संविधान दिवसका अवसरमा, मन्त्रिपरिषद्को भदौ ३१ गतेको निर्णय अनुसार राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीद्वारा स्वर्गीय पूर्वप्रधानमन्त्री सुशील कोइरालालाई ‘नेपाल रत्न’ ले विभूषित गरिएको छ । प्रजातन्त्रका प्रवर्तक बीपी कोइराला र गणतन्त्रका पथप्रदर्शक जीपी कोइरालासँगै खस–आर्य नृजातीयताका प्रवर्द्धकका रूपमा सुशील कोइरालाको नाम पनि नेपालको राजनीतिक इतिहासमा दर्ज हुने भएको छ ।
पत्रकारितासँग सम्बद्ध संस्था भए पनि ‘खोज पत्रकारिता केन्द्र–नेपाल’ स्थापना भएको चौथाइ शताब्दी पुगिसकेको कुरा धेरैलाई थाहा नहुन सक्छ । पत्रकारितामा ‘के, को, कहाँ, कहिले, कसरी र किन’ प्रश्नहरूको उत्तरले घटनाको तथ्यपरक विवरण दिन्छ ।
प्रदीप गिरिको नामका अगाडि झुन्ड्याउन सकिने उपयुक्त विशेषण भेट्टाउन कठिन छ । तर कुनै पनि सार्वजनिक व्यक्तित्वको देहान्त भएपछि तिनको नामसँग जोड्न सकिने विभिन्न खाले गुणवाचक शब्दहरूको खोजी हुन थाल्छ । त्यस अर्थमा केही दिनयता प्रदीप गिरि (यसपछि पीजी) बारे संस्मरण, श्रद्धाञ्जली वा गुणगाथा लेख्नेहरूलाई खासै गाह्रो भएन होला ।
प्रथम रोमन सम्राट् अगस्टस सिजरको सम्मानमा ग्रेगोरियन क्यालेन्डरको आठौं महिनालाई ‘अगस्ट’ नामकरण गरिएको हो । संयोग कस्तो भने, कहिल्यै सूर्य अस्त नहुने भनिएको बेलायतको साम्राज्यको अन्तको सुरुआत दक्षिण एसियाबाट सन् १९४७ को अगस्ट महिनामै भयो ।
धरानका नवनिर्वाचित नगरप्रमुख हर्क साम्पाङ जन्मिनुभन्दा पहिले नै नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीका संस्थापक महासचिव पुष्पलालको निधन भइसकेको थियो । खोटाङमा जन्मिएका नगरप्रमुख साम्पाङ धरानमा आफैं पनि पढे, केही दिन अरूलाई पनि पढाए र त्यसपछि अवसरको खोजीमा अफगानिस्तानदेखि इराकसम्म भौंतारिएर ‘केही गरेर देखाउन’ पुनः कर्मथलोमा फर्किए ।
जनकपुरको सडक छेउमा बसेर खुलस्त र जोसिलो छलफल गर्ने संस्कृति पुनर्जागृत हुन लागेको छ । बाटोमा उभिएर गफ गर्न मिल्ने वातावरण कायम हुनुको मुख्य कारण सरसफाइमा देखिएको उल्लेख्य सुधार हो । बिहान–बेलुका बटुवाहरूको चाप कम भएको बेला पक्की फुटपाथमा प्लास्टिकको स्टुल राखेर मज्जाले बस्न मिल्छ ।
राज्य व्यवस्थाको सबभन्दा पुरानो वाद भनेको केन्द्रीयतावाद हो । चाहे राजा होस्, सम्राट् होस् कि सैनिक शासकै किन नहोस् । त्यसले के खोज्छ भने रैती अर्थात् प्रजा सबै एकै किसिमको होस् । र मेरो प्रतिनिधिले त्यसमा शासन गरोस् । त्यसमा संघीयताको अवधारणा छैन । राजतन्त्रबाट दोस्रोमा हामी आउँछौं सामान्तवादमा । त्यसमा के हुन्छ भने राजाको प्रतिनिधिले त शासन गर्ने तर अधिकार नदिने । संघीयताको अवधारणा त्यहाँ पनि छैन ।
धान खेती, पाटुवा उत्पादन र पशुपालन आजीविकाको मुख्य आधार रहेको मधेशका धनीमानी कुनै बेला हात्ती–घोडा चढ्थे भने सामान्यजन खाली खुट्टा पैदल आवतजावत गर्थे । हात्ती–घोडाको ठाउँ अब ‘सुमो, बोलेरो वा स्कोर्पियो’ हरूले लिएका छन् । सामान्यजनका गोडामा प्लास्टिकको चप्पल देखिन थालेको छ ।
जलेश्वर बजारलाई ‘नगर’ घोषणा गरिएको चार दशकभन्दा बढी भयो । सन् १९८० मा जनमत संग्रह सम्पन्न भएपछि केही समयसम्म नेपालको अर्थराजनीतिमा आसको सञ्चार भएको थियो ।
भूराजनीतिक शक्तिहरू आफ्नो स्वार्थ र सुविधा अनुसार परिधीय राज्य (परिफरल स्टेट) भनिने देशहरूलाई परिभाषित गर्ने गर्दछन् । बेलायतले भारतमा शासन गर्दादेखि सन् १९५० को दशकसम्म पनि नेपाललाई चीनसँगको मध्यवर्ती राज्य (बफर स्टेट) पहिचान बोक्नुपरेको थियो ।
