रो झलक पाइन्छ । तर, बेलायती समाज परम्परालाई गौरव ठान्छ । यो विश्वविजयी बेलायतको श्रेष्ठ मानसिकता र भिक्टोरियाली नैतिकताको देन हो । चार्ल्स डिकेन्सको उपन्यास ‘ओलिभर स्टोन’ पढ्दा बेलायती समाजको मानसिकताबारे राम्ररी बुझ्न सकिन्छ । उनको विचारमा विवाहित जोडी हिन्दु समाजमा जस्तै ‘भगवान्ले जुराउँछन्’ । प्रेम र यौन प्राकृतिक विषय हुन् भने विवाह र नैतिक बन्धन समाज निर्मित विषय । जब यस सत्यको तहमा जीवनको साक्षात्कार हुन्छ, नैतिकताले बाँधिएको समाजमा दस रेक्टर स्केलको भुइँचालो जान्छ । लरेन्सको प्रहारको विन्दु यही कथित आदर्श हो ।

विवाह र प्रेम

‘लेडी च्याटर्लिज लभर’ उच्च वर्गको सैनिक अधिकारी सर क्लिफोर्ड च्याटर्ली र पद्मिनी देहकी कोनी (कोन्सटान्स) बीच असफल विवाहको कथा हो । त्यसभन्दा बढी यो कोनीजस्ती युवतीको नैसर्गिक आकाङ्क्षा र अधिकारको वकालत गर्ने विवाहेत्तर प्रेम सम्बन्धको कथा हो । प्रथम विश्वयुद्धमा घाइते क्लिफोर्डको कम्मरमुनिको भाग निको नहुने गरी पक्षाघात हुन्छ । यस्तो अवस्थामा उसको यौन जीवन निष्काम हुनु स्वाभाविक हो । त्यसको असर उसलाई भन्दा नीला आँखा, सुनौला कपाल, चञ्चल मन र पद्मिनी देहकी उसकी सुन्दर पत्नीलाई पर्छ । त्यसको हिसाब पवित्रताको रेखा कोरेर बस्ने आदर्श समाजले राख्दैन । बस ! त्यो आदर्शको भित्ता त्यहीँबाट चिरिन सुरु हुन्छ । ह्वीलचेयरमा सीमित क्लिोफोर्ड र कोनी लन्डनबाहिर र्‍याग्बी गाउँको मौजामा बस्छन् । क्लिफोर्डको अथाह पैतृक सम्पत्ति छ । छिमेकमा उसको ठूलो धाक–रवाफ छ । उसकी धर्मपत्नी कोनी नामले भन्दा बढी लेडी च्याटर्ली उपाधिले चिनिन्छे । उपन्यासमा क्लिफोर्डको पक्षाघात बेलायती कुलीन समाजकै गतिहीनता र अक्षमताको प्रतीक हो । लरेन्सजस्ता विद्रोही लेखकको लडाइँ यही गतिहीनताविरुद्ध हो । फेबियन पारिवारिक पृष्ठभूमिकी कोनीको विवाहपूर्वको जीवन रोम, पेरिस, फ्लोरेन्सजस्ता कलासचेत सहरमा कवि, कलाकार र दार्शनिकको संगतमा बितेको हुन्छ । शरीर र मन दुवैले ऊ अत्यन्त प्रेमिल छे । उसको पति शारीरिक रूपले अक्षम, तर मानसिक रूपले पारिवारिक सत्ता चलाउने पुरुष अहम्ले भरिएको छ । दिनभरि पतिको सेवा, टहल गर्नु, नुहाइदिनु, खाना पस्कनु, खाटबाट ह्वीलचेयर, ह्वीलचेयरबाट खाटमा बसाउनु, ह्वीलचेयरमा घरबाहिर घुमाउन लैजानु कोनीको दिनचर्या हुन पुग्छ । यदाकदा उनीहरू महान् साहित्यका अंशहरू पढेर एकअर्कालाई सुनाउँछन् ।

