नामले प्रजातन्त्र या लोकतन्त्र जे भनौं, यो लोक (नागरिक) प्रधान हुने शासन व्यवस्था हो । प्राचीन ग्रीकको संयुक्त शब्दावली डेमोज (जनता), क्रेटस (शासन) बाट डेमोक्रेसी (जनताको शासन) को नामकरण भएको मानिन्छ ।
संस्कारले हरेक क्षेत्रलाई मर्यादित र सुसंस्कृत बनाउँछ । मुलुकलाई राजनीतिले गतिमान बनाउने भएकाले यो सुसंस्कृत हुनु अझ अपरिहार्य छ । संस्कार सहितको राजनीतिक व्यवस्थाले शासन सञ्चालनलाई पद्धतिमा ल्याउने मात्र नभई सबै क्षेत्रमा सकारात्मक भाव पनि प्रवाह गर्छ ।
माओ त्सेतुङको नेतृत्वमा चीनमा कम्युनिस्ट पार्टी अफ चाइना (सीपीसी) स्थापित भएको १०१ वर्ष भैसकेको छ । सन् १९४९ मा जनगणतान्त्रिक मुलुक बनेको चीनमा त्यसयता सोही कम्युनिस्ट पार्टीको एकल शासन निरन्तर छ । ७३ वर्षदेखि आफ्नै नेतृत्वमा स्थिर र तीव्र विकास गर्दै आएको सीपीसीप्रति ९५ प्रतिशत चिनियाँ जनता सन्तुष्ट रहेको सर्भे प्रतिवेदन सन् २०२० मा हार्वर्ड केनेडी स्कुल अफ गभर्नमेन्टले सार्वजनिक गरेको थियो ।
केहीअघि काठमाडौंको एउटा परिवारमा कारुणिक घटना भयो । पढाइका लागि दुई छोराहरू बिदेसिएपछि घरमा सरकारी जागिरे बाबुआमा मात्र बाँकी रहे । जागिर रहुन्जेल अफिस र घर गर्दै दिन बिताउन दुवैलाई सहजै थियो । केही वर्षअघि कामबाट दुवै जना निवृत्त भए ।
अफगानिस्तानमा तालिबानले दोस्रो पटक सत्ता कब्जा गरेको १५ अगस्टमा एक वर्ष पुगेको छ । दुई दशकदेखि युद्धरत अमेरिकी सैन्य गठबन्धनले छाडेसँगै अफगान राष्ट्रपति भागेपछि सन् २०२१ मा तालिबानलाई बिनारक्तपात सत्ता हातमा लिने अवसर मिल्यो । अमेरिकी सैन्य कारबाही सुरु हुनुअघि (सन् १९९६ देखि २००१ सम्म) पहिलो पटक सत्ता कब्जा गरेको तालिबान कट्टरपन्थी धार्मिक समूहका रूपमा चिनिन्छ ।
पुरुष नेताहरू महिलालाई धर्तीभन्दा बढी आकाशसँग जोडेर विवेचना गर्न रुचाउँछन् । र, भन्छन्– ‘आधा आकाश ढाक्ने महिलाहरू ।’ लामो कालखण्डसम्म महिलाले पनि आफू ‘आकाश’ हुनुमै आत्मगौरव गरिरहे, तर अब समय फेरिएको छ । र, चेतनशील महिलाले धर्ती–आकाशबीचको अन्तर्य खोतल्न सुरु गरिसकेका छन् ।
न्यायालय जनताको न्यायिक आस्थासँग गाँसिएको राज्यको निकाय हो । न्यायालयप्रति जनताको विश्वास कायम राख्नु न्यायमूर्ति (न्यायाधीश) को मुख्य दायित्व हो । आफूमाथिको अन्याय अदालती प्रक्रियामा पुर्याउँदादेखि अन्तिम किनारा नलागेसम्म पीडितहरूले खेप्ने सास्ती सामान्य हुँदैन । अझ जबरस्ती करणीका पीडितहरूले कानुनी उपचारका लागि अघि बढ्न ठूलै हिम्मत जुटाउनुपर्छ ।
एक नाबालिग किशोरीको जाहेरीका आधारमा कलाकार पल शाह यति बेला जिल्ला प्रहरी कार्यालय, तनहुँको हिरासतमा छन् । उनीविरुद्ध जबरजस्ती करणी र यौन शोषण गरेको आरोप छ । प्रहरी प्रशासनको अनुसन्धानलाई नै प्रभावित गर्ने गरी शाहका समर्थकहरूले कार्यालय परिसरमा हरेक दिनजसो विरोध प्रदर्शन गरिरहेका छन् ।
द्वितीय विश्वयुद्धपछि विश्वमा चार दशकभन्दा बढी समय चलेको शीतयुद्धको केन्द्रीय विषयवस्तु वादहरूबीचको टकराव नै थियो । सन् १९४५ देखि १९८९ बीचको समयमा संसार दुई धु्रवमा बाँडियो । तत्कालीन शक्तिराष्ट्रहरूमध्ये अमेरिकाले पुँजीवाद र सोभियत रुसले साम्यवाद (समाजवाद) को नेतृत्व गरेका थिए । आफूले अपनाएको राजनीतिक सिद्धान्त नै अर्कोभन्दा उत्कृष्ट छ भन्ने हठले दुवै पक्ष वशीभूत थिए नै, आफ्नो व्यवस्था संसारभरि लागू गराउन उद्यत रहेको आशंकामा एकअर्काबीच भयभीत पनि उत्तिकै थिए ।
मार्क्सले समाजवादको वैचारिक सिद्धान्त प्रतिपादन गरे भने लेनिनले कम्युनिस्ट पार्टीर्का लागि आवश्यक पर्ने संगठनात्मक सिद्धान्त । लेनिनको त्यही संगठनात्मक सिद्धान्त जनवादी केन्द्रीयताको नामले चिनिन्छ । यसले पार्टीको आन्तरिक प्रणालीभित्र वैचारिक बहस र प्रजातान्त्रिक पद्धतिको अपरिहार्यतालाई जसरी वकालत गर्छ, पार्टीभित्र कायम रहनुपर्ने अनुशासनलाई पनि उत्ति नै महत्त्व दिइनुपर्ने बताउँछ । पार्टीको तल्ला एकाइबाट जनवाद र माथिल्लो निकायबाट केन्द्रीयता लागू हुने लेनिनको सिद्धान्तले निर्दिष्ट गरेको छ ।
