कारोना महाव्याधिले मानवजातिलाई के-कति असर गर्ला, अनुमान गर्ने क्रम तीव्र भएको छ । एक थरी चिन्तक र विचारक यसले विश्वभर नै जनतामाथि राज्यको निगरानी, राज्यमा जनताको होइन तानाशाही शक्ति-व्यक्तिको प्रभुत्वसँगै राष्ट्रवादी संक्रमण बढ्ने अनुमान गर्दै छन् ।
कोरोना भाइरस फैलिएपछि कोही पूर्वर्तिर, कोही परम्परातिर फर्केर हेर्ने प्रवृत्ति फैलिएको छ । पछिल्तिर फर्केर हेर्दैमा राप–ताप–प्रकाश पाइन्छ भन्ने निश्चित हुँदैन । फर्केर हेर्दा बिर्सनै नहुने पक्ष हो– सांगोपांग हेराइ । हेराइ एकांगी र एकपक्षीय हुनासाथ गलत सन्देश प्रवाह हुन सक्छ ।
के महाव्याधिमा आमजनतालाई सुसूचित गर्नु जघन्य अपराध हो ? होइन भने किन शासकहरू असहिष्णु भएका होलान् ? कोरोना भाइरसबारे चेतावनी दिने चिकित्सकहरूको किन बदख्वाइँ गरेका होलान् ?
कोरोना भाइरसको महाव्याधिसँगै ‘सोसल डिस्टेन्स’ शब्दावली अत्यधिक प्रचलित भएको छ, जुन दक्षिण एसियाली समाजमा तीन हजार वर्षभन्दा अगाडिदेखि अभ्यास हुँदै आएको छ । ‘सोसल डिस्टेन्स’ नै महाव्याधिविरुद्ध लड्ने अचुक अस्त्रका रूपमा व्याख्या भएपछि धेरैले व्यक्तिगत र सामाजिक दूरी कायम राख्ने नमस्ते वा नमस्कार गर्ने शिष्टाचारको सर्वाेच्चताको बयान गरे भने कसैले अरूलाई छुवाछूत गर्ने कुसंस्कारको सांस्कृतिक पवित्रताको महिमासमेत गाए ।
कोभिड–१९ को महाव्याधिको काललाई धेरैले मौन अवधिका रूपमा बुझेका छन् भने कमले शून्य समयका रूपमा । कोरोना–कालमै हेरिएको ‘लभ इन द टाइम अफ कोलेरा’ फिल्मले भने माया शब्दको खेल, शब्दको अनुपस्थिति वा मौनताको संस्कृतिबारे सोच्न बाध्य तुल्याएको छ ।
हेक्का रहोस्, हामी महिलाहरू आज, प्रत्येक दिन, समानता चाहन्छौं, बधाई र उत्सव होइन ।’ अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक महिला दिवसको सन्दर्भमा वातावरणीय न्यायका लागि संघर्षरत किशोरी ग्रेटा थनबर्गको भनाइ मार्मिक लागेको छ । स्विडेनकी अभियन्ता ग्रेटाको विचारमा महिलाका लागि प्रत्येक दिन, प्रत्येक क्षण खोजिरहेको समानतासँग न्याय जोडिएको छ । आजको समाजमा पनि पुरुषको तुलनामा महिलाको समानता टाढै रहेको तथ्य स्विकार्दै उनी भन्छिन्, ‘हामीले लैंगिक समताबिना वातावरणीय न्याय पाउन सक्दैनौं ।’
तीन सय वर्षअघि नेवार जनमानसमा एउटा विश्वासले घर गरेको थियो– ‘लोग्नेस्वास्नीको जोडी सिलु तीर्थ (गोसाइँकुण्ड) गएर फर्किनासाथ विछोडिनुपर्छ, त्यसैले कसैको पनि दम्पती सिलु जानुहुँदैन ।’ तत्कालीन समाजले यस्तो निषेधात्मक विश्वास थोपरेर पुरुष–महिलालाई तर्साइराखेकै कारण कम मात्रै नेवार दम्पतीले एकसाथ तीर्थयात्रा गरे होलान् ।
हाम्रो राजा, हाम्रो देश प्राणभन्दा प्यारो छ’ भन्ने नारा लगाउँथेँ म पनि । स्कुलमा बिदा पनि हुने, पढ्ने झ्याउलो पनि नहुने, ट्रकमा बसेर हेडसरसँग टुँडिखेल र रंगशाला घुम्न जान पाइने, बरफ र खाजा खान पनि पाइने ! यति धेरै खुसी पाइने पुस १४ गते राजाको जन्मदिन मेरा लागि पनि उत्सवमय हुन्थ्यो ।
नेपालमा कतै पहिचान र राज्य पुनःसंरचनाको अन्त्येष्टि गरिँदै छ त कतै पहिचानको शास्त्रलेखन, महिमामण्डन र केन्द्रीकरण । धेरैजसो समुदाय र सभ्यताका पहिचान तथा राज्य पुनःसंरचनाको अन्त्येष्टिबीच खास समुदायको पहिचानको महिमागान जारी छ, खस–आर्य नश्लको संवैधानिकीकरणसँगै । कर्णाली, गण्डकी र वाग्मतीपछि कोशीलाई पनि बहुसंख्यक समुदायका पहिचान र राज्य पुनःसंरचनाको मुद्दा सेलाउने घाट बनाइँदै छ भने संविधानलाई अल्पसंख्यकको पहिचानको मनुस्मृति ।