क्लिफोर्ड ख्यातिप्राप्त लेखक हो । उसका प्रशंसक र मित्रको संख्या अगणित छ । ती यदाकदा मौजामै पाहुना बनेर बस्छन् । यस दम्पतीको साथी सर्कलमा प्रेम, विवाह र यौन जीवनबारे खुला चर्चा हुन्छ । एउटा मित्र भन्छ, ‘यौन क्रिया महिला र पुरुषबीचको शारीरिक वार्तालाप हो ।’ तर, यी आधुनिक बुद्धिजीवी केवल गफ गर्छन्, रक्सी धोक्छन्, चुरोटको कुइरीमण्डल धूवाँबीच साँझ बिताउँछन् । तिनको जिन्दगीमा खोक्रोपनबाहेक जिन्दगीको ऊर्जाशीलता केही हुँदैन ।

मौजाभित्रै क्लिोफोर्डको कामदार ओभिलर मेलोर्सको दिनचर्याको वर्णन शानदार छ । लरेन्सको वर्णन यस्तै सर्वसाधारणप्रतिको प्रेम र सहानुभूतिमा जीवन्त लाग्छ । क्लिफोर्डको महलभित्र शिष्ट, शालीन र बौद्धिक परिवेशको तुलनामा कामदार वर्गको दिनचर्या सत्य र मानवीयतासँग नजिक छ । पाठकलाई लरेन्सले गर्न चाहेको ध्यानाकर्षण पनि यही हो । क्लिफोर्डलाई महलबाहिर घना जंगलमा डुलाउन जाँदा एक दिन कोनीको भेट आवाराझैं देखिने एक आकर्षक युवकसँग हुन्छ । यही व्यक्ति मेलोर्स हो । युद्धकालमा ऊ क्लिफोर्डकै मातहतको सैनिक थियो, अहिले उसको निजी कामदार । घना जंगलबीच बस्न ऊसँग केवल सानो झुपडी छ । रुष्ट भएर पत्नीले उसलाई छाडेर गएकी छ । उसको देहाती अंग्रेजी लवजमा उच्च वर्गप्रति गहिरो व्यंग्य झल्किन्छ । कोनी ऊप्रति आकर्षित हुन्छे र मौका मिल्नासाथ उसको झुपडी पुग्छे ।

यसबीच क्लिफोर्डको नाटककार मित्र मिकेलसँग कोनीको शारीरिक सम्बन्ध रहन्छ । मिकेल सम्भोगको अर्थ दुवैको भोग हो भन्ने बुझ्दैन । तुच्छ र क्षणिक आनन्दमै स्खलित हुने यो पात्र आफ्नो अक्षमतापूर्ण असभ्यताको दोष स्त्रीको उद्दाम इच्छामाथि लगाइरहन्छ । नाटककारको अक्षमतालाई लरेन्स यहाँ प्रकृतिबाट टाढिएको, कृत्रिम जीवन बाँचिरहेको कुलीन समाजकै अक्षम जीवनका रूपमा संकेत गर्छन् । उपन्यासमा पात्रहरूबीच यौन प्रक्रियाबारे प्रस्ट संवाद चलिरहन्छ । कथावस्तु सुन्दा धेरैलाई यो यौनकेन्द्रित उपन्यासजस्तो लाग्छ । तर, होइन । खासमा यो प्रकृति र सभ्यता, प्रकृति र सामाजिक परम्परा तथा नैतिक बन्धनबीचको द्वन्द्वको कथा हो । अभिजात वर्गलाई केवल आफ्नो इच्छासँग सरोकार छ । स्त्री तिनका लागि मात्र एक वस्तु हो, सहयात्री होइन । कोनी प्रकृतिको पक्षमा निर्भीकतापूर्वक उभिने उदाहरणीय पात्र हो । लरेन्स कोनी र मेलोर्सको पक्षमा उभिएर क्लिफोर्ड र मिकेलको कृत्रिमताले भरिएको कुलीनतन्त्रलाई धुस्नो पारिदिन्छन् ।

