शिविरको भरमा दुर्गमको स्वास्थ्य सेवा

दुर्गम गाउँ, विशेषज्ञ तथा दक्ष चिकित्सकको अभाव, उपचारका लागि रकम अभाव, यातायात असुविधाले वर्षौंदेखि रोगका विषयमा कसैलाई नभनेकी हुन् । ‘धेरै वर्ष भयो तल्लो पेट दुख्ने समस्या भएको,’ उनले भनिन्, ‘अहिलेसम्म गाउँमा यस्ता शिविर नै आएका थिएनन् । रामपुर गएर देखाएको हो तर जाँच गरेर पनि औषधि खाएर निको भएन ।’

निस्दी–६ अर्चलेकी ७१ वर्षीया फूलमाया खन्गाहा २५ वर्षदेखि तल्लो पेट दुख्ने समस्याले पीडित थिइन् । गाउँमै उपचार नहुँदा रोग लुकाएर बस्नु परेको उनले सुनाइन् । उनको पनि शिविरमै उपचार गराइन् । ‘गाउँमा यस्ता शिविर आएकै थिएनन्,’ उनले भनिन्, ‘यौन तथा प्रजनन रोगका विषयमा डाक्टर आउने थाहा पाएर आएकी हुँ ।’ निस्दी गाउँपालिकाको स्वास्थ्य शाखाले नेपाल परिवार नियोजन संघ पाल्पा शाखाको प्राविधिक सहयोगमा दक्ष चिकित्सकसहित गाउँमै राखेको यौन तथा प्रजनन स्वास्थ्य शिविरमा सारु र खन्गाहाले उपचार पाएका हुन् ।

धेरै वर्षपछि गाउँमै उपचार पाएकामा दुवै जना खुसी भए । पाठेघरको मुखको क्यान्सर भीआईए जाँच गराउन पाएको खन्गाहाले बताइन् । ‘बच्चा पाउँदा धेरै ख्याल गरिएन,’ उनले भनिन्, ‘गाउँमा उपचार पाउन समस्या छ । तैपनि, स्वास्थ्य चौकी र रामपुर पुगेर धेरै औषधि खाएको हो । अहिलेसम्म यसको सही उपचार पाउन सकेकी थिइनँ । उपचार सफल भयो भने धेरै खुसी मान्नेछु ।’ निस्दी गाउँपालिका स्वास्थ्य शाखाले वडा–वडामा राखेको यौन तथा प्रजनन स्वास्थ्य शिविरले झण्डै १ हजार महिलाले सेवा पाएका छन् ।

ज्येष्ठ महिलाले मात्र होइन, किशोरीहरू पनि यौन तथा प्रजनन स्वास्थ्य शिविरबाट लाभान्वित भएका छन् । सानो उमेरमै विवाह गर्ने प्रचलन रहेको निस्दीमा २० वर्ष मुनिकाले पनि वडा–वडामै धेरै सुविधा पाएको बताए । ज्यामिरेकी १७ वर्षीया दुमिसरा दर्लामीले इम्प्लान्ट राख्ने सुविधा पाइन् । ‘१५ वर्षमै विवाह गरेकी थिएँ,’ उनले भनिन्, ‘अहिले गर्भवती हुन चाहेको थिइनँ । यस्तो शिविर हामीले पाएकै थिएनौं ।’ गाउँका स्वास्थ्य चौकीमा तालिम प्राप्त र दक्ष चिकित्सकको अभाव छ । लामो अवधिका अस्थायी परिवार नियोजन राख्ने र निकाल्ने समेत स्वास्थ्यकर्मी छैनन् ।

दुर्गमका अधिकांश महिलामा तल्लो पेट दुख्ने, पाठेघर खस्ने समस्याले लामो समयदेखि पीडित भएर बस्नु परेको भेटिएको नेपाल परिवार नियोजन संघका शाखा प्रबन्धक सोवाकान्त न्यौपानेले बताए । शिविरमा रिङ, प्रेसरी राख्न पाएकाले महिला खुसी भएको उनले बताए । ‘१४/१५ वर्षमै विवाह गर्ने र २० वर्षभित्र दुई/तीनवटा बच्चा पाउने समस्या रहेछ,’ उनले भने, ‘त्यस्ताका लागि यस्ता विशेषज्ञ शिविरले धेरै फाइदा पुगेको छ ।’ स्थानीय सरकार जनताको घरदैलोमा पुग्ने मान्यताले नै यौन तथा प्रजनन स्वास्थ्यसम्बन्धी शिविर वडावडामा राखेको हो ।

गाउँटोलमै पुगेर सेवा दिँदा महिलाले लुकाएर राखेका रोग बताउन सकेको र पहिचान भएर औषधि उपचार गर्न पाएको उनले बताए । पाठेघरको मुखको क्यान्सर भीआईए परीक्षण, पाठेघर खसेकामा रिंग प्रेसरी राख्ने, महिलाको सेतो पानी बग्ने तथा यौन रोग समस्याको उपचार, परिवार नियोजनका साधन आयूसीडी र इम्प्लान्ट राख्ने तथा झिक्ने सुविधा पाएका हुन् । परिवार नियोजन संघका डा. राकेशलाल बज्राचार्य, स्टाफ नर्स चाँदनी श्रेष्ठ र सिनियर अनमि सरस्वती पन्थीले सेवा प्रदान गरेका थिए ।

शिविरमा महिलाका लागि अस्थायी साधन ५ वर्ष अवधिको इम्प्लान्ट ९३ जनाले राखेका छन् । २८ जनाले पहिले नै राखेको निकालेका छन् । १२ वर्ष अवधिको आईयूसीडी २१ जनाले राखेका छन् । चार जनाले निकालेका छन् । प्रजनन स्वास्थ्यतर्फ महिलाहरूको पाठेघरको क्यान्सर सम्भावना परीक्षण ४ सय ५२ जनाले गरे । जसमा ३२ जनामा पोजेटिभ देखिएको छ । २७ जनामा महिलामा आङ खस्ने समस्या देखिएको छ । २५ जनालाई रिङ पेसरी राखिएको छ ।

परीक्षणका क्रममा १८ जनाको पाठेघरको मुखमा मासु पलाएको भेटिएको छ । एक जनामा फिस्टुलाको समस्या पाइएको छ । १ सय ६१ जनाको यौन रोग संक्रमणको उपचार गरिएको छ । शिविरमा अन्य १ सय ४५ जनाले सामान्य परीक्षण गराएका छन् । १ सय ५ जनाले प्रयोगशाला सेवा लिएको स्वास्थ्य शाखा संयोजक दिशा मगरले जानकारी दिए । परिवार नियोजन सेवातर्फ १४ जना पुरुषले स्थायी बन्ध्याकरण (भ्यासेक्टोमी) सेवा लिएका छन् ।

स्वास्थ्य संस्थासम्म पुगेर रोगको जाँच नगराउँदा अकालमा ज्यानैसम्म जाने समस्या देखिएको गाउँपालिका अध्यक्ष मुक्तबहादुर सारुले बताए । सामान्यतः वृद्ध महिला, महिनावारी बन्द भएका मात्र होइन, २५ देखि ३० वर्षकालाई पाठेघर खस्ने समस्या देखिएको छ । महिलाले रोग लुकाएर बस्ने, परीक्षण नै गर्न लाज मान्ने, अप्रेसन गर्न डराउने, रिङ प्रेसरी राख्न पनि झन्झट मान्ने गरेका पालिकाकी उपाध्यक्ष तिरनकुमारी श्रेष्ठले बताइन् ।