५० वर्षअघि, ५० वर्षपछि

म यस क्षेत्रमा अध्ययनपछि फर्केको त्यो पहिलो पटक थिएन, तर यसपटकको प्याङगाउँ भ्रमण नेपाल यात्राको मुख्य केन्द्रविन्दु बन्यो । कृषकहरूको विशेष जातको रैथाने बसोबास भएको प्याङगाउँमा (नेपाल भाषा वा नेवारीमा संगु) धेरै परिवर्तन भएको छ । इँटाका घरलाई सिमेन्टले विस्थापित गरेको छ । परम्परागत ढल्केको छाना अब समतल कौसी बनेका छन् । घरका तलाहरू अग्ला भएका छन् र कलात्मक कुँदिएका काठका झ्याल हराइसकेका छन् । गाउँको प्रवेशद्वारमै रहेको पोखरीवरिपरि नयाँ घरहरू बनाइएका छ । ती घर केही तामाङ र हिन्दु बाहुन–क्षत्रीहरूलाई भाडामा दिइएको छ ।

तर, ५० वर्षअघिभन्दा निकै सफा देखिन्छ गाउँ । टाढाटाढाका ठाउँसम्म दूध बिक्रीका लागि गरिने भैंसी–पालन पेसा अहिले यहाँबाट पूरै हराइसकेको छ । यद्यपि, यहाँको एक मात्रै सडकमा अहिले पनि दुवैतर्फ मकै सुकाउन काठका अग्ला थाम र छाने घरका दुई पङ्क्ति उस्तै छन् ।

गाउँको प्रवेशद्वारमै देखिन्छ– ढलान गरी बनाइएको एक नयाँ ढोका, जसले प्याङगाउँ र बाहिरी संसारबीचको सीमांकनलाई झनै बलियो बनाएको छ । र, मान्छे अझै ‘एक छुट्टै, भिन्न समुदायमा प्रवेश गरिरहेको छु’ भन्ने अनुभूतिले बाँधिन्छ ।

यहाँका मान्छेको जीवनस्तर र जीवनशैलीमा व्यापक सुधार आएको छ । सन् १९७० सम्म बिजुली नै नपुगेको यस गाउँका अधिकांश घरमा आज टीभी र आधुनिक फर्निचर छन् । गाउँ अब डिजिटल युगमा पसिसकेको छ । यहाँका धेरै युवासँग आज मोबाइल र इन्टरनेट छ । ती फेसबुक, टिकटक चलाउन पोख्त छन् ।

हुन त प्याङगाउँ (संगु) कहिल्यै आत्मनिर्भर थिएन । तर, अहिले यो बस्ती अत्यधिक रूपमा बजार अर्थतन्त्रमा निर्भर बन्दै छ । महिलाहरू भुइँमा बसी कपडा बुन्न प्रयोग गर्ने पुराना तानहरू अब व्यावहारिक रूपमै लोप भइसकेका छन् । अहिले बजारबाट रेडिमेड कपडा किनिन्छ । खेती (सिँचाइ गरि लगाइने धान, सिँचाइ नगरी लगाइने मकै, तोरी र गहुँ) अझै यहाँका बासिन्दाको मुख्य पेसा हो, तर पूर्णकालीन पेसा होइन । शिक्षामा पहुँच बढेकाले धेरै शिक्षित पुरुष र केही महिला नजिकैका सहरमा पुग्छन्, जागिरका लागि । तिनीहरूलाई मोटरसाइकलबाट बिहान काममा जान र बेलुका घर फर्किन ३० देखि ४५ मिनेट मात्रै लाग्छ । बाहिर जागिर गर्न जानेबाहेकका अरू पुरुष निर्माण क्षेत्रमा काम गर्छन् ।

गाउँबाट टाढाका खेतहरू धेरै महँगोमा बेचिएका छन् । यस अतिरिक्त युवाहरू बाँसका भाँडा, प्याङ (वा ड्याँचा, हापा । गाउँको नाम यही भाँडाबाट रहेको हो । जुन कुनै समय अन्न नाप्न र विभिन्न प्रकारका मसला भण्डार गर्न प्रयोग गरिन्थ्यो) बनाउने कलालाई ब्युँताउन खोजिरहेका छन् ।

जनसङ्ख्या दोब्बरभन्दा बढीले बढेको छ, तर (सन् १९७० मा ५५० रहेको जनसङ्ख्या अहिले १४०० पुगेको छ) यस गाउँले आफ्नो विशिष्ट पहिचान कायम राखेकै छ । यसको ग्रामीण चरित्र अझै नजिकका काठमाडौं र ललितपुरका सहरहरू भन्दा स्पष्ट रूपमा फरक छ । यहाँका मानिस अझै आफ्नै मौलिक नेवारी भाषा बोल्छन् । समाजशास्त्रीय दृष्टिकोणले सन् १९४० को दशकमा एक बाहिरी व्यक्तिसँगको विवादास्पद अन्तरजातीय विवाहका कारण गाउँमा आएको विभाजन र त्यसले छुट्याएको दुई वर्ग इतिहास बनिसकेको छ । अहिले बाहिरका युवतीसँग अन्तरजातीय विवाह बढ्दै गएको छ । यसले गाउँभित्र मात्रै विवाह चलाउने यहाँको परम्परागत पद्धतिलाई चुनौती दिएको छ । किशोरी सुमिना महर्जनले मसँग भनेकी थिइन्, ‘अहिले त सबैले बाहिरका केटीहरूसँग बिहे गर्छन् ।’ यसले गर्दा नयाँ र पुरानो पुस्ताबीचको खाडल फराकिलो हुँदै गइरहेको छ । यद्यपि, समाजशास्त्रीय रूपमा भने प्याङगाउँलाई पहिचान दिने विशेषता कायमै छ । यहाँका बासिन्दा (स्थानीय भाषामा संगुमी) अझै पनि एक सर्व–समावेशी सामाजिक व्यवस्थाभित्र बाँधिएकै छन् । उनीहरूले कार्यविभाजन, चाडपर्व तथा धार्मिक समारोह र आफन्तहरूप्रतिको दायित्वसम्बन्धी केही सामुदायिक नियम पालना गर्नैपर्छ ।

ती नियम मैले ५० वर्षअघि देखेभन्दा खासै फरक छैनन् । गाउँको कुनै युवकले उच्च जातकै भए पनि गाउँबाहिरको अर्की युवतीसँग विवाह गरे उनीहरूको स्थानीय समूह (गुठी) सदस्यता त कायम रहन्छ नै, तर तिनका छोराहरू भने मुख्य सामाजिक–धार्मिक अवसर तथा सहभागिताबाट वञ्चित हुन्छन् ।

समग्रमा यहाँ पितृवंशीय सम्बन्धलाई स्थानीय समाजले अत्यन्तै महत्त्व दिएको छ । तथापि, युवतीहरूले आत्मनिर्भर हुन, बचत व्यवस्थापन गर्न र प्याङ–भाँडो बनाउन बाँसको भित्री बोक्रालाई आगोमा तताउन ‘महिला समूह’ वा सहकारी चलाएका छन् । उनीहरू आफ्नो भविष्य आफैं निर्माण गर्न खोजिरहेका छन् । नेपालभरि नै चलिरहेको नारीवादी आन्दोलनको परिणाम र प्रतिविम्ब हो यो ।