त्यसपछि कोनीको जीवनमा बलियोसँग जोडिन आइपुग्छ, उही जंगलको पहरेदार मेलोर्स । उनीहरूबीच गहिरो माया बस्छ । शारीरिक सम्बन्ध पनि हुन्छ । यसअघि कोनीको जीवनमा मन र शरीर दुवैको भाषा बुझ्ने कोही आएको थिएन । कोनी उसैबाट बच्चा जन्माउन चाहन्छे । यसपछि उपन्यासमा लरेन्सले महिला–पुरुष सम्बन्धबारे गम्भीर विमर्श गराएका छन् । अभिजात वर्गको झिल्के मखुन्डो खोलिदिएका छन् । कोनी गर्भवती हुन्छे । भेनिस यात्रामा ऊ यो कुरा दिदी हिल्डा र पितालाई सुनाउँछे । सुनेर दुवै हैरान हुन्छन् । त्यहाँ कोनीको भेट पूर्वपरिचित चित्रकार डंकन फोर्बेससँग हुन्छ । समाजलाई देखाउन फोर्बेस कोनीको हुनेवाला बच्चाको पिता बन्न राजी हुन्छ, तर कोनीलाई ऊ आफ्नो स्केचका लागि नग्न मोडल बन्न आग्रह गर्छ । र्‍याग्बी फर्केर कोनी पतिलाई आफ्नो गर्भबारे सुनाउँछे । हतप्रभ भए पनि यस गोप्यताको उद्घाटन कतै नहुने सर्तमा बच्चालाई ऊ आफ्नो उत्तराधिकारी मान्न तयार हुन्छ । कोनीलाई समाज र उच्च वर्गको कृत्रिमताप्रति घृणा छ । यही कुरा ऊ मेलोर्सलाई सुनाउँछे । ‘तिम्रो इच्छा के छ ?’ ऊ सोध्छ ।

‘म तिमीसँगै बस्न चाहन्छु’ ऊ भन्छे ।

उपन्यासको मज्जा के छ भने घटना यहाँ त्यति महत्त्वपूर्ण छैन जति महत्त्वपूर्ण त्यसमाथि पात्रहरूको विमर्श छ । मेलोर्स सर्वहारा हो । अभिजात वर्गप्रति उसलाई घृणा छ । ऊ सदैव मुक्त र गतिशील जिन्दगी बाँच्न चाहन्छ, जुन कुलीनतन्त्रमा असम्भव छ । ऊ भन्छ, ‘म गतिशील स्वभावको मान्छे हुँ । आर्थिक रूपले तन्नम छु । पैसासँग मलाई मोह छैन । तिमी धनी छौ । म तिमीमाथि निर्भर रहने कल्पना गर्न सक्दिनँ ।’

‘हामीबीच प्रेम जीवित रहिरहोस् । यही काफी छैन ?’ ‘यही स्थितिमा चाँडै नै तिम्रो प्रेम घृणामा बदलिनेछ ।’ ‘तिमीलाई ममाथि विश्वास छैन ?’

‘पैसा तिम्रो, निर्णय तिम्रो, मालिक तिमी । म प्रेमी हुँ, तिम्रो खेलौना बनेर बस्न सक्दिनँ ।’

कोनी अन्ततः इङ्ल्यान्ड छाडेर दिदी हिल्डासँग स्कटल्यान्ड जान्छे । जति वैचारिक मतभेद भए पनि कोनी र मेलोर्स दुवै एक दिन पति–पत्नीका रूपमा रहने कामनासहित उपन्यास सकिन्छ ।

विवाद र बहस

सन् १८८५ मा बेलायतको नटिंघमसायरमा जन्मेका लरेन्सका कथा र उपन्यास मात्र नभई निबन्ध र कवितासमेत विश्वविख्यात छन् । ‘वमन इन लभ’, ‘रेन्बो’ उनका सर्वश्रेष्ठ उपन्यास हुन् । ‘लेडी च्याटर्लिज लभर’ उनको सर्वाधिक चर्चित कृति हो । जम्मा ४४ वर्ष बाँचेका लरेन्सले यस उपन्यासको तीन प्रारूप तयार गरेका थिए । यो चर्चा तेस्रो प्रारूपको हो, जसलाई उपन्यासको पूर्ण प्रारूप मानिन्छ ।

आफ्नो नैसर्गिक आकांक्षासामु पक्षाघातग्रस्त पतिप्रति कोनीको दायित्व र करुणा भाव कहाँ हरायो ? उपन्यासमाथि यो प्रश्न आज पनि स्वाभाविक रूपमा उठाइन्छ । सन् १९२८ मा इटालीमा छापिएदेखि बीसौं शताब्दीको मध्यसम्ममा यही प्रश्न छुरा बनेर उभिरह्यो र अश्लीलताको आरोपमा बेलायत मात्रै होइन, अमेरिका, अस्ट्रेलिया, क्यानडा, जापान र भारतमा समेत किताबमाथि प्रतिबन्ध लाग्यो । प्रकाशक पेन्गुइन बुक्सले मुद्दा जितेपछि सन् १९६० मा बेलायतमा यसको खुला प्रकाशन भयो । तत्कालै ३० लाख प्रति बिक्री भयो ।

कोनीले विद्रोह गरेपछि क्लिफोर्डप्रतिको मानवीय दायित्व विधवा धाई मिसेज बोल्टनले निःस्वार्थपूर्वक निर्वाह गर्छे । लरेन्सले मानवीय दायित्व बिर्सेका छैनन् । तर, उनी त्यसमा विस्तृत जाँदैनन् । किनभने उपन्यासमार्फत उनलाई कुलीनतन्त्रको झिल्के मखुण्डो उतार्नु छ र मान्छेको प्राकृतिक अधिकारको सवाल स्थापित गर्नु छ । खासमा अश्लीलताका कारण नभई नारीको नैसर्गिक आकांक्षाका नाममा अभिजात वर्गको परम्परामाथि प्रहारका कारण पुस्तकमाथि प्रतिबन्ध लगाइएको थियो । अश्लीलता शब्द र वर्णनमा हुँदैन, नियतमा हुन्छ । उपन्यासको नियत अश्लीलता फैलाउने नभई नारीको नैसर्गिक आकांक्षाको उद्घाटन गर्नु हो । परम्पराको नाममा महिलाको मन, शरीर र प्राकृतिक अधिकारमाथि दमन हुँदा हुने विद्रोह नै यही हो । कुनै समय प्रतिबन्धित यही उपन्यासलाई आज महान् साहित्यिक उपलब्धि मानिन्छ ।

एक ठाउँमा मेलोर्सका शब्दमाथि टिप्पणी गर्दै कोनी भन्छे, ‘तिमी यौन प्रक्रियाबारे सारै ठाडो भाषा प्रयोग गर्छौ ।’ उपन्यासमा लरेन्स स्वयं यौनक्रियाको सूक्ष्म वर्णन गर्छन् । त्यस क्रममा उनी शरीरका हरेक अंग सञ्चालनको वर्णन नृत्यमय भाषामा प्रकट गर्छन् । यसलाई उनी अश्लीलता होइन, जीवनको प्राकृतिक प्रक्रियाको उद्घाटन ठान्छन् ।

अन्त्यमा

पारिजातको प्रसिद्ध उपन्यास ‘शिरीषको फूल’ को नायक सुयोगवीर मनले सकम्बरी र देहले मुजुरालाई प्रेम गर्छ । ऊ भन्छ, ‘म बरीलाई प्रेम गर्छु, तर स्वास्नी कस्ती हुनुपर्छ भनेर कसैले सोधे त्यहाँ मुजुरालाई उभ्याउन चाहन्छु ।’ यता लरेन्स भन्छन्, ‘मनबिना देह र देहबिना मनले मात्र प्रेम गर्न सम्भव छैन । त्यहाँ दुवैको स्थिति अनिवार्य छ ।’ सायद लरेन्स अलि बढी सत्यको नजिक छन् । सत्य के पनि हो भने यौन प्रेमकै एउटा हाँगा हो, तर मान्छे सचेत प्राणी हुनाले प्रेममा यौन अनिवार्य हुँदैन । करुण स्थितिमा यौन आवश्यकै हुँदैन ।