२५.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: ११७

सीके लाल

राजनीतिक विश्लेषक लाल कान्तिपुरका नियमित स्तम्भकार हुन् ।

सीके लालका लेखहरु :

नारी शक्तिको उपेक्षा

कहिलेकाहीं शब्दमा अन्तर्निहित विरोधाभासले अचम्भित तुल्याउने रहेछ । संस्कृत शब्दकोशले शक्तिलाई स्त्रीलिंग ठहर्‍याएको छ, तर त्यसको प्रयोग भने सामान्यतः पुरुषहरूले नै गर्दै आएका छन् । सायद त्यसैले शक्तिका सबैजसो समानार्थी शब्दहरू— दम, क्षमता, बल, तागत, सामर्थ्य वा पराक्रम पुरुषत्वसँग जोडिन पुग्छन् र पुरुषार्थलाई मनुष्य मात्रको जीवनको परम लक्ष्यका रूपमा पनि अर्थ्याइने गरिएको छ । उदाहरण खोज्न टाढा जानु पर्दैन, सामान्य व्यक्तिले आफ्नै दिनचर्या नियाले पुग्छ ।

अधिनायकवादी प्रियतावादको प्रवाह

सन् १९७० को दशकतिर नेपाली कम्युनिस्टहरूको खिल्ली उडाउन दुईथरी टुक्का खुब सुनिन्थ्यो । भनिन्थ्यो, ‘एकथरी कम्युनिस्ट छन्, मास्कोमा जाडो बढ्यो भनेर भैरहवाको उखरमाउलो गर्मीमा ओभरकोट लगाउँछन् । अर्काथरी कम्युनिस्ट छन्, पेकिंगमा पानी पर्‍यो भने झापाको हुरीबतासमा हत्त न पत्त छाता खोल्छन् ।’ त्यतिबेलासम्म सामान्य बोलचालमा चीनको राजधानीलाई पेकिंग नै भनिन्थ्यो, बेइजिङ नाम प्रचलित भइसकेको थिएन । 

ताबेदारी पुँजीवादका जोखिम

गौरवशाली हिन्दु परम्पराका प्रशस्तिगायकहरूले इतिहासको जेजस्तो पुनर्व्याख्या गरे पनि लोकतान्त्रिक राज्य प्रणाली अर्थराजनीतिको नितान्त आधुनिक अवधारणा हो । लगभग २,६०० वर्षअगाडि देखि दुई शताब्दीसम्म बुद्धकालीन वैशाली गणराज्यमा कायम रहेको लिच्छवि शासन व्यवस्थामा विभिन्न जनजातीय समूहका गणप्रमुखहरूले आफूमध्येबाट छानेका गणपतिले तोकिएको अवधिसम्म राज गर्ने प्रचलन राजतन्त्रको केही परिष्कृत रूप भए पनि त्यसलाई आदिम लोकतन्त्र भनिहाल्न मिल्दैन ।

अतीतमोहको अपरिमित शक्ति

प्राविधिक रूपमा नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीको हैसियत प्रमुख प्रतिपक्षका रूपमा रहेको भए पनि व्यावहारिक तवरले त्यस दलका अध्यक्ष खड्गप्रसाद शर्मा ओली अहिले पनि खस–आर्य नृजातीय वर्चस्वका नियन्ता एवं स्थायी सत्ताका सञ्चालकहरूमध्ये प्रमुख पात्र भएर क्रियाशील छन् । आन्दोलन गर्ने उनको घुर्की भागबन्डाको राजनीतिमा आफ्नो हिस्सेदारी बढाउने दाउ मात्रै हो ।

परिवर्तक परियोजनाको आसक्ति

सन् २०२३ को वर्षशब्द निर्धारण गर्ने प्रतिस्पर्धामा अंग्रेजीको मेरियम–वेबस्टर शब्दकोशले ‘अथेन्टिक’ अभिव्यक्तिलाई रोजेको छ । जीवनको यथार्थ जे हो, त्यही रहनु भन्ने भाव बोक्ने ‘अथन्टिसिटी’ ले खासमा वास्तविकता, प्रामाणिकता एवं सत्यताको सम्मिलित अर्थलाई समेट्छ । उत्तर सत्य (पोस्टट्रुथ) तथा यथार्थपरक नक्कल (डिप फेक) व्याप्त हुँदै गएको समाजमा साँचोपनको महत्त्व साँच्चै नै बढेर गएको छ । क्याम्ब्रिज शब्दकोशको वर्षशब्द भने ‘हलुसिनेट’ हुन गएको छ ।