त्यहाँको राजनीतिक झुकावबारे मलाई मेरा पुराना मित्र काष्ठकार नरेन्द्र महर्जनले भने, ‘हाल सालै स्थानीयहरू यहोभाका साक्षी (जेहोभा विट्नेस) चर्चको प्रभावमा धर्म परिवर्तन गरी इसाई बनेका छन् ।’ उनका अनुसार, गत नोभेम्बरको संसदीय निर्वाचनमा संगुमीले कुनै एक मात्र नभई कम्युनिस्ट, कांग्रेस आदि विभिन्न राजनीतिक दलका पक्षमा मतदान गरे । ‘एकै परिवारका पनि फरक–फरक व्यक्तिले फरक–फरक दल र उम्मेदवारलाई भोट दिए,’ नरेन्द्रले भनेका थिए ।

धर्म अहिले पनि यो समाजको मूल स्तम्भ हो । हिन्दु प्रकृतिका धेरै रीतिरिवाज र पर्वले यहाँको समाजलाई संरचना प्रदान गरेको छ । उदाहरणका लागि, प्याङँगाउँ अहिले पनि वर्षा ऋतुको अन्त्यमा मू याः भनिने एक दिने ठूलो उत्सव मनाउँछ, जसमा ग्वहाँ भनेर चिनिने यहाँका पाँच स्थानीय गुठी सहभागी हुन्छन् । यस पर्वका बेला मञ्चन गरिने पौराणिक कुँ प्याखा (राजारानी नाच) लाई आधुनिक ‘ट्वीस्ट’ का साथ ब्युँताइएको छ ।

नजिकैको ज्यापू/मालाकार समुदायको बसोबास रहेको थेचोमा गत साल सन् २०२२ मा भएको नवदुर्गा नाच हरेँ मैले । त्यस वर्ष नाचको बाह्रवर्षे जात्रा थियो । देउताहरूको नृत्य निकालिएको थियो । बाह्रवर्षे जात्राका बेला प्याङगाउँका बासिन्दाले नवदुर्गा नाचमा देउताको पोसाक र मुखौटा धारण गरी नाच्ने नर्तकहरूलाई फूल, अक्षता, पैसा चढाउनुपर्छ । नाच व्यवस्थापनको मुख्य जिम्मेवारी लिएका प्रशान्त मालाकारले मलाई सन् २०१५ को भूकम्पपछि पुनर्निर्मित नवदुर्गाको सानो मन्दिरभित्र पुर्‍याए । वर्षैभरि नवदुर्गाका मुखौटा यही मन्दिरमा राखिन्छन् । मन्दिर बाहिर, हरेक बाह्र वर्षमा गर्नुपर्ने महत्त्वपूर्ण अनुष्ठानका लागि प्रयोग हुने ठूलो झुपडी (बल्चा) को अवशेष त्यहाँ देखिन्थ्यो ।

यस संक्षिप्त लेखबाट दुई निष्कर्ष निकाल्न सकिन्छ । पहिलो, प्याङगाउँका बासिन्दाले तीन किसिमका सम्बन्ध कायम राखेका छन्– पितृवंशीय पारिवारिक एकाइसँग, सानो एकल जातीय गाउँसँग र बृहत् नेवार जातीय पहिचानसँग । यही त्रिकोणात्मक संरचनाले हिजोदेखि आजसम्म संगुमीको सामुदायिक प्रणालीलाई परिभाषित गरिरहेको छ । दोस्रो, सामाजिक रूपान्तरणको बृहत् राजनीतिक, जनसांख्यिक र आर्थिक तथ्याङ्कले महत्त्व राखे पनि कहिलेकाहीँ स्थानीय सामाजिक–सांस्कृतिक तथ्य उजागर गर्न, तिनीहरूलाई मिहिन ढंगले बुझ्न सूक्ष्म र केन्द्रित अध्ययनले ठूलो भूमिका खेल्छ ।

(लेखक फ्रान्सका मानवशास्त्री हुन् । यी तस्बिर तोफाँले प्याङगाउँको इन्द्रजात्राका बेला सन् १९७१ मा खिचेका हुन् ।)

तोफाँसँगको सहर वार्ता : सडकमा हिप्पी, झ्यालमा खुर्सानी