पचासको दशकतिर लेखिएको एउटा आफ्नै कविता ‘दाजै कविता गाउँमै छ’ यतिखेर आफैंभित्र आत्मसमीक्षाको कठघरामा छ । गाउँको महिमामण्डन र झन्डै–झन्डै आत्माप्रवञ्चक शैलीमा लेखिएको त्यो कवितालाई त्यतिखेर एकखाले पाठकहरूले आफ्नै कथा ठाने । त्योसँग त्यस्ता मानिस बढी प्रभावित थिए, जो गाउँबाट सहर पसेका थिए । त्यसबारे अक्सर तिनीहरू नै बखान गर्थे, जो आफूले छाडेर आएको गाउँ सम्झेर नियास्रो मान्थे । पछि ०५७ सालमा साझा प्रकाशनले त्यही नाममा एउटा संग्रह नै छाप्यो । मलाई लाग्छ, मेरो कविता–यात्राको राजमार्गमा त्यसले एउटा खास माइलखुट्टीको काम गरेको छ ।
नामबारे यो लेखोट सुरु गर्नुअघि, चार कुरा घोषणा गरिहालूँ । एक, प्रकारान्तरले यो मेरो आफ्नै नामको पृष्ठभावमा निर्मित लेखोट हो । दुई, मेरो नाम मेरै लागि एक असम्मत नाम हो । तीन, मलाई लाग्दैन कि यो मेरो आनुवांशिकतालाई विम्बित गर्ने आफ्नै नाम हो । चार, न म यतिखेर मेरो नामलाई आत्मसात गरिरहेको छु न यसको अविच्छिन्नताबाट टाढा भाग्नै सकिरहेछु ।
म्याक्सिम गोर्कीले संस्कृतिमाथि दिएको परिभाषा कतै पढेपछि कवितालाई हेर्ने मेरो आँखामा दोस्रो चस्मा फेरिएको हो । उनी भन्छन्, ‘संस्कृति भनेको मानव श्रमद्वारा निर्मित दोस्रो प्रकृति हो ।’ पहिलो प्रकृति प्राकृतिक हो, जसलाई पृथ्वीका सारा जीवजन्तुले जस्ताको तस्तै उपभोग गर्छन् । प्रकृतिबाट प्राप्त आजीविकाका सारा कच्चा वस्तुलाई उनीहरू कच्चा अवस्थामै प्रयोग गर्छन् । तर, मान्छे मात्रै त्यस्तो जीव हो, जसले प्रकृतिलाई आफ्नै अनुकूलतामा ढाल्छन् ।
रूपा सुनारले खेपेको जातीय विभेदको घटना प्रकाशमा आएपछि कवि भूपाल राईलाई बोध भयो– उनीभित्र पनि एउटा दमित घाउ कतै दुखिरहेको रै’छ । करिब ४५ वर्षअघि राईले भोगेको विभेद र त्यस विभेदको ‘ऐया’ माथिको एक टिप्पणी :