हिन्दु राष्ट्रको वितण्डा

हालसालै अमेरिकी सरकारले वैदेशिक भ्रमणमा जान चाहने आफ्ना नागरिकका लागि नेपालबारे यात्रा परामर्शण (ट्राभल एड्भाइजरी) जारी गरेको छ । दोस्रो स्तरमा राखिएको त्यस सार्वजनिक जानकारीमा नेपाल भ्रमणमा जान इच्छुक व्यक्तिलाई थप सावधानी अपनाउन सल्लाह दिइएको छ । व्यक्तिगत सुरक्षा एवं बचाउसम्बन्धी बढेका जोखिमहरूबारे सचेत रहन सुझाइएको छ ।

भारतको बदलिँदो विश्वदृष्टि

नेपाल–भारत संयुक्त आयोगको सातौं बैठकमा भाग लिन भारतका विदेशमन्त्री एस जयशंकर आगामी जनवरीको पहिलो साता काठमाडौं आउने चर्चा छ । भ्रमण कार्यक्रमको औपचारिक पुष्टि भने भइसकेको छैन । सन् २०१५ पछि निरन्तर ओरालो लाग्दै गएको नेपाल–भारत सम्बन्धलाई २०२० मा नेपालको आधिकारिक नक्सा अद्यावधिक गर्ने क्रममा लिम्पियाधुरा, लिपुलेक र कालापानी समावेश हुने गरी गरिएको संविधान संशोधनले अझ बढी जटिल बनाएको थियो ।

मधेशको वैचारिक अन्योल

मधेश प्रदेशका धनुषा, महोत्तरी, सिरहा, सप्तरी, सर्लाही र रौतहट जिल्लाबाट सबैभन्दा बढी युवा श्रम स्वीकृति लिएर रोजगारीका लागि विदेशिने गर्छन् । लगभग सबै कामदार बाध्यताले बाहिरिन्छन् । विपन्न र अल्पशिक्षित मधेशी युवासँग लाखौं खर्चेर चोरबाटोबाट अमेरिका छिर्न सक्ने छनोटको विकल्प हुँदैन । परिस्थितिजन्य बाध्यताका कारणहरू पहिल्याउन पनि धेरै तथ्यांक केलाइराख्नुपर्दैन ।

प्यालेस्टिनी प्रतिरोधको संवेग

एक बहुप्रचलित आहान अनुसार, जे कुरा महाभारतमा छैन, त्यो कुरा भूलोकमा छैन । त्यस्तो मान्यताका पछाडि केही ठोस कारण छन् । त्यस ग्रन्थभित्र धर्म, नैतिकता, कर्म, मर्यादा, विवेक, सदाचार, पाप तथा पुण्यजस्ता अवधारणाहरूको उपयोगितासँगसँगै सीमितता पनि दर्साइएका छन् ।

कथ्य नियन्त्रणको प्रतिस्पर्धा

राणा शासनको अन्त गर्ने घोषित उद्देश्यका साथ सन् १९४३ तिर स्थापना गरिएको नेपाल प्रजा परिषद्लाई देशको पहिलो राजनीतिक पार्टीका रूपमा पनि लिने गरिएको छ । राणाशाहीको अन्त्यसँगसँगै प्रजा परिषद्को अवसानको पनि सुरुआत भयो र त्यस दलका संस्थापक अध्यक्ष टंकप्रसाद आचार्यलाई मनोनीत प्रधानमन्त्री बनाएर पनि राजा महेन्द्रले नेपाली कांग्रेसलाई टक्कर दिन सक्ने राजनीतिक दल पुनर्गठनको प्रक्रियालाई गति दिन सकेनन् ।